يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً «41»
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! خدا را بسيار ياد كنيد.
وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا «42»
و او را در هر صبح و شام تسبيح نماييد (و به پاكى بستاييد).
نکته ها
ياد خداوند تنها با زبان و گفتار نيست، بلكه در هر فكر، كار و حركتى رضايت خداوند را در نظر داشتن است.
قرآن براى ذكر خدا آثار و بركاتى بيان كرده و يكى از دلايل نماز را ذكر خدا دانسته است، «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي» «1» ياد خدا تنها وسيله‌ى آرامش دل‌هاست. «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» «2» و روح آرام و نفس مطمئنّ به پرواز در مى‌آيد و به حقّ مى‌رسد. «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ. ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ» «3» و اعراض از ذكر خدا زندگى نكبت بارى را به همراه دارد «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً» «4»
گفته‌اند: تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام نمونه‌اى از ذكر كثير است. «5»
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس زبان ذاكر داشته باشد، خير دنيا و آخرت به او عطا شده است. و امام صادق عليه السلام فرمود: هر چيزى حدّى دارد جز ذكر خدا.
در حديث مى‌خوانيم: قلب و روح، مثل آهن زنگ مى‌زند و ذكر خدا وسيله‌ى روشنى و جلاى آن است.
در روايات آمده است: ذكر خدا تنها با زبان نيست، ذكر واقعى آن است كه هنگام حلال و حرام ياد خدا كنيم و از گناه دست برداريم. «6»
«1». طه، 14.
«2». رعد، 28.
«3». فجر، 27- 28.
«4». طه، 124.
«5». كافى، ج 2، ص 500.
«6». ميزان الحكمة و سفينةالبحار (ذكر).
جلد 7 - صفحه 378
پیام ها
1- خطاب زيبا و محرمانه، وسيله‌ى جذب مردم و زمينه‌ى پذيرش آنان است. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا»
2- ياد خداوند، زمانى در انسان مؤثّر است كه مستمرّ و بسيار باشد. «اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً»
3- بهترين ذكر خدا، تسبيح و تنزيه اوست. اذْكُرُوا اللَّهَ ... وَ سَبِّحُوهُ
4- آغاز و پايان روز را با تسبيح و ياد خدا بگذرانيم. «سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً (41)
بعد از آن ارشاد فرمايد اهل ايمان را به كثرت ذكر كه موجب مثوبات جاودان و دافع وساوس شيطانى است:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه تصديق كرديد به يگانگى خدا و نبوت پيغمبر و معتقدات حقه ايمانيه، اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً: ياد كنيد خدا را ياد كردنى بسيار، يعنى غالب اوقات يا انواع ذكر از تهليل و تكبير و تحميد و تمجيد.
او است آنكه درود ميفرستد بر شما و فرشتگان او تا بيرون آورد شما را از تاريكى‌ها بروشنى و ميباشد بگروندگان مهربان
تهنيت ايشان روزى كه ملاقات ميكنند او را سلام است و آماده كرده براى آنان پاداشى بزرگ
اى پيغمبر همانا ما فرستاديم تو را گواه و بشارت دهنده و بيم دهنده
و خواننده بسوى خدا باجازه‌اش و چراغى روشنى بخش
و مژده ده مؤمنان را بآنكه براى ايشانست از خدا بخششى بزرگ
و اطاعت مكن كافران و منافقانرا و واگذار آزارشان را و واگذار كارت را بخدا و كافى است خدا كه كار گذار باشد.
تفسير
ذكر كثير ظاهرا معناى عرفى دارد كه بر حسب احوال و از منه و اشخاص متفاوت ميشود و شامل است انواع ذكر را از قبيل قلبى و لسانى و اقسام آنرا از قبيل تقديس و تحميد و تهليل و تمجيد و تسبيح در اوّل روز و آخرش كه افضل از ساير اوقات است براى آنكه مشهود است و ذكر و شكر خدا در بدو ورود در كار و ختم آن مناسب است و ملائكه روز و شب در اوّل آندو حاضرند و از ائمه اطهار ذكر كثير بتسبيحات اربعه سى مرتبه و تسبيح حضرت زهرا و مقدار نامحدود از ذكر تفسير شده و مراد از تسبيح تنزيه ذات احديّت است از آنچه لايق او نيست لذا بعضى آنرا
جلد 4 صفحه 329
بنماز صبح و شام تفسير نموده‌اند كه مشتمل بر تسبيح و تنزيه و تقديس است و اخبار و اقوال در باب ذكر كثير بسيار است و خداوند آنذات اقدسى است كه رحمت ميفرستد بتوسط ملائكه و كاركنان دستگاه خود بر شما پى در پى تا تكميل نمايد استعداد شما را براى معارف و بيرون آورد شما را از ظلمات جهل و نادانى و حيرت و سر گردانى و وارد نمايد در فضاى روشن علم و دانش و تحقّق بحقائق روحانى و او باهل ايمان مهربان بوده و هست و اگر قصور يا تقصيرى در اين سير از ظلمات بعالم نور براى آنها روى دهد خودش كمك ميكند بهدايت و مغفرت و ملائكه‌اش باستغفار و طلب رحمت براى آنها در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه صلوات بفرستد بر محمد و آل محمد ده مرتبه صلوات ميفرستند خدا و ملائكه بر او صد مرتبه و كسيكه صلوات بفرستد بر محمد و آل محمد صد مرتبه صلوات ميفرستند خدا و ملائكه بر او هزار مرتبه آيا نميشنوى قول خداوند را هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ تا آخر آيه و در مجمع از پيغمبر (ص) نقل نموده كه فرمود رحمت فرستادند ملائكه بر من و على هفت سال چون نبود در آنوقت كسيكه مشمول رحمت شود غير از من و او و بعضى درود و رحمت الهى را به بيان معارف و احكام و صلوات ملائكه را باستغفار و خروج از ظلمات بنور را بخروج از كفر و معاصى و دخول در ايمان و طاعت تفسير فرموده‌اند و رحمت خدا بر مؤمنين را باستعمال ملائكه را در تهيّه صلاح آنها دانسته‌اند در هر حال تحيّت و تعارف اهل ايمان با يكديگر روز كه ملاقات نمايند ثواب خدا را كه بهشت جاويد است سلام است كه دلالت بر سلامتى و آسايش دائمى دارد يا تهنيت و مباركباد و خير مقدم ايشان از طرف خدا بتوسط ملائكه آنست و آماده نموده خدا براى آنها اجر و پاداش خوب پسنديده‌ئى كه فوق آن تصوّر نمى‌شود از حور و قصور و انهار و اشجار و اثمار كه در بهشت برين است و بزرگترين الطاف الهى بر بندگان آنستكه پيغمبر خاتم را فرستاده تا شاهد و ناظر بر عقائد و اعمال آنها باشد و صحيح و فاسد و بد و خوب را بآنها بشناساند و گواهى دهد بر آنان در محضر عدل الهى و بشارت دهد ايشانرا بثواب آخرت و بترساند از عذاب آن و دعوت فرمايد آنانرا بتوحيد و عدل و نبوّت و امامت و ساير معارف حقه بدستور الهى و چراغ نور افكنى باشد براى آنها كه تمام حقائق را بر
جلد 4 صفحه 330
ايشان روشن كند و تمام شكوك و شبهات را از آنها دفع فرمايد و راه هدايت و نجات و نيل بدرجات عاليات را بايشان ارائه دهد و فضل و مزيّت اهل ايمان بخود و ذرّيه طاهره‌اش را بر تمام امم در اجر بر اعمال آنان نزد خدا بآنها اعلام فرمايد و بايشان به اين معنى بشارت دهد يا بتفضّل الهى بر آنها زائد از ميزان استحقاقشان در اجر اعمال يا بفضيلت زائده ايشان بر امم از جانب خدا در هر جهت و از هر باب يا بتفضّلات بينهايت الهى كه بخودى خود بزرگ است در باره ايشان و بدلخواه و توقّعات اهل كفر و نفاق عمل نفرمايد چنانچه در اوّل سوره گذشت و اعتنا نكند بآزار و اذيّت لسانى و عملى آنها يا آزار و اذيّت نكند آنانرا و بقتل نرساندشان و توكّل كند بخدا در دفع شرّ آنها چون همه در قبضه تصرّف اويند و كافى است خدا كه كار گذار متوكّلين بخود باشد در تمام امور و احوال و لذا بعضى گفته‌اند اين آيه منسوخ است بآيه قتال و قمّى ره فرموده پنج سال قبل از هجرت از مكّه نازل شده و اين دليل بر خلاف تأليف است و اللّه اعلم.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذكُرُوا اللّه‌َ ذِكراً كَثِيراً (41)
اي كساني که ايمان آورده‌ايد ذكر خدا را كنيد ذكر بسياري.
اخبار بسياري داريم که ذكر كثير تسبيح فاطمه (ع) است و در بعض اخبار دارد که جبرئيل بحضرت رسالت عرض كرد
«قل سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر و لا حول و لا قوة الا باللّه عدد ما علم وزنة ما علم و ملأ ما علم فان من قالها كتب اللّه به بهاست خصال كتب من الذاكرين اللّه كثيرا و کان افضل من ذكره بالليل و النهار و کان له غرسا في الجنة و تحاتت عنه خطاياه کما تحات و رق الشجر الناميه و ينظر اللّه اليه و من نظر اللّه اليه لم يعذبه»
و در بعض اخبار سي مرتبه تسبيحات اربعه ذكر كثير است و در كافي يك باب مفصل در بيان ذكر كثير دارد. اقول: اينکه اخبار بيان مصاديق است و كثرة و قلة امر اضافي است هر زائدي بر ما دون خود كثير است و هر ناقصي بر ما فوق خود قليل و آيه شريفه درباره ذكر الهيست بجميع اسماء حسني و صفات عليا هر چه بيشتر بهتر بلكه دارد مؤمن بايد دائما در هر حاليست از- ذكر غافل نشود چنانچه مفاد همين آيه است خطاب بمؤمنين يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذكُرُوا اللّه‌َ ذِكراً كَثِيراً.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 41)- رحمت و درود خدا و فرشتگان راهگشای مؤمنان: از آنجا که در آیات گذشته سخن از وظائف سنگین پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در مقام تبلیغ رسالت بود، در اینجا برای فراهم آوردن زمینه این تبلیغ و گسترش دامنه آن در تمام محیط بخشی از وظائف مؤمنان را بیان می‌کند، روی سخن را به همه آنها کرده چنین می‌گوید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا را فراوان یاد کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
