(ای کافران) اگر شما از خدا فتح و نصرت می‌طلبید اینک فتح کامل شما را رسید (دین اسلام و قرآن که بهترین فتح و فیروزی و کاملترین وسیله سعادت خلق است از جانب خدا آمد) اکنون اگر (از کفر و عناد با حق) دست بردارید شما را بهتر است و اگر دیگر بار بازآیید ما هم شما را باز کیفر و عذاب کنیم و هرگز جمعیت و سپاه شما هر چند بسیار باشد شما را سودمند نخواهد بود، و خدا البته با اهل ایمان است.
[شما ای مشرکان!] اگر پیروزی [آیینِ حق] را می خواستید، اینک پیروزی برای آیینِ حق آمد [پس به آن ایمان آورید]، و اگر [از دشمنی و مخالفت با خدا و رسول] بازایستید، برای شما بهتر است، و اگر [به دشمنی و مخالفت] بازگردید، ما نیز [بر ضد شما] بازمی گردیم، و هرگز جمعیت شما هر چند زیاد باشد، چیزی [از عذاب خدا] را از شما دفع نمی کند، و یقیناً خدا با مؤمنان است.
[اى مشركان] اگر شما پيروزى [حق] را مى‌طلبيد، اينك پيروزى به سراغ شما آمد [و اسلام پيروز شد]؛ و اگر [از دشمنى] بازايستيد، آن براى شما بهتر است؛ و اگر [به جنگ] برگرديد ما هم بر مى‌گرديم، و [بدانيد] كه گروه شما هر چند زياد باشد، هرگز از شما چيزى را دفع نتوانند كرد و خداست كه با مؤمنان است.
اگر پيروزى خواهيد پيروزيتان فراز آمد، و اگر از كفر باز ايستيد برايتان بهتر است، و اگر بازگرديد بازمى‌گرديم، و سپاه شما هر چند فراوان باشد برايتان سودى نخواهد داشت كه خدا با مؤمنان است.
اگر شما فتح و پیروزی می‌خواهید، پیروزی به سراغ شما آمد! و اگر (از مخالفت) خودداری کنید، برای شما بهتر است! و اگر بازگردید، ما هم باز خواهیم گشت؛ و جمعیت شما هر چند زیاد باشد، شما را (از یاری خدا) بی‌نیاز نخواهد کرد؛ و خداوند با مؤمنان است!
If you sought a verdict, the verdict has certainly come to you; and if you cease [your belligerence against the Prophet and his followers], it is better for you, but if you resume, We [too] shall return and your troops will never avail you though they should be ever so many, and [know] that Allah is with the faithful.
If you demanded a judgment, the judgment has then indeed come to you; and if you desist, it will be better for you; and if you turn back (to fight), We (too) shall turn back, and your forces shall avail you nothing, though they may be many, and (know) that Allah is with the believers.
(O Qureysh!) If ye sought a judgment, now hath the judgment come unto you. And if ye cease (from persecuting the believers) it will be better for you, but if ye return (to the attack) We also shall return. And your host will avail you naught, however numerous it be, and (know) that Allah is with the believers (in His Guidance).
(O Unbelievers!) if ye prayed for victory and judgment, now hath the judgment come to you: if ye desist (from wrong), it will be best for you: if ye return (to the attack), so shall We. Not the least good will your forces be to you even if they were multiplied: for verily Allah is with those who believe!
معانی کلمات آیه
تستفتحوا: فتح: پيروزى. استفتاح: طلب پيروزى. إِنْ تَسْتَفْتِحُوا : اگر طلب پيروزى كنيد.[۱]
نزول
سبب نزول این آیة چنین است كه ابوجهل در روز جنگ بدر گفت: خدایا هر كه از میان ما فاجرتر و قاطع تر در رحم و خویشاوندان است، فردا او را منكوب بنما سپس این آیة نازل گردید و دعاى ایشان را بر خودشان شنوانیده و مستجاب نمود زیرا فرداى آن روز ابوجهل بدست دو نفر بنام عوف و مسعود كه با یكدیگر برادر بوده و از فرزندان عفرا بشمار مى آمدند، منكوب گردید.[۲]
چنان كه از عبدالله بن ثعلبة بن صغیر هم روایت مزبور نقل شده است،[۳] سدى و كلبى گویند: وقتى كه مشركین از مكه بیرون مى آمدند قبل از آمدن به خانه كعبه رفتند و خود را بیاویختند و چنین گفتند: بار خدایا از این دو دسته كه با یكدیگر جنگ مى كنند آن را كه در نزد تو محبوبتر و فاضل‌تر و راه یافته ترند، پیروز گردان و خداوند رسول خویش را در این جنگ پیروز گردانید.[۴] چنان كه یك چنین استجابت دعائى درباره ابوجهل در شأن و نزول آیه 9 در این سوره نیز آمده است[۵].[۶]
اگر (شما كافران) در انتظار فتح وپيروزى (اسلام) بوديد، كه آن فتح آمد (وحقّانيّت اسلام آشكار شد) واگر دست (از انحراف و باطل خود) برداريد، برايتان بهتر است واگر (شما به كفر وعناد) برگرديد، (ما هم به سوى قهر) برمى‌گرديم وهرگز گروه شما هر چند بسيار باشد، به كارتان نخواهد آمد، چرا كه خداوند با مؤمنان است.
نکته ها
در اينكه مخاطب اين آيه كيست، دو احتمال بيان شده است: يكى كفّار شكست خورده در جنگ بدر و ديگرى مسلمانانى كه بر تقسيم غنائم اختلاف نظر داشتند.
مؤيّد احتمال اوّل، پيوند اين آيه با آيات قبل است، «أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكافِرِينَ» چنانكه آنان بودند كه گروه زياد «فِئَةً كَثِيرَةً» بودند و همانان سابقه‌ى كفر و مغضوبيّت داشتند، و در اين آيه مى‌فرمايد: وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ ... وَ لَوْ كَثُرَتْ همچنين سخن ابوجهل فرمانده مشركان كه هنگام بيرون آمدن از مكّه براى جنگ، پرده‌ى كعبه را گرفت و گفت: خدايا! از اين دو گروه، هدايت شده‌تر را به پيروزى برسان. «1» به پيروزى خود مطمئن بود ولى سرانجام شكست خورد.
امّا اگر خطاب به مسلمانان باشد، هشدارى به آنان است كه پس از اين فتح، از مجادله و اعتراض‌هاى خود دست بردارند و اگر به نق‌زدن وجدال‌هاى قبلى (اعتراض قبل از جنگ وهنگام تقسيم غنائم) ادامه دهند، باز لطف خدا از آنان دريغ خواهد شد و در مقابل دشمنان رها شده ودچار شكست مى‌شوند. (البتّه معناى اوّل مناسب‌تر به نظر مى‌آيد)
پیام ها
1- خير وصلاح انسان، در پرهيزكردن از انحراف و مقابله با خدا و رسول اوست.
«إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ»
2- برخوردارى از لطف و قهر خداوند، به انتخاب وعملكرد خود ما بستگى دارد.
إِنْ تَنْتَهُوا ... إِنْ تَعُودُوا
«1». تفسير مجمع‌البيان.
جلد 3 - صفحه 290
3- خداوند، اتمام حجّت كرده و تمام راههاى عذرتراشى و بهانه‌جويى را بسته است. إِنْ تَنْتَهُوا ... إِنْ تَعُودُوا
4- تشويق و هشدار، هر دو لازم است. «خَيْرٌ لَكُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ»
5- جلوى خلاف‌ها را بايد با قاطعيّت و صراحت گرفت. «إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ» گذشت و بخشش، هميشه مطلوب نيست.
6- جمعيّت زياد، در قهر خداوند نقش و تأثيرى ندارد. «لَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئاً وَ لَوْ كَثُرَتْ»
شأن نزول: در نزول اين آيه اختلاف است: مجاهد و زهرى و ضحاك و
«1» از فرمايشات امير مؤمنان عليه السّلام (غرر الحكم و درر الكلم، فصل 71)
جلد 4 صفحه 312
سدى گفته‌اند كه: أبو جهل روز بدر گفت: خدايا، پروردگارا، دين ما قديم و دين محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جديد، هر كدام محبوب و مرضى توست اهل آن را نصرت فرما. بنابراين خطاب به مشركين است.
قول دوم- عطا و ابىّ بن كعب گويند: خطاب به مؤمنين است كه خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرضه داشتند: يا رسول اللّه، براى ما از خدا طلب نصرت فرما. فرمود: پيشينيان شما انواع عذاب و اذيت را از كفار كشيده اعضاى آنها را ذره ذره نمودند، از دين برنگشتند تا به بركت صبر، چنان شد كه سوارى تنها از صنعا به حضر موت آمدى و از كسى نترسيدى مگر از خدا. و شما عجله فتح داريد، اگر مثل آنها باشيد، عاقبت چنان شود. آيه شريفه نازل شد كه: اى مؤمنان اگر طلب فتح نموديد، پس بتحقيق آمد شما را فتح. يا خطاب به كفار است كه: إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَكُمُ الْفَتْحُ: اگر طلب نصرت كرديد، آمد شما را نصرت و غلبه آن دينى كه محبوب و مرضى خداست، وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ: و اگر منتهى شويد و باز ايستيد اى كفار باقى مانده در جنگ بدر از كفر و معاندت رسول، پس آن بهتر است براى شما از قتل اين جهان و عقوبت نيران، چه آن متضمن سلامتى دارين و خير منزلين است، و البته عاقل، خير خود را طالب و جالب باشد، وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ: و اگر بر گرديد به محاربه پيغمبر و اصحابش، باز گرديم ما به نصرت او و اعوانش، وَ لَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئاً: و هرگز دفع نكند و بى‌نياز ننمايد از شما اتفاق و جمعيت شما چيزى را از بلاى قتل و اسيرى و عقوبت اخروى، وَ لَوْ كَثُرَتْ: و اگرچه بسيار باشند، زيرا با قدرت و قهاريت حضرت سبحان، اجتماع تمام قواى كليه عوالم وجود نتوان مقابله و معارضه نمايد. وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ: و بتحقيق خداى تعالى با مؤمنين است به نصرت و معاونت و مساعدت.
اكثر مفسران اين آيه را خطاب به مشركين دانند. فخر رازى گويد: بنابر خطاب به مؤمنين معنى آيه آنكه: اگر منتهى شويد از منازعه در امر انفال و باز ايستيد از طلب فداء براى اسيرى، پس اين خير است براى شما و اگر برگرديد به آن منازعات باز گرديم بر ترك نصرت شما، زيرا وعده نصرت مشروط است به استمرار شما در طاعت و ترك مخالفت، پس كثرت شما فايده نخواهد داشت.
اگر فتح ميخواستيد پس بتحقيق آمد شما را فتح و اگر باز ايستيد پس آن بهتر است از براى شما و اگر بازگشت كنيد بازگشت ميكنيم و هرگز كفايت نمى‌كند از شما جماعت شما چيزيرا و اگر چه بسيار باشد و براى آنكه خدا با اهل ايمان است.
تفسير
گفته‌اند خطاب بكفار مكه است كه در وقت بيرون آمدن براى جنگ پيراهن كعبه را گرفته بودند و از خداوند طلب نموده بودند كه دين حق را نصرت دهد و از ابو جهل نقل شده كه در وقت مهيّا شدن دو لشكر براى جنگ گفت خدايا دين قديم ما و دين جديد محمّد هر كدام را مى‌پسندى اهلش را نصرت ده و هر يك از ما دو دسته قطع رحم نموديم هلاك و موهون فرما و بنابر اين مراد آنستكه اگر طالب فتح بوديد
جلد 2 صفحه 520
براى وضوح حق معلوم شد كه فاتح و اهل حق كدام فرقه بودند و اگر دست برداريد از كفر و محاربه با خدا و پيغمبر بهتر است براى شما چون خير دنيا و آخرت در قبول دين اسلام و اطاعت پيغمبر خاتم است و اگر باز هوس جنگ كنيد ما هم مانند اول بسزاى كردارتان ميرسانيم و بعدّه و عدّه خودتان مغرور نشويد كه هر قدر باشيد هيچ كارى نمى‌توانيد بكنيد چون خداوند با اهل ايمان است در كمك و نصرت و بعضى گفته‌اند خطاب بمسلمانان است و مراد آنستكه اگر طالب فتح بوديد خدا عطا فرمود بشما و اگر بعد از اين خوددارى كنيد از طمع در غنيمت و تأمّل در جهاد كه در اوائل اين سوره بيان شد بهتر است براى شما و اگر باز مجادله و عود نمائيد بحال سابق ما هم همان جواب و انكار را اعاده ميدهيم و با آنحال هر قدر جمعيت داشته باشيد هيچ مفيد بحال شما نيست و اين براى آنستكه خداوند ناصر و معين اهل ايمان است و اين سلوك اهل ايمان نيست لذا با شما كمك نمى‌كند و فتح نمى‌كنيد بلكه قادر بر دفاع از خودتان هم نمى‌شويد و بعضى انّ بكسر همزه قرائت نموده‌اند و بنابر اين معنى واضح و اين جمله مربوط بسابق نيست و مؤيّد معنى دوم آيه بعد است كه معلوم است ناظر بهمان مجادله اوائل سوره است.
(آیه 19)- بعد از پایان جنگ بدر آیه نازل شد و به مؤمنان چنین گفت: «اگر شما فتح و پیروزی می‌خواهید، پیروزی به سراغ شما آمد و اگر (از مخالفت) خودداری کنید، برای شما بهتر است و اگر بازگردید، ما هم باز خواهیم گشت» (إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ).
«و جمعیت شما هر چند زیاد باشد، شما را (از یاری خدا) بی‌نیاز نخواهد کرد و خداوند با مؤمنان است»! (وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَ لَوْ کَثُرَتْ وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ).
بنابراین که مخاطب در آیه مؤمنان باشند تفسیر آیه چنین است:
بعد از جنگ بدر- چنانکه دیدیم- میان بعضی از مسلمانان ضعیف الایمان بر سر تقسیم غنائم جنگی گفتگو واقع شد آیات آغاز سوره نازل گردید و آنها را توبیخ کرد و غنایم را دربست در اختیار پیامبر گذارد، و او هم بطور مساوی در میان مسلمانان تقسیم کرد سپس برای تعلیم و تربیت مؤمنان، حوادث جنگ بدر را به یاد آنها آورد که چگونه خداوند آنها را در برابر یک گروه نیرومند پیروز کرد.
این آیه نیز همان مطلب را دنبال می‌کند که اگر شما مسلمانان از خداوند تقاضای فتح و پیروزی کردید خدا دعای شما را مستجاب کرد و پیروز شدید.
و اگر از اعتراض و گفتگو در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خودداری کنید به سود شماست.
و اگر به همان روش اعتراض آمیز خود باز گردید ما هم باز می‌گردیم و شما را در چنگال دشمن تنها رها می‌سازیم، و جمعیت شما هر چند زیاد هم باشد بدون
ج2، ص141
یاری خدا کاری از پیش نخواهید برد و خداوند با مؤمنان راستین و مطیع فرمان او و پیامبرش می‌باشد.
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
