آیه 11 سوره حج

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَىٰ حَرْفٍ ۖ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ ۖ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَىٰ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ

[22–11] (مشاهده آیه در سوره)

<<10	آیه 11 سوره حج	12>>
سوره : سوره حج (22) جزء : 17 نزول : مدینه

ترجمه های فارسی

و از مردم کس هست که خدا را به زبان و به ظاهر می‌پرستد (نه از باطن و حقیقت) از این رو هرگاه خیر و نعمتی به او رسد اطمینان خاطر پیدا کند و اگر آزمونی (از شر و فقر و آفتی) به او رسد (از دین خدا) رو بگرداند. چنین کس در دنیا و آخرت زیانکار است و این (نفاق و دورویی) زیانی است که بر همه کس آشکار است.

و برخی از مردم اند که خدا را یک سویه [و بر پایه دست یابی به امور مادی] می پرستند، پس اگر خیری [چون ثروت، مقام و اولاد] به آنان برسد به آن آرامش یابند، و اگر بلایی [چون بیماری، تهیدستی و محرومیت از عناوین اجتماعی] به آنان برسد [از پرستش خدا] عقب گرد می کنند [و به بی دینی و ارتداد می گرایند]، دنیا و آخرت را از دست داده اند، و این است همان زیان آشکار.

و از ميان مردم كسى است كه خدا را فقط بر يك حال [و بدون عمل‌] مى‌پرستد. پس اگر خيرى به او برسد بدان اطمينان يابد، و چون بلايى بدو رسد روى برتابد. در دنيا و آخرت زيان ديده است. اين است همان زيان آشكار.

و از ميان مردم كسى است كه خدا را با ترديد مى‌پرستد. اگر خيرى به او رسد دلش بدان آرام گيرد، و اگر آزمايشى پيش آيد رخ برتابد. در دنيا و آخرت زيان بيند و آن زيانى آشكار است.

بعضی از مردم خدا را تنها با زبان می‌پرستند (و ایمان قلبیشان بسیار ضعیف است)؛ همین که (دنیا به آنها رو کند و نفع و) خیری به آنان برسد، حالت اطمینان پیدا می‌کنند؛ اما اگر مصیبتی برای امتحان به آنها برسد، دگرگون می‌شوند (و به کفر رومی‌آورند)! (به این ترتیب) هم دنیا را از دست داده‌اند، و هم آخرت را؛ و این همان خسران و زیان آشکار است!

ترجمه های انگلیسی(English translations)

And among the people are those who worship Allah on the [very] fringe: if good fortune befalls him, he is content with it; but if an ordeal visits him he makes a turnabout, to become a loser in the world and the Hereafter. That is manifest loss.

And among men is he who serves Allah (standing) on the verge, so that if good befalls him he is satisfied therewith, but if a trial afflict him he turns back headlong; he loses this world as well as the hereafter; that is a manifest loss.

And among mankind is he who worshippeth Allah upon a narrow marge so that if good befalleth him he is content therewith, but if a trial befalleth him, he falleth away utterly. He loseth both the world and the Hereafter. That is the sheer loss.

There are among men some who serve Allah, as it were, on the verge: if good befalls them, they are, therewith, well content; but if a trial comes to them, they turn on their faces: they lose both this world and the Hereafter: that is loss for all to see!

معانی کلمات آیه

• حرف: طرف. راغب گويد: حرف هر چيز طرف آنست. مثل حرف شمشير، حرف كشتى، حرف كوه. يعنى: طرف آنها.

نزول

«شیخ طوسى» گویند: این آیه درباره بنى‌اسد نازل شده که در اطراف مدینه می‌زیسته اند.

تفسیر آیه

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ يَداكَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ «10»

(در قيامت به او گفته مى‌شود: اين عذاب سوزان،) به خاطر چيزى است كه دست‌هايت از پيش فرستاده است، و قطعاً خدا به بندگانش ظلم نمى‌كند. هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ «11»

و از (ميان) مردم، كسى است كه خداوند را تنها با زبان مى‌پرستد، (ايمان او در حاشيه و در مرز كفر است و با حادثه‌اى كوچك مى‌لغزد) پس اگر خيرى به او برسد، به آن اطمينان يابد، و اگر مصيبت و آزمايشى به او رسد، دگرگون شود (و به سوى كفر رود، چنين كسى) در دنيا و آخرت زيانكار است، اين همان زيان آشكار است.

نکته ها

شايد به خاطر آن كه ظلمِ كم نيز از خداوندِ عادل، ظلمِ بسيار محسوب مى‌شود، در آيه‌ى شريفه، كلمه‌ى «ظلام» آمده است.

پیام ها

1- خداوند عادل است و قهر يا مهر او نتيجه‌ى عملكرد ماست. «ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ»

2- ديگران را عامل گناه و خلاف خودمان ندانيم، كه هرچه هست از خودماست. «قَدَّمَتْ يَداكَ»

جلد 6 - صفحه 23

3- ايمان بعضى‌ها موسمى و سطحى است و حوادث تلخ و شيرين آن را تغيير مى‌دهد. وَ مِنَ النَّاسِ‌ ...

4- حساب عقيده و عملى كه بر اساس منطق است، از حساب فراز و نشيب‌هاى مادّى جداست. (دين را براى نان نخواهيم) فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ ...

5- انسان در معرض هجوم حوادث تلخ و شيرين است. أَصابَهُ‌ ... أَصابَتْهُ‌

6- فقر و ناملايمات وسائل آزمايشند. «أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ»

7- ارتداد و بازگشت از راه خداوند، قهر شديد الهى و عذاب دوزخ را به دنبال دارد. «انْقَلَبَ عَلى‌ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‌ حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى‌ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ «11»

جلد 9 - صفحه 23

شأن نزول: ابن عباس نقل نموده كه جمعى از اعراب به مكه آمدند و مسلمان شدند، پس هر كدام ايشان را كه مرضى عارضش نشده تندرست بود و زنش پسر تولد نمود و مواشى او نتايج نيكو دادند، مى‌گفت: اسلام، خوب دينى است و مرا به سبب آن نيكوئيها پيش آمد و دلش به اسلام آرميده مى‌شد. و هر كه را قضيه بر عكس اين دست مى‌داد، از دين برمى‌گشت و مى‌گفت: اسلام بر من ميمون و مبارك نيست. «1» ابو سعيد خدرى نقل نموده كه يكى از يهود ايمان آورد و اتفاقا او را درد چشم طارى شد و مبتلا گرديد، خدمت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله عرضه داشت دين اسلام مرا شوم گرفته مرا از آن اقاله كن. حضرت فرمود: اسلام اقاله نشود، يهودى مرتد شد، و آيه شريفه نازل گشت: «2» وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‌ حَرْفٍ‌: و بعضى از مردمان كسى هست كه پرستد خداى تعالى را به وحدانيت بر طرفى و كناره اى از آن نه در وسط و قلب آن، يعنى مضطرب و متردد باشد از دين اسلام و ثبات و استقامت و اطمينان به آن نداشته باشد؛ و به جهت دارا نبودن طريق علمى و دلائل مؤديه به حق، به سبب ادنى شبهه اى از دين منحرف شده بر كنار رود. در صورتى كه بايد با قلب قوى كمال ثبات را بظهور رساند. اين مثلى است براى اضطراب و قلق اينگونه اشخاص در دين حق بدون سكون و طمأنينه در آن، مانند كسى كه به سبب تزلزل و اضطراب بر كنار لشگر ايستاده منتظر باشد كه اگر فتح و نصرت ايشان را دريابد مطمئن و دل آرام گشته در ميان آن لشگر در آيد و با آنها در غنايم شريك‌

«1». مجمع البيان، ج 4، ص 75، چاپ كتابخانه آية الله العظمى المرعشى النّجفى.

«2». درّ المنثور، ص 346، طبع با افست كتابفروشى اسلاميّه.

جلد 9 - صفحه 24

گردد. و اگر قضيه نتيجه بر عكس داد فرار را بر قرار اختيار كند. پس حق تعالى از حال اين جماعت اخبار مى‌فرمايد كه:

فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ: پس اگر برسد او را خيرى مانند صحت و ثروت و غنيمت.

اطْمَأَنَّ بِهِ‌: اطمينان يابد به آن و ثابت شود به سبب آن. وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ: و اگر برسد او را ابتلائى و آزمايشى مانند مرض و فقر و فاقه و غير آن از ناملايمات.

انْقَلَبَ عَلى‌ وَجْهِهِ‌: برگردد به روى خود، يعنى از وجهى كه از آن متوجه شده باشد به اسلام كه كفر بود باز به آن برگردد. مراد آنكه مرتد شود و دين اسلام را از دست دهد. خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ: زيانكار گردد در دنيا كه به مراد خود نرسد، و آنچه مدعاى او بود از صحت بدن و غنا و طيب عيش محروم ماند و مخذول و منكوب شود. و زيانكار شود در آخرت كه به سبب مرتد شدن و از دين حق برگشتن، به عذاب ابدى گرفتار آيد. ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ‌: اين زيان هر دو سراى آنست زيانى آشكارا و هويدا، زيرا بر همه عقلا ظاهر است كه زيانى از اين عظيمتر نيست كه شخصى از عافيت دنيا محروم ماند و در آخرت از بهشت و نعيم دور گرديده به عذاب جحيم گرفتار آيد.

تنبيه: تفسير برهان از كافى شريف به سندهاى خود كه زراره از حضرت باقر عليه السلام سؤال نمود از آيه شريفه، حضرت فرمود: اينها جماعتى هستند كه عبادت نمودند خدا را و ترك كردند عبادت غير خدا را و شك كردند در حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و آنچه آن حضرت از جانب خدا آورده. پس تكلم نمودند در اسلام، و شهادت دادند به وحدانيت خدا و رسالت پيغمبر، و اقرار كردند به قرآن و ايشان شاك بودند در پيغمبر و آنچه آن حضرت آورده و شاك به خدا نبودند. خداوند عزّ و جلّ فرمايد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‌ حَرْفٍ» يعنى بر شك در حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و آنچه آن حضرت از جانب خدا آورده، پس اگر برسد او را خيرى، يعنى عافيتى در بدن و مال و اولادش، اطمينان پيدا كند و خوشنود شود به آن. و اگر برسد او را فتنه يعنى بلائى در بدن و مالش، تطيّر زند و كراهت پيدا كند در پايدارى بر اقرار به پيغمبر و برمى‌گردد به توقف و شك و عداوت به خدا و رسول و انكار پيغمبر و آنچه آن‌

جلد 9 - صفحه 25

حضرت از جانب خدا آورده است. «1» تبصره: آيه شريفه دستور كلى است نسبت به عموم مسلمانان كه در معتقدات اسلامى از توحيد و نبوت و اقرار به آنچه پيغمبر از جانب خدا آورده ثابت و راسخ باشند و با كمال قوت در معركه ابتلائات بردبارى و تاب مقاومت نمايند، نه آنكه اگر دولت و صحت و عزت بينند مطيع، و اگر مرض و فقر يابند دست بردارند. و همچنين در طاعات و عبادات، تا امورات مطابق مرام و مقصد انجام پذيرد بجاى آرند، همينكه خلاف مشتهيات خود ديدند تعطيل و اعراض كنند؛ كه اگر اين طريقه پيش گيرند، خسران دنيا و آخرت را حاصل كنند. پس بايد در اسلام و ايمان شخص ثابت باشد به طورى كه ابدا تزلزل نيابد، و لذا بعضى گفته‌اند: براى دين دو طرف است: يكى زبان و ديگرى قلب، هر كه به زبان اعتراف و قلب او موافق آن نباشد بر يك طرف دين و منافق است.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‌ حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى‌ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ «11» يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَضُرُّهُ وَ ما لا يَنْفَعُهُ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ «12» يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلى‌ وَ لَبِئْسَ الْعَشِيرُ «13» إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ «14» مَنْ كانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ ما يَغِيظُ «15»

وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ آياتٍ بَيِّناتٍ وَ أَنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يُرِيدُ «16»

ترجمه‌

- و بعضى از مردم كسانى هستند كه بندگى ميكنند خدا را بر كنارى پس اگر برسد آنانرا خيرى دلگرم شوند بآن و اگر برسد آنها را بلائى روى گردان شوند بحال پيش خود زيان برده در دنيا و آخرت اين است آن زيان آشكار

ميخواند غير از خدا آنچه را ضرر نميرساند باو و آنچه را سود نميدهد باو اين است آن گمراهى دور

ميخواند مر آنكس را كه ضررش نزديكتر است از نفعش هر آينه بد ياور و هر آينه بد معاشرى است‌

همانا خداوند داخل ميكند آنانرا كه گرويدند و

جلد 3 صفحه 592

بجا آوردند كارهاى شايسته را در بهشتهائيكه ميرود در زير آنها نهرها همانا خدا ميكند هر چه بخواهد

كسيكه باشد كه گمان برد آنكه هرگز يارى نخواهد كرد او را خدا در دنيا و آخرت پس بايد بكشد وسيله‌ئى را تا آسمان پس بايد قطع كند پس بايد به بيند آيا ميبرد حيله‌اش موجب خشمش را

و اينچنين نازل نموديم آن را آيتهاى روشن و همانا خدا هدايت ميكند هر كس را ميخواهد.

تفسير

- خداوند متعال پس از ذكر حال اهل كفر و شقاق بيان حال اهل شك و نفاق را فرموده باين تقريب كه بعضى از مردم كسانى هستند كه ظاهرا دست از بت‌پرستى بر ميدارند و بعبادت و بندگى خدا مشغول ميشوند ولى در جانب و كنارى از دين قرار ميگيرند مانند كسانيكه در طرفى از اطراف و جوانب لشگر گردش ميكنند براى آنكه اگر ظفر يابند غنيمتى بدست آرند و اگر شكستى مشاهده كنند فرار را برقرار اختيار نمايند اينها هم در شك و نفاق زيست ميكنند و ظاهرا با مسلمانان بكجدار و مريز رفتار مينمايند و شركت در افعال و اعمال ايشان دارند ولى منتظرند اگر در سايه اسلام بمال و منال دنيوى برسند باقى بمانند و معتقد به نبوّت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم شوند و اگر بلا و فتنه‌ئى براى آنها روى دهد منصرف گردند و بدين آباء خود معاودت نمايند و قريب به اين معنى را در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده ولى خاتمه امر آنها را سه قسم فرموده باين نحو كه قسمتى نور ايمان بقلب آنها ميتابد و مؤمن واقعى ميشوند و شك از دل آنها ميرود و قسمتى در شك باقى ميمانند و قسمتى بحال اوّلى خودشان كه شرك بوده بر ميگردند و در روايت قمّى ره از امام صادق عليه السّلام هم اينمعنى تأكيد شده ولى از تفسير خير بعافيت و مال دنيا و تفسير فتنه ببلاء ذكرى نشده و اين اشخاص بزيان دنيا و آخرت دچار ميشوند چون در دنيا بى‌آبرو و ضعيف النّفس معرّفى ميشوند و جان و مال آنها از پناه اسلام خارج ميگردد و اعمال خوبشان بواسطه كفر باطل خواهد شد و از ثمرات آنها در آخرت بى‌بهره خواهند ماند و هيچ زيانى بالاتر از اين نيست و از جمله بدبختيهاى چنين شخصى آنستكه ميخواند و ميپرستد غير از خداوند قادر مهربان جماديرا كه اگر نپرستد آنرا نمى‌تواند باو ضررى برساند و اگر بپرستد نميتواند نفعى باو برساند و اين رويّه بكلّى از راه حقّ دور شدن و از جادّه مستقيم پرت گشتن است و ميخواند و ميپرستد

جلد 3 صفحه 593

بعقيده خود كسيرا كه هر آينه ضرر پرستش آن براى او بلحاظ آنكه در دنيا مبتلا بقتل و غارت از ناحيه مسلمانان ميگردد و در آخرت بعذاب الهى گرفتار ميشود نزديكتر است بواقع از نفعى كه تصوّر براى خود مينموده از آن عمل كه شفاعت بتها و تقرّب بوسيله آنها در نزد خدا باشد و بنابراين معنى لام در لمن ضرّه از محلّ خود بمناسبت حقّ تقدّم مقدّم شده و منفعت بتصوّر بت پرستان است نه در واقع و منافاتى با آيه قبل ندارد و هر آينه بد مولى و معاشر و ياور و يارى است بت براى بت‌پرست در دنيا و آخرت كه جز ضرر ثمرى ندارد و خداوند كسانيرا كه داراى عقائد حقّه و اعمال صالحه‌اند در روز قيامت داخل در باغهائيكه داراى نهرهاى آب جارى است ميفرمايد و كسى نميتواند مانع از نفوذ اراده خدا شود و او هر چه بخواهد ميكند و كسيكه گمان كند كه خداوند يارى نميكند چنين كسيرا كه داراى عقائد حقّه و اعمال صالحه باشد و گفته‌اند مراد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است چون او مخصوص بوعده نصرت است پس بايد ريسمانى بكشد بجانب بالاى خانه خود و بگردن خويش ببندد و قطع نمايد نفس خود را و ببيند آيا اين عمل غيظ او را از ميان ميبرد و دلش از اين عقده تهى ميگردد يا خير و بنابراين مقصود از اين كلام تشبيه حال كفّار و معاندين است بكسيكه از شدّت غصّه و غضب خودكشى كند و چاره‌ئى نداشته باشد و اينمعنى را در برهان از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده با اختصاص نصرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بفرموده خودش بامير المؤمنين عليه السّلام و استناد غيظ كفّار بآن و قول مذكور را در مجمع نسبت به اكثر مفسّرين داده و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه كسى كه باور نميكند اين نصرت را بايد وسيله‌ئى براى صعود بآسمان تهيّه كند و قطع نمايد بتوسط آن اين مسافت را تا برسد بآسمان پس كوشش كند و ببيند آيا ميتواند كارى كند كه مانع نصرت خدا شود از پيغمبرش و خشم خود را فرو نشاند يعنى هرگز نميتواند اين كارها را بكند و بنابر قول اوّل مراد از آسمان جهت فوق است و بنابراين قول مراد معناى معروف است و باعتبار آنكه مركز مقدّرات ميباشد و ميشود در آنها تغييرى داد مورد طعن بكفّار قرار داده شده و بعضى گفته‌اند ضمير در ينصره راجع بكلمه من موصوله است و مراد بنصرت خدا روزى دادن است يعنى كسيكه اختيار توسعه و تضييق روزى را با خدا نميداند و راضى بروزى مقسوم خود نيست بايد بنحو

جلد 3 صفحه 594

مذكور خودكشى كند چون چاره ديگرى ندارد و بهيچ وسيله‌ئى نميتواند خشم خود را فرو نشاند و از فرمايش قمّى ره استفاده ميشود كه ظنّ در آيه بمعناى شك است و سبب بمعناى دليل و قطع بمعناى تميز و كيد بمعناى حيله چون اين الفاظ در اين معانى در آيات ديگر استعمال شده و حاصل مراد اينجا آنستكه هر كس شك دارد در اينكه خدا با او كمك ميكند يا نه بايد ميان خود و خدا دليل و راهنمائى قرار دهد و بايد ممتاز نمايد او را از غير او پس بايد نظر كند و ببيند چاره‌ئى كه براى تحيّر خود نموده رفع شك او را ميكند و اندوه را از دل او ميبرد يا خير و اگر راهنماى خود را شناخت و تميز داد البتّه او را بحقّ واصل خواهد نمود و آنكه معناى اوّل را عامّه روايت نموده‌اند و انصاف آنستكه هيچ يك از اين معانى با ظاهر آيه شريفه كاملا وفق ندارد و چندان دلچسب نيست و بنظر حقير در بيان ظاهر آيه بهتر آنست كه گفته شود كسيكه بمصائب و آلامى مبتلا شده كه گمان كرده خداوند با او يارى نميكند در دنيا و آخرت و از رحمت خدا مأيوس است بايد وسيله‌ئى از براى صعود بآسمان پيدا كند پس قطع مسافت نمايد تا بمقصد برسد و ببيند ميتواند چاره‌ئى براى درد خود پيدا كند و البتّه پيدا نخواهد كرد چون كسى نميتواند مانع از نفوذ اراده الهيّه شود پس بهتر آنستكه راضى برضاى خدا باشد و بنابراين ظاهر مرجع ضمير ينصره و ظواهر الفاظ ديگر محفوظ است و اينمعنى مناسب با فعّاليّت الهيّه است كه در ذيل آيه قبل بآن تصريح شده بود و خداوند قرآن را نازل فرموده مشتمل بر آيات واضحة الدّلالات بطورى كه مشهود است و هدايت ميفرمايد هر كس را بخواهد و قابل باشد براه راست و فهم معانى آيات و كليّه خيرات و كلمه ما در ما يغيظ ممكن است مصدريّه باشد و محتمل است موصوله باشد و مفعول يغيظ كه ضمير راجع بمن در صدر كلام بوده حذف شده است ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن‌ يَعبُدُ اللّه‌َ عَلي‌ حَرف‌ٍ فَإِن‌ أَصابَه‌ُ خَيرٌ اطمَأَن‌َّ بِه‌ِ وَ إِن‌ أَصابَته‌ُ فِتنَةٌ انقَلَب‌َ عَلي‌ وَجهِه‌ِ خَسِرَ الدُّنيا وَ الآخِرَةَ ذلِك‌َ هُوَ الخُسران‌ُ المُبِين‌ُ «11»

و بعضي‌ ‌از‌ ناس‌ كساني‌ هستند ‌که‌ عبادت‌ ‌خدا‌ ‌را‌ مي‌كنند ‌در‌ يك‌ صورت‌ ‌پس‌ ‌اگر‌ اصابت‌ كرد ‌به‌ ‌آنها‌ خيري‌ ‌از‌ كثرت‌ مال‌ و جاه‌ و صحت‌ و سلامت‌ و نعمت‌ آرام‌ مي‌گيرد قلب‌ ‌او‌، و ‌اگر‌ اصابت‌ كند باو فتنه‌ و بلا و مصيبتي‌ ‌از‌ فقر و مرض‌ و آفت‌ ‌بر‌ مي‌گردد و رو ‌بر‌ مي‌گرداند ‌به‌ شرك‌ و كفر و شك‌ّ و شبهه‌ ‌اينکه‌ آدم‌ ‌هم‌ خسران‌ دنيوي‌ دارد و ‌هم‌ اخروي‌ (مثل‌ گداي‌ ارمني‌)، و ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌آن‌ خسران‌ آشكار

جلد 13 - صفحه 272

واضح‌ و روشن‌، بسياري‌ هستند يك‌ روز مسلمان‌ و يك‌ روز كافر، يك‌ روز دوست‌ و يك‌ روز دشمن‌ پا بند ‌به‌ دين‌ نيستند.

(وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن‌ يَعبُدُ اللّه‌َ عَلي‌ حَرف‌ٍ): حرف‌ بمعني‌ طرف‌ و جانب‌ ‌است‌ ‌تا‌ باو احسان‌ و محبت‌ مي‌كني‌ مريد و مخلص‌ و بنده‌ ‌است‌ همين‌ ‌که‌ كوتاهي‌ كردي‌ دشمن‌ و بدبين‌ مي‌شود و برمي‌گردد.

(فَإِن‌ أَصابَه‌ُ خَيرٌ): احسان‌ و تفضّل‌ و انعام‌ باو فرمود:

(اطمَأَن‌َّ بِه‌ِ) قلب‌ ‌او‌ آرام‌ مي‌گردد و بنده‌گي‌ و عبادت‌ مي‌كند.

(وَ إِن‌ أَصابَته‌ُ فِتنَةٌ): امتحان‌ فرمود ‌به‌ انحاء امتحانات‌ برمي‌گردد.

(انقَلَب‌َ عَلي‌ وَجهِه‌ِ): البته‌ خداوند بنده‌گان‌ ‌را‌ امتحان‌ مي‌كند: «أَ حَسِب‌َ النّاس‌ُ أَن‌ يُترَكُوا أَن‌ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُم‌ لا يُفتَنُون‌َ وَ لَقَد فَتَنَّا الَّذِين‌َ مِن‌ قَبلِهِم‌ فَلَيَعلَمَن‌َّ اللّه‌ُ الَّذِين‌َ صَدَقُوا وَ لَيَعلَمَن‌َّ الكاذِبِين‌َ» مثل‌ امتحاناتي‌ ‌که‌ ‌بعد‌ ‌از‌ رحلت‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و ‌سلّم‌ شد ‌که‌ فرمودند:

( «ارتدّ النّاس‌ ‌بعد‌ ‌رسول‌ اللّه‌ الّا اربعة ‌او‌ خمسة».)

و مثل‌ امتحان‌ اهل‌ كوفه‌ ‌با‌ حسين‌ ‌عليه‌ ‌السلام‌ و امتحان‌ اصحاب‌ حضرت‌ حسن‌ (ع‌) و هزارهاي‌ ديگر چون‌ ايمان‌ ‌در‌ ‌آنها‌ رسوخ‌ نكرده‌ و ‌از‌ ترس‌ ‌ يا ‌ طمع‌ ايمان‌ آورده‌ بودند و امروز ‌هم‌ امتحانات‌ بسيار ‌است‌.

(خَسِرَ الدُّنيا): ‌که‌ بي‌ايمان‌ ‌از‌ دنيا مي‌روند.

(وَ الآخِرَةَ): ‌که‌ بعذاب‌ ابدي‌ گرفتار مي‌شوند.

(ذلِك‌َ هُوَ الخُسران‌ُ المُبِين‌ُ): و اينها ‌که‌ ‌بر‌ مي‌گردند دو قسم‌ هستند ‌ يا ‌ مشرك‌ و كافر مي‌شوند، ‌ يا ‌ شاك‌ّ و متحيّر مي‌گردند چنانچه‌ ‌در‌ اخبار ‌از‌ ائمّه‌ دارد.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 11)- آنها که بر لب پرتگاه کفرند! در آیات گذشته سخن از دو گروه در میان بود گروه پیروان گمراه، و رهبران گمراه کننده، اما در اینجا سخن از گروه سومی است که همان افراد ضعیف الایمان هستند.

قرآن در توصیف این گروه چنین می‌گوید: «و بعضی از مردم خدا را تنها با زبان می‌پرستند» اما ایمان قلبی آنها بسیار سطحی و ضعیف است (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ). و با کوچکترین چیزی ایمانشان بر باد فنا می‌رود.

سپس قرآن به تشریح تزلزل ایمان آنها پرداخته، می‌گوید: «پس آنها چنانند که اگر (دنیا به آنها رو کند و نفع و) خیری به آنان برسد حالت اطمینان پیدا می‌کنند! (و آن را دلیل بر حقانیت اسلام می‌گیرند) اما اگر به وسیله گرفتاریها و پریشانی و سلب نعمت مورد آزمایش قرار گیرند دگرگون می‌شوند» و به کفر رو می‌آورند! (فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ).

گوئی آنها دین و ایمان را به عنوان یک وسیله نیل به مادیان پذیرفته‌اند که اگر این هدف تأمین شد دین را حق می‌دانند و گر نه بی‌اساس! و در پایان آیه اضافه می‌کند: و به این ترتیب «آنها هم دنیا را از دست داده‌اند و هم آخرت را» (خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ).

و «این همان خسران و زیان آشکار است» که انسان هم دینش بر باد رود و هم دنیایش (ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ).

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌
• محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.