قمه زنی
«قَمه‌زنی» از آیینهای سوگواری دهۀ اول محرم است، که در بعضى شهرها و بلاد شیعى و توسط برخى از عزاداران امام حسین علیه‌السلام انجام مى‌شود و عبارت از مراسمى است که در تأسّى به مجروح و شهید شدن سیدالشهداء و سایر شهدای کربلا و به عنوان اظهار آمادگى براى خون دادن و سر باختن در راه امام حسین، انجام مى‌دهند؛ به این صورت که در صبح عاشورا به صورت دسته جمعى قمه بر سر مى‌زنند و خون از سر بر صورتشان جارى مى‌شود. مراسم قمه‌زنی، از نظر شرعى پایه و مبناى دینى ندارد و بیشتر فقهای شیعه از آن به‌ویژه در شرائط کنونى نهی کرده‌اند.
پیشینه قمه‌زنی
برخی قمه‌زنی را در کنار پاره‌ای رسوم دیگر، به دورۀ سلطنت شاهان صفویه (ح ۹۰۵-۱۱۳۵ ق) نسبت می‌دهند که با حمایت ویژۀ آنان، در سلک آیینهای عزاداری در آمده است؛[۱] در صورتی‌‌که عبدالله مستوفی نوشته است که تیغ‌زدن در روز عاشورا از کارهایی است که ملاآقا دربندی در سوگواریها وارد کرده و فعل حرام را سبب ثواب پنداشته است و عوام هم این عزاداری را پذیرفته‌اند.[۲]
در هر حال، با قطعیت می‌توان گفت که رسم قمه‌زنی در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴-۱۳۱۳ ق/ ۱۸۴۸-۱۸۹۵ م) عمومیت و رواج یافت و به‌منزلۀ یکی از آداب عزاداری عاشورا تثبیت شد.
از میانۀ دورۀ پهلوی اول (۱۳۰۴-۱۳۲۰ ش)، حکومت همواره از مخالفان برگزاری قمه‌زنی بود و نخستین‌بار در ۱۳۱۴ ش، با نام «سیاست مبارزه با خرافات» این رسم در کنار رسومی چـون قربانی‌کردن، زنجیرزنی، تعزیـه و شبیه‌خوانی غدغن اعلام شد.[۳] این ممنوعیت تا ۱۳۲۰ ش ادامه یافت. با سقوط رضا شاه در شهریور ۱۳۲۰ ش. فضای سیاسی و فرهنگی برای مردم اندکی آزاد شد و درنتیجه، بسیاری از ممنوعیتهای پیشین ازجمله برگزاری مجالس سوگواری نیز رنگ باخت؛ بدین‌ترتیب، در نخستین محرم پس از شهریور ۱۳۲۰، مردم به‌طور گسترده، به برگزاری مجالس عزا مبادرت ورزیدند. در این فضا بود که قمه‌زنی رونقی بیش‌ازپیش یافت؛[۴] اما این فضا دیری نپایید و با قدرت‌گرفتن محمدرضا پهلوی، اعمال سیاستهای پیشین از سرگرفته شد و از ۱۳۳۴ ش، دستگاههای انتظامی برگزاری مراسم قمه‌زنی و زنجیرزنی را غدغن کردند.[۵] این ممنوعیت کم‌وبیش تا پایان حکومت پهلوی ادامه یافت و البته در این مدت، از رونق قمه‌زنی هم تا حد فراوانی کاسته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌ویژه از آغاز دهۀ ۱۳۷۰ ش، در مناطقی از کشور دوباره این رسم احیا شد.
قمه‌زنی در نظر علما و مراجع
قمه‌زنى نیز، مثل زنجیر زنی و شبیه خوانى (تعزیه) از دیرباز مورد اختلاف نظر علما و پیروان و مقلدین آنان بوده و به افتاء و استفتا مبنى بر جواز یا عدم جواز آن مى‌پرداخته‌اند.
این مراسم، از نظر شرعى پایه و مبناى دینى ندارد و صرفا روى علاقه شیعیان به امام حسین علیه السلام انجام مى‌گیرد. بیشتر فقها به خاطر تأثیر نامطلوب آن بر افکار دیگران و موجب وهن مذهب بودن، آن را ممنوع دانسته‌اند؛ البته شرایط زمانى در این مسأله بى‌تأثیر نیست. زمانی شرایط برای این کار بوده و برخی علما نیز از قمه زنی دفاع کردند، اما اکنون این مراسم ها سندی بر ضد عاشوراست.
نقش سفارت های کشورهای استعماری در ورود و گسترش این گونه سنت ها به کشورهای اسلامی نیز قابل توجه است. شیخ محمدجواد مغنیه از علمای بزرگ لبنان، در کتاب «تجارب» خود، بحثی دارد تحت عنوان «کفن هایی برای زنده‌ها»؛ هنگامی که از عالمی فلسطینی درباره ی نظر علمای فلسطین نسبت به شیعه سوال می کند، می نویسد: «همانا سبب اصلی این تفرقه ای که میان مسلمین ایجاد شده است، استعمار و ایادی آن هستند؛ بدین طریق که آنها دائماً مسلمانان را با هر وسیله ای که شده تحریک و تجهیز نموده و در مقابل هم قرار می دهند. از جمله‌ی این راهها، این بود که دولت انگلیس در ماه محرم، هزار کفن به قمه زنان هدیه نمود!»
مقام معظم رهبری نیز در این باره می فرماید: «... آن زمان که کمونیست ها بر منطقه آذربایجان شوروی سابق مسلّط شدند، همۀ آثار اسلامی را از آن جا محو کردند. مثلًا مساجد را به انبار تبدیل کردند... و هیچ نشانه ای از اسلام و دین و تشیع باقی نگذاشتند. فقط یک چیز را اجازه دادند و آن، "قمه زدن" بود! دستورالعمل رؤسای کمونیستی به زیردستان خودشان این بود که مسلمانان حق ندارند نماز جماعت برگزار کنند. قرآن بخوانند. عزاداری کنند. هیچ کار دینی نباید بکنند. اما اجازه دارند قمه بزنند! چرا؟ چون قمه زدن، برای آنها یک وسیله تبلیغ بر ضدّ دین و بر ضدّ تشیع بود. بنابراین، گاهی دشمن از بعضی چیزها، این گونه علیه دین استفاده می کند. هرجا خرافات به میان آید، دین خالص بدنام خواهد شد...».[۶]
شهید مرتضی مطهری در انتقاد از قمه‌زنی می گوید: «قمه‌زنی در شرایط فعلی هیچ دلیل عقلی و نقلی بر آن نداریم و یکی از مصادیق بارز تحریف محسوب می گردد و حداقل اینکه در زمان فعلی، باعث زیر سوال رفتن تشیع می گردد. از برنامه هایی که هیچ ارتباطی با اهداف امام حسین علیه السلام ندارند، تیغ، قمه و قفل زدن است. قمه زدن کار غلطی است. یک عده قمه ها را بگیرند؛ به سرهای خودشان بزنند و خون ها را بریزند که چه شود؟ کجای این حرکت، عزاداری است؟»[۷]
حکم قمه‌زنی به فتوای مراجع:
- امام خمینى: در شرائط و اوضاع کنونى از قمه زدن خوددارى شود، و عزادارى و سینه زدن مانعى ندارد.[۸]
- آیت الله محمدتقی بهجت: حکمش به عنوان اوّلى عدم ضرر رساندن به خود يا ديگرى است، به حدّى که حرام باشد؛ پس اگر مضرّ نباشد و مفسده‌اى هم بر آن مترتب نباشد فى نفسه اشکال ندارد.[۹]
- آیت الله سید علی خامنه‌اى: قمه زنی علاوه بر اینکه از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمی شود و سابقه ای در عصر ائمه علیهم السلام و زمانهای بعد از آن ندارد و تأییدی هم به شکل خاص یا عام از معصوم علیه السلام در مورد آن نرسیده است، در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب می شود. بنابراین در هیچ حالتی جایز نیست و چنانچه در این مورد نذری وجود داشته باشد، نذر واجد شرایط صحّت و انعقاد نیست.[۱۰]
- آیت الله ناصر مکارم شیرازی: عزاداری خامس آل عبا از مهمترین شعائر دینی و رمز بقای تشیع می باشد، ولی بر عزاداران عزیز لازم است از کارهایی که موجب وهن مذهب می گردد و یا آسیبی به بدن آنها وارد می کند خودداری کنند.[۱۱]
- آیت الله سید علی حسینی سیستانی: باید از کارهایی که عزاداری را خدشه‌دار می‌کند اجتناب شود. روشن است که قمه زنی در حال حاضر تبعات منفی فراوانی از جمله وهن دین را در پی دارد. این فتوا وجه دیگری نیز دارد: اگر قمه زدن ضرر معتدٌ به و یا تبعات منفی داشته باشد جایز نیست.[۱۲]
- آیت اللّٰه حسین نوری همدانی: از آن جا که مکتب سالار شهیدان حضرت ابی عبداللّٰه علیه السلام مکتب امر به معروف و نهی از منکر و چشمه جوشان ارزش های اسلامی است و تاریخ خون بار عاشورا همیشه با آفریدن حماسه ها و موج ها و با به حرکت درآوردن احساسات و عواطف الهام بخش کلیه نهضت ها و قیام هایی که علیه ظالمان و جباران روزگار صورت گرفته بود و همواره مجاهدین اسلام با قیام هایی علیه ظلم و ستم به جا آوردند- که نمونه ی آن را در زمان خود دیدیم- نام حسین بر لب و اشک حسینی در چشم و هوای کربلا و عاشورا در سر داشتند تا موفق شدند که پیروزی خون بر شمشیر را ثابت و بیان بلند حضرت رسول اکرم(ص) «حسین منّی و أنا من حسین» را معنا کنند و ایام محرم و عاشورا همیشه زنده کننده آن خاطره و به جوش آورنده خون هایی است که در دل علاقه مندان این مکتب موج می زند. لذا لازم است مخصوصاً در جهان کنونی که دشمن اسلام از اسلام سیلی خورده و منافع نامشروع خود را از دست رفته می بینند و در فکر انتقام گرفتن از اسلام ناب محمدی هستند در مراسم عزاداری کار زینبی بکند؛ یعنی با منطق اسلام، توأم و از هرگونه حرکتی که این دین مقدس را بی منطق قلمداد نماید منزه باشد و عزاداران محترم و متعهد به جای این که قمه را بر فرق خود بکوبند در فکر آن باشند که قمه را بر سر دشمنان اسلام که سرزمینهای آنان را اشغال و در فکر تضعیف آن می باشند و منابع آنان را غارت و بالاخره هر روزی با ترفند جدید حیات اسلامی آنها را به مخاطره می اندازند بکوبند.[۱۳]
- آیت اللّٰه عبدالله جوادی آملی: چیزی که مایه وهن اسلام و پایه هتک حرمت عزاداری است جایز نیست. انتظار می رود از قمه زنی و مانند آن پرهیز شود.[۱۴]
- آیت اللّٰه محمد فاضل لنکرانی: با توجه به گرایشی که نسبت به اسلام و تشیع بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در اکثر نقاط جهان پیدا شده و ایران اسلامی به عنوان ام القرای جهان اسلام شناخته می شود و اعمال و رفتار ملت ایران به عنوان الگو و بیان گر اسلام مطرح است، لازم است در رابطه با مسائل سوگواری و عزاداری سالار شهیدان حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام به گونه ای عمل شود که موجب گرایش بیشتر و علاقمندی شدیدتر به آن حضرت و هدف مقدس وی گردد. پیدا است در این شرائط مسئله قمه زدن نه تنها چنین نقشی ندارد بلکه به علت عدم قابلیت پذیرش و نداشتن هیچ گونه توجیهی، نتیجه سوء بر آن مترتب خواهد شد لذا لازم است شیعیان علاقمند به مکتب امام حسین علیه السلام از آن خودداری نمایند و چنانچه در این مورد نذری وجود داشته باشد نذر واجد شرائط صحت و انعقاد نیست.[۱۵]
- آیت الله سید ابوالقاسم خویی: اگر قمه زنی و زنجیرزنی با قلاب های فلزی که در ماه محرم انجام می گیرد؛ منجر به ضرر و زیان قابل توجهی شده و یا هتک، تمسخر و توهین به دین و مذهب را به دنبال آورد؛ جایز نیست.[۱۶]
- آیت الله محمدعلی اراکی: دستور ولی امر مسلمین مبنی بر جلوگیری از اعمال خرافی در عزاداری محرم لازم الاطاعه است.[۱۷]
پانویس
- پرش به بالا ↑ یعقوب آژند، نمایش در دورۀ صفوی، ۶۳-۶۷؛ علی شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ص۲۲۴.
- پرش به بالا ↑ علی شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ج۱ ص۲۷۶.
- پرش به بالا ↑ حمید بصیرت‌منش، علما و رژیم رضا شاه، ۱۳۷.
- پرش به بالا ↑ محسن امین، عزاداریهای نامشروع، ۹-۱۰؛ رسول جعفریان، جریانها و سازمانهای مذهبی سیاسی ایران، ص۳۰.
- پرش به بالا ↑ رضا نیازمند، شیعه در تاریخ ایران، ص۴۴۴.
- پرش به بالا ↑ بیانات مقام معظّم رهبری در اجتماع بزرگ مردم در صحن امام خمینی، مشهد مقدّس رضوی ۱/۱/۱۳۷۶.
- پرش به بالا ↑ حوزه و روحانیت، ج ۲، ص ۱۷۳.
- پرش به بالا ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- پرش به بالا ↑ مرکز تنظیم و نشر آثار آیت‌الله بهجت.
- پرش به بالا ↑ رساله أجوبة الاستفتاءات، سوال ۱۴۶۱.
- پرش به بالا ↑ پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی.
- پرش به بالا ↑ مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، سید محسن محمودی، ج۳، ص۳۴.
- پرش به بالا ↑ کتاب استفتائات، ج ۲، س ۵۹۷.
- پرش به بالا ↑ پایگاه اطلاع رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- پرش به بالا ↑ پایگاه اطلاع رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- پرش به بالا ↑ المسائل الشرعیه، استفتاء‌ات الامام الخویی، العبادات؛ الطریق النجاة، ج ۲، ص ۴۵۵.
- پرش به بالا ↑ ر.ج «پیرامون عزاداری عاشورا»، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ص ۳۷.
منابع
- فرهنگ عاشورا، جواد محدثی، نشر معروف.
- "قمه‌زنی"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- "چرا قمه‌زنی نه؟"، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
 |
|||
| قبل از واقعه | |||
| شرح واقعه |
| ||
| پس از واقعه | |||
| بازتاب واقعه | |||
| وابسته ها | |||
