الفواتح الالهيه و المفاتح الغيبيه (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای تازه حاوی «نام كامل« الفواتح الالهية و المفاتح الغيبية» الموضحة للكلم القرآنية، و الحك...» ایجاد کرد)
 
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
نام كامل« الفواتح الالهية و المفاتح الغيبية» الموضحة للكلم القرآنية، و الحكم الفرقانية» و ملخص آن« الفواتح الالهية و المفاتح الغيبية» مى‌باشد.
+
{{مشخصات کتاب
  
تفسيرى است موجز، اشاره‌اى صوفيانه و در آن به بيان معانى و ذكر مكاشفات و مشاهدات وارده بر خود و بيان تفسير قرآن بر سبك اشاره‌اى و عرفانى همراه با فصاحت در بيان و روانى در تعبير مى‌پردازد. به تعبير صحيح‌تر اين كتاب تأويلات عارفانه نخجوانى، از آيات قرآنى است، كه موقوف به حال و تجربه شخصى وى است. شامل همه سور و آيات قرآنى است كه به شكل فرجى و زبان عربى آن را ارائه داده است.
+
|عنوان=
  
==انگيزه مؤلف==
+
|تصویر= [[پرونده:لفواتح الالهيه.jpg|240px|وسط]]
  
ايشان در مقدمه خود بيان مى‌دارد كه: من از علماى رسمى مانند فلاسفه، كه متشبث به برهان و حدود هستند، و همچنين از متصوفه‌اى كه سخن از واجد و موجود گويند و به عرفان نظرى اكتفا نموده و به آداب ظاهرى صوفى‌گرى قناعت نموده‌اند، نيستم، بلكه از كسانى هستم كه از جميع رسوم و عادات بدورند و منتظر ظهوراتى هستند كه در اوقات و حالات مختلف از حق بر آنها افاضه مى‌شود. و از آنجايى كه آنچه حق از جود خود بر من افاضه فرمود، فتوحاتى است كه بر من هديه گرديد، نام آن« الفواتح الالهية و المفاتح الغيبية» الموضحة للكلم القرآنية و الحكم الفرقانية» گشت.( فتوحات الهى و كليدهاى غيبى كه توضيح دهنده كلام قرآنى و حكمتهاى فرقانى است.)
+
|نویسنده= نعمت‌الله بن محمود نخجوانی
  
==روش تفسير==
+
|موضوع= تفسیر اهل سنت
  
روش كلى نخجوانى به اين ترتيب است كه ابتداى هر سوره، مقدمه‌اى درباره مسائل عرفانى مربوط به آن بيان داشته، از بسم الله آغاز مى‌كند. در هر سوره به تناسب سياق و مطالب آن، تفسيرى متفاوت از بسم الله ارائه مى‌دهد و معتقد است، هر سوره قرآنى، آغاز و پايانى مخصوص به خود دارد، بدين جهت بسم الله آن بار ديگر سوره‌ها تفاوت خواهد داشت.
+
|زبان= عربی
  
پس از آن به تفسير و توضيح مختصرى از جزء به جزء مقاطع آيه طبق روش خود، مى‌پردازد. اين توضيحات در بسيارى موارد، تأويلات عارفانه ايشان از آيات است. و اصلا اشاره‌اى به لغت، قرائت، اعراب، اسباب نزول و شكل ظاهرى آيه و همچنين روايات و مأثورات و امورى كه اغلب تفاسير معمولا به آن مى‌پردازند، ندارد. در پايان سوره‌ها نيز از مطالب گفته شده، بيان اجمالى ارائه مى‌دهد كه همان خاتمه عرفانى آن است.
+
|تعداد جلد= ٢
  
بر اين مبنا تفسير ايشان متضمن اصطلاحات صوفيه و مشرب اهل معرفت به بيانى رمزى بوده و بر مبناى قواعد اهل كشف و ذوق، بيان مختصرى از آيات را ارائه مى‌دهد. از اين جهت اثرى از مباحث فقهى، لغوى، قرائتى و مأثورات اسرائيلية در آن ديده نمى‌شود.
+
|عنوان افزوده1=
در مباحث عقيدتى، ديدگاه اهل معرفت را بدون تصريح نقد و استدلال بر آن، بيان مى‌دارد. مانند سوره انعام آيه 103«لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار»ج 1 ص 229
 
  
==مقدمه تفسير==
+
|افزوده1=
  
نخجوانى قبل از آغاز تفسير به بيان امور مهمى از مسائل عرفانى و فروع آن مى‌پردازد، كه مهمترين آن از اين قرارند:
+
|عنوان افزوده2=
  
1- اصل كلى در اسرار معارف، حقايق، مكاشفات، و مشاهدات وارد بر قلب كملين.
+
|افزوده2=
  
2- موضوع اوامر و نواهى
+
|لینک=
  
3- عموم تكاليف و احكام وارد از جانب خداوند در كتب و صحف الهى بر اساس ديدگاه عرفا.
+
}}
  
4- بيان اسرار مطلق انزال و ارسال
+
'''«الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة الموضّحة للکلِم القرآنیة و الحِکم الفُرقانیة»''' تألیف نعمت‌الله بن محمود نخجوانی (م، ٩٢٠ ق)، از [[تفسیر عرفانی|تفاسیر عرفانى]] و [[تصوف|صوفیانه]] بر [[قرآن|قرآن کریم]] است، که مؤلف در آن به بیان [[تأویل|تأویلات]] و ذکر مکاشفات و مشاهدات وارده بر خود در [[تفسیر]] آیات مى‌پردازد. در این تفسیر، اثرى از مباحث [[فقه|فقهى]]، لغوى، قرائتى و روایی دیده نمى‌شود.
  
5- حكم عموم وحى و الهام
+
==معرفی کتاب==
  
6- مصالح ولايت مطلقه و نبوت و رسالت
+
کتاب «الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة» از تفاسیر [[اهل سنت]]، شامل [[تأویل|تأویلات]] عارفانه و اشاره‌اى مفسر از آیات [[قرآن|قرآنى]] است، که موقوف به حال و تجربه شخصى وى است. شامل همه [[سوره]] ها و [[آیه|آیات]] قرآنى است که به شکل مزجى و با زبان عربى همراه با فصاحت در بیان و روانى در تعبیر، آن را ارائه داده است.
  
7- جايگاه ملل و اديان بعد از ظهور اسلام.
+
نعمت الله بن محمود نخجوانی (م، ٩٢٠ ق) در مقدمه تفسیر خود بیان مى‌دارد که: «من از علماى رسمى مانند فلاسفه، که متشبّث به [[برهان]] و حدود هستند، و همچنین از [[تصوف|متصوفه‌اى]] که سخن از واجد و موجود گویند و به [[عرفان]] نظرى اکتفا نموده و به آداب ظاهرى صوفى‌گرى قناعت نموده‌اند، نیستم، بلکه از کسانى هستم که از جمیع رسوم و عادات بدورند و منتظر ظهوراتى هستند که در اوقات و حالات مختلف از حق بر آنها افاضه مى‌شود. و از آنجایى که آنچه حق از جود خود بر من افاضه فرمود، فتوحاتى است که بر من هدیه گردید، نام آن "الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة" گشت» (فتوحات الهى و کلیدهاى غیبى که توضیح دهنده کلام قرآنى و حکمتهاى فرقانى است).
  
8- صور طاعات و عبادات دنيوى و معتقدات اخروى مانند حشر و نشر و بهشت و جهنم.
+
نخجوانى به منابع و مصادرى که در [[تفسیر]] از آنها بهره برده است، اشاره‌اى ندارد؛ شاید بتوان گفت، علت آن این است که این تفسیر، تأویلات و واردات قلبیه مفسر است؛ بنابر این از مصدر خاصى استفاده مستقیم ننموده است، لیکن از لحاظ روش ارجاع مطالب و موضوعات قرآنى به مباحث عرفانى و بیان تأویلات از [[محیی الدین ابن عربی|محیى الدین بن عربى]] متأثر بوده است. در جلد اول نیز از [[بایزید بسطامی]] و ابن عربى مطلبى نقل مى‌نماید. ایشان از آن دسته عرفایى است که قائل به تأویلات عرفانى بوده و خود نیز از اینگونه تأویلات داشته است.
  
مى‌توان تعبير ديگرى از اين مباحث بدينقرار نمود:
+
==محتوای کتاب==
  
1- وحدت وجود
+
نخجوانى در مقدمه‌ کتاب، به بیان امور مهمى از مسائل [[عرفان|عرفانى]] و فروع آن مى‌پردازد، که مهمترین آن از این قرارند: اصل کلى در اسرار معارف، حقایق، مکاشفات، و مشاهدات وارد بر قلب کملین؛ عموم [[تکلیف|تکالیف]] و [[احکام شرعی|احکام]] وارد از جانب خداوند در کتب الهى بر اساس دیدگاه عرفا؛ بیان اسرار مطلق انزال و ارسال؛ حکم عموم [[وحى]] و الهام؛ مصالح ولایت مطلقه و [[نبوت]] و رسالت؛ جایگاه ملل و ادیان بعد از ظهور [[اسلام]]؛ صور طاعات و عبادات دنیوى و معتقدات اخروى مانند [[حشر]] و نشر و [[بهشت]] و [[جهنم]].
  
2- عوالم خمسه
+
روش کلى نخجوانى به این ترتیب است که ابتدا قبل از آغاز [[تفسیر]] هر [[سوره]]، مطالبى درباره مسائل [[عرفان|عرفانى]] مربوط به آن بیان داشته، از «[[آیه تسمیه|بسم الله الرحمن الرحیم]]» آغاز مى‌کند. در هر سوره به تناسب [[سیاق آیات|سیاق]] و مطالب آن، تفسیرى متفاوت از «بسم الله» ارائه مى‌دهد و معتقد است، هر سوره قرآنى، آغاز و پایانى مخصوص به خود دارد، بدین جهت «بسم الله» آن بار دیگر سوره‌ها تفاوت خواهد داشت.
  
3- اسماء و صفات و مظاهر و ظهورات آن
+
پس از آن به [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و توضیح مختصرى از جزء به جزء مقاطع [[آیه]] طبق روش خود، مى‌پردازد. این توضیحات در بسیارى موارد، [[تأویل|تأویلات]] عارفانه ایشان از آیات است و اصلا اشاره‌اى به لغت، [[قراءات قرآن|قرائت]]، [[اعراب قرآن|اعراب]]، [[اسباب نزول]] و شکل ظاهرى آیه و همچنین روایات و مأثورات و امورى که اغلب تفاسیر معمولا به آن مى‌پردازند، ندارد. در پایان سوره‌ها نیز از مطالب گفته شده، بیان اجمالى ارائه مى‌دهد که همان خاتمه عرفانى آن است. تفسیر ایشان متضمن اصطلاحات [[تصوف|صوفیه]] و مشرب اهل معرفت به بیانى رمزى بوده و بر مبناى قواعد اهل کشف و ذوق، بیان مختصرى از آیات را ارائه مى‌دهد. در مباحث عقیدتى، دیدگاه اهل معرفت را بدون تصریح نقد و استدلال بر آن، بیان مى‌دارد.
  
4- جامعيت انسان كامل و قرآن.
+
رویکرد مفسر نسبت به [[اهل البیت|اهل بیت]] (علیهم السلام) در این تفسیر، رویکردى معتدل از یک عالم [[اهل سنت]] محسوب مى‌گردد. از [[تعصب]] کور برخى عالمان سنی که حاضر نیستند هیچ آیه‌اى را به اهل بیت (ع) نسبت دهند، (نه در مقام [[شأن نزول]] و نه در مقام تطبیق و ذکر مصداق) اثرى در این تفسیر مشاهده نمى‌شود بلکه جانب [[انصاف]] را رعایت کرده از جمله، ذیل [[آیه 55 سوره مائده|آیه ۵۵ سوره مائده]] مى‌نویسد: «نزلت فى علىّ کرّم الله وجهه حین سئله سائل...» و ذیل [[آیه 61 سوره آل عمران|آیه ۶۱ سوره آل عمران]] ([[آیه مباهله]]) تصریح به نام مبارک [[امام علی علیه السلام|امام على]] (ع)، [[حضرت فاطمه]] (س)، [[امام حسن علیه السلام|امام حسن]] (ع) و [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]] (ع) دارد. و نیز در [[آیه 33 سوره احزاب|آیه ۳۳ سوره احزاب]]، [[عصمت]] را براى اهل بیت بیان مى‌دارد و نام امام على (ع)، حضرت فاطمه (س) و حسنین (ع) را ذکر مى‌کند. همچنین در تفسیر [[آیه 8 سوره انسان|آیه ۸ سوره دهر]]، شأن نزول آیه را که در مورد [[نذر]] حضرت على (ع) و فاطمه زهرا (س) در بیمارى حسنین (ع) بوده، با اجلال و اکرام بیان مى‌دارد.
  
==نخجوانى و اهل بيت« عليهم السلام»==
+
==منابع==
  
رويكرد مفسر نسبت به اهل بيت( ع)، رويكردى معتدل از يك عالم اهل سنت محسوب مى‌گردد. از تعصب كور برخى عالمان اهل سنت كه حاضر نيستند هيچ آيه‌اى را به اهل بيت( ع) نسبت دهند،( نه در مقام شأن نزول و نه در مقام تطبيق و ذكر مصداق) اثرى در اين تفسير مشاهده نمى‌شود بلكه جانب انصاف را رعايت كرده از جمله، ذيل آيه 55 سوره مائده در صفحه 197 جلد 1 مى‌نويسد:« نزلت فى على كرم الله وجهه حين سئله سائل...» و ذيل آيه 61 سوره آل عمران( آيه مباهله) در جلد 1 صفحه 112 تصريح به نام مبارك حضرت على( ع)، حسنين( ع) و فاطمه( س) دارد. و نيز در آيه 33 سوره احزاب در جلد 2 صفحه 155، عصمت را براى اهل بيت بيان مى‌دارد و نام حضرت على( ع)، حسنين( ع) و فاطمه( س) را ذكر مى‌كند. و بالاتر از اين در تفسير آيه 8 سوره دهر، جلد 2 صفحه 469، شأن نزول آيه را كه در حق نذر حضرت على( ع) و فاطمه زهرا( س) در بيمارى حسنين( ع) بوده با اجلال و اكرام و صلوات و سلام، عنوان مى‌دارد.
+
* [[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
 
+
* المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمدعلى ایازى، صفحه ۵۶.
==مصادر تفسير==
+
{{تفسیر قرآن}}
 
+
[[رده: تفاسیر]][[رده: تفاسیر عرفانی]][[رده: تفسیرهای اهل سنت]]
نخجوانى به مصادرى كه در تفسير از آنها بهره برده است، اشاره‌اى ندارد، شايد بتوان گفت، علت آن اين است كه اين تفسير تأويلات و واردات قلبيه ايشان است بنابر اين از مصدر خاصى استفاده مستقيم ننموده است، ليكن از لحاظ روش ارجاع مطالب و موضوعات قرآنى به مباحث عرفانى و بيان تأويلات از محيى الدين بن عربى متأثر بوده است. در جلد اول صفحه 87 نيز از بايزيد بسطامى و ابن عربى مطلبى نقل مى‌نمايد. ايشان از آن دسته عرفايى است كه قائل به تأويلات عرفانى بوده و خود نيز از اينگونه تأويلات داشته است.
 
 
 
==نسخه شناسى==
 
 
 
تفسير حاضر در سال 1326 ه توسط چاپخانه عثمانيه از طرف دارالخلافة العلمية الاسلامية در استانبول در 2 جلد به قطع رحلى چاپ و منتشر گرديد. تصحيح و مقابله با نسخه‌هاى موجود در كتابخانه‌هاى آن زمان توسط دانشمندان و فضلاى آن ديار از قبيل، احمد مختار بيك، حافظ محمد افندى، اسماعيل صاحب، احمد رفعت، محمد خيرى و محمد كامل، انجام گرفته است كه در خاتمه تفسير( انتهاى جلد دوم) از آن سخن به ميان آمده است.
 
نسخه حاضر چاپ قاهره، توسط دار ركابى للنشر در سال 1999 م / 1420 ه به قطع رحلى در دو جلد از روى همان نسخه چاپى استانبول مى‌باشد. جلد اول آن تا پايان سوره مؤمنون و جلد دوم از آغاز سوره نور تا پايان قرآن مى‌باشد. مقدمه‌اى از مفسر در ابتداى جلد اول بيان كننده مشرب ايشان مى‌باشد.
 
 
 
==منابع مقاله==
 
 
 
1- مقدمه مؤلف و مجلدات تفسير
 
 
 
2- المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى صفحه 56
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۴۳

لفواتح الالهيه.jpg
نویسنده نعمت‌الله بن محمود نخجوانی
موضوع تفسیر اهل سنت
زبان عربی
تعداد جلد ٢

«الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة الموضّحة للکلِم القرآنیة و الحِکم الفُرقانیة» تألیف نعمت‌الله بن محمود نخجوانی (م، ٩٢٠ ق)، از تفاسیر عرفانى و صوفیانه بر قرآن کریم است، که مؤلف در آن به بیان تأویلات و ذکر مکاشفات و مشاهدات وارده بر خود در تفسیر آیات مى‌پردازد. در این تفسیر، اثرى از مباحث فقهى، لغوى، قرائتى و روایی دیده نمى‌شود.

معرفی کتاب

کتاب «الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة» از تفاسیر اهل سنت، شامل تأویلات عارفانه و اشاره‌اى مفسر از آیات قرآنى است، که موقوف به حال و تجربه شخصى وى است. شامل همه سوره ها و آیات قرآنى است که به شکل مزجى و با زبان عربى همراه با فصاحت در بیان و روانى در تعبیر، آن را ارائه داده است.

نعمت الله بن محمود نخجوانی (م، ٩٢٠ ق) در مقدمه تفسیر خود بیان مى‌دارد که: «من از علماى رسمى مانند فلاسفه، که متشبّث به برهان و حدود هستند، و همچنین از متصوفه‌اى که سخن از واجد و موجود گویند و به عرفان نظرى اکتفا نموده و به آداب ظاهرى صوفى‌گرى قناعت نموده‌اند، نیستم، بلکه از کسانى هستم که از جمیع رسوم و عادات بدورند و منتظر ظهوراتى هستند که در اوقات و حالات مختلف از حق بر آنها افاضه مى‌شود. و از آنجایى که آنچه حق از جود خود بر من افاضه فرمود، فتوحاتى است که بر من هدیه گردید، نام آن "الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة" گشت» (فتوحات الهى و کلیدهاى غیبى که توضیح دهنده کلام قرآنى و حکمتهاى فرقانى است).

نخجوانى به منابع و مصادرى که در تفسیر از آنها بهره برده است، اشاره‌اى ندارد؛ شاید بتوان گفت، علت آن این است که این تفسیر، تأویلات و واردات قلبیه مفسر است؛ بنابر این از مصدر خاصى استفاده مستقیم ننموده است، لیکن از لحاظ روش ارجاع مطالب و موضوعات قرآنى به مباحث عرفانى و بیان تأویلات از محیى الدین بن عربى متأثر بوده است. در جلد اول نیز از بایزید بسطامی و ابن عربى مطلبى نقل مى‌نماید. ایشان از آن دسته عرفایى است که قائل به تأویلات عرفانى بوده و خود نیز از اینگونه تأویلات داشته است.

محتوای کتاب

نخجوانى در مقدمه‌ کتاب، به بیان امور مهمى از مسائل عرفانى و فروع آن مى‌پردازد، که مهمترین آن از این قرارند: اصل کلى در اسرار معارف، حقایق، مکاشفات، و مشاهدات وارد بر قلب کملین؛ عموم تکالیف و احکام وارد از جانب خداوند در کتب الهى بر اساس دیدگاه عرفا؛ بیان اسرار مطلق انزال و ارسال؛ حکم عموم وحى و الهام؛ مصالح ولایت مطلقه و نبوت و رسالت؛ جایگاه ملل و ادیان بعد از ظهور اسلام؛ صور طاعات و عبادات دنیوى و معتقدات اخروى مانند حشر و نشر و بهشت و جهنم.

روش کلى نخجوانى به این ترتیب است که ابتدا قبل از آغاز تفسیر هر سوره، مطالبى درباره مسائل عرفانى مربوط به آن بیان داشته، از «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز مى‌کند. در هر سوره به تناسب سیاق و مطالب آن، تفسیرى متفاوت از «بسم الله» ارائه مى‌دهد و معتقد است، هر سوره قرآنى، آغاز و پایانى مخصوص به خود دارد، بدین جهت «بسم الله» آن بار دیگر سوره‌ها تفاوت خواهد داشت.

پس از آن به تفسیر و توضیح مختصرى از جزء به جزء مقاطع آیه طبق روش خود، مى‌پردازد. این توضیحات در بسیارى موارد، تأویلات عارفانه ایشان از آیات است و اصلا اشاره‌اى به لغت، قرائت، اعراب، اسباب نزول و شکل ظاهرى آیه و همچنین روایات و مأثورات و امورى که اغلب تفاسیر معمولا به آن مى‌پردازند، ندارد. در پایان سوره‌ها نیز از مطالب گفته شده، بیان اجمالى ارائه مى‌دهد که همان خاتمه عرفانى آن است. تفسیر ایشان متضمن اصطلاحات صوفیه و مشرب اهل معرفت به بیانى رمزى بوده و بر مبناى قواعد اهل کشف و ذوق، بیان مختصرى از آیات را ارائه مى‌دهد. در مباحث عقیدتى، دیدگاه اهل معرفت را بدون تصریح نقد و استدلال بر آن، بیان مى‌دارد.

رویکرد مفسر نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) در این تفسیر، رویکردى معتدل از یک عالم اهل سنت محسوب مى‌گردد. از تعصب کور برخى عالمان سنی که حاضر نیستند هیچ آیه‌اى را به اهل بیت (ع) نسبت دهند، (نه در مقام شأن نزول و نه در مقام تطبیق و ذکر مصداق) اثرى در این تفسیر مشاهده نمى‌شود بلکه جانب انصاف را رعایت کرده از جمله، ذیل آیه ۵۵ سوره مائده مى‌نویسد: «نزلت فى علىّ کرّم الله وجهه حین سئله سائل...» و ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران (آیه مباهله) تصریح به نام مبارک امام على (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) دارد. و نیز در آیه ۳۳ سوره احزاب، عصمت را براى اهل بیت بیان مى‌دارد و نام امام على (ع)، حضرت فاطمه (س) و حسنین (ع) را ذکر مى‌کند. همچنین در تفسیر آیه ۸ سوره دهر، شأن نزول آیه را که در مورد نذر حضرت على (ع) و فاطمه زهرا (س) در بیمارى حسنین (ع) بوده، با اجلال و اکرام بیان مى‌دارد.

منابع

  • نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
  • المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمدعلى ایازى، صفحه ۵۶.
***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: