ابوالقاسم سحاب

استاد ابوالقاسم سحاب تفرشی (۱۲۶۶ـ ۱۳۳۵ ش)، ادیب، شاعر، جغرافیدان و مدرس برجسته ایرانی معاصر است. وی علاوه بر علوم مختلف اسلامی مانند فقه و اصول و منطق و فلسفه، به علوم طبیعی، جغرافی، تاریخ، شعر، خوشنویسی و زبان عربی و انگلیسی و فرانسه آشنایی کامل داشت. از جمله کارهای بزرگ استاد سحاب، تأسیس مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی (نقشه کشی) سحاب در سال ۱۳۱۵ شمسی است.

نام کامل	ابوالقاسم سحاب تفرشی
زادروز	۱۲۶۶ شمسی
زادگاه	تفرش، اراک
وفات	۱۳۳۵ شمسی
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه علیهاالسلام
اساتید	شیخ علی نوری، شیخ باقر معزالدوله، سید عبدالرحیم دماوندی، میرزا ابوالقاسم تفرشی،...
آثار	زندگانی حضرت سیدالشهداء امام حسین علیه‌السلام، تاریخ نقاشی در ایران، هنر اسلامی، فرهنگ خاورشناسان، ترجمه احیاءالعلوم غزالی،...

ولادت

ابوالقاسم سحاب تفرشی فرزند محمد زمان، در سپیده دم جمعه ۱۵ رجب ۱۳۰۴ قمری (۲۰ فروردین ۱۲۶۶ ش) در روستای فم از توابع شهرستان تفرش، در خانواده ای مذهبی دیده به جهان گشود.

تحصیلات و استادان

پدر که متوجه ذوق و استعداد فرزندش بود، او را در سن هفت سالگی به مکتب‌خانه روستا فرستاد. او در این مکتب‌خانه نزد ملاحسین شاهمیری، کتابهای عم جزء، نصاب الصبیان و جامع المقدمات را آموخت و در کنار آن با مطالعه کتب متفرقه در زمینه‌های مختلف بر معلومات خود افزود. تسلط کامل وی بر کتب درسی باعث شد بعد از مدتی ملاحسین با تدریس او برای نونهالان موافقت کند و در عوض از پرداخت شهریه معاف گردد و این، آغاز تدریس ابوالقاسم بود.

در سن ۱۹ سالگی تصمیم به فراگیری زبان عربی گرفت؛ ابتدا قسمتی از جامع المقدمات (شرح امثله و صرف میر) را نزد حاج شیخ رمضان (شوهرخواهر خود) فراگرفت و بعد از مدتی به محضر استاد دیگری به نام سید علی اکبر سجادی راه یافت و از حوزه درس او که از رونق خوبی برخوردار بود، نهایت استفاده را برد و در آنجا بقیه جامع المقدمات، سیوطی، شرح جامی، تهذیب المنطق، حاشیه ملا عبدالله و مطوّل را آموخت. هر روز صبحگاهان همراه سید حسین خوشنویس مباحثه می کرد و اوقات فراغت را به مطالعه در زمینه عقاید، روایات و اعتقادات و... می پرداخت؛ به طوری که هیچ وقت بیکار نبود.

ابوالقاسم که تشنه علم بود، در کنار فراگیری دروس عربی، از خواندن فقه و اصول هم لذت می برد. وی کتاب فقهی تبصره مرحوم علامه حلی را نزد سید علی اکبر سجادی و معالم الاصول و شرح لمعه را نزد میرزا سید محمد، امام جمعه تفرش آموخت. در سن ۲۲ سالگی به یادگیری زبان فرانسه نزد سناءالدوله روی آورد و در مدتی اندک با تسلط کامل به زبان فرانسه صحبت می کرد. وی ضمن یادگیری زبان فرانسوی، علوم جدید، حساب و جغرافیا را نیز نزد ایشان فراگرفت.

ابوالقاسم سحاب در سن ۲۴ سالگی، در سال ۱۳۲۸ ق، اندیشید که در محیط کوچک تفرش امکان پیشرفت در همه زمینه‌های علمی میسر نیست؛ از این رو، برای تکمیل دروس و طی مدارج بالای علمی به تهران مهاجرت کرد. پس از مدتی به مدرسه آلیانس فرانسه که به مدیریت میسو ویژور فرانسوی اداره می شد، وارد شد و پس از تکمیل زبان انگلیسی موفق به اخذ دیپلم گردید. اشتغال وی به تحصیل علوم جدید، باعث دوری از فراگیری علوم اسلامی نشد؛ زیرا همزمان با تحصیل در مدرسه آلیانس، وارد حلقه درس سید عبدالرحیم دماوندی گردیده؛ فقه و اصول را ادامه داد و از محضر علمای طراز اول تهران، شیخ علی نوری و شیخ باقر معزالدوله استفاده کرد.

شور و اشتیاق به تحصیل در وجود ابوالقاسم موج می زد. گویی هیچ وقت از درس خواندن خسته نمی شد؛ به طوری که در کنار تحصیل روزانه در کلاس‌های شبانه مدرسه دارالفنون حاضر شد و در آنجا به فراگیری شیمی، طبیعیات و فیزیک نزد دکتر مهدی خان، دکتر محمودخان و دکتر غلامحسین خان رهنما پرداخت.

در آن زمان یکی از برجسته‌ترین اساتید فلسفه در تهران، مرحوم میرزا ابوالقاسم تفرشی بود. ابوالقاسم سحاب تصمیم گرفت با فلسفه و حکمت نیز آشنا گردد. از این رو به حلقه درس وی وارد شد و کتابهای «کلمات مکنونه» فیض کاشانی، منظومه، اسفار و شواهد الربوبیه ملاصدرا را نزد وی را آموخت.

استاد سحاب علاوه بر زبان فارسی، به زبانهای عربی، انگلیسی و فرانسه تسلط کامل داشت؛ به طوری که متون عربی و انگلیسی و فرانسه را به راحتی ترجمه می کرد. وی همچنین به زبانهای آلمانی و لاتین آشنا بود و در سالهای آخر عمر به آموختن زبان روسی روی آورد.

او همچنین به هنر خوشنویسی علاقه ای وافر داشت؛ در سن ۱۵ سالگی، نزد میرزا عباسقلی (یکی از خطاطان معروف تفرش) رفت و به فراگیری خط پرداخت و در مدتی اندک به نگارش خطوط نستعلیق، نسخ، ثلث و شکسته نستعلیق تسلط یافت. وی پس از عزیمت به تهران، آموختن خط را نزد ملک الخطاطین ادامه داد و خود به درجه استادی رسید.

وی همچنین علاقه زیادی به خواندن شعر و حفظ آن داشت و هنگامی که میرزا اسماعیل خان دبیر (یکی از شعرای بنام تفرش) در تفرش اقامت گزید، وی نزد میرزا نظم و نثر را آموخت. او به یمنِ استعداد ذاتی توانست به خوبی از تجارب میرزا اسماعیل خان بهره گیرد و در شعر تبحر بیابد. او در شعر، تخلص «سحاب» را برای خود برگزیده و مجموعه اشعارش در دیوان اشعار وی گرد آمده است که برای نمونه چند بیت از آن ذکر می شود:

در تهنیت شب ولادت امام حسین علیه السلام این گونه آغاز می کند:

یا رب این شب چه شب است آنکه جهان مسرور است عالمی رشک جنان است و زمین پر نور است

رحمت حق به زمین دم بدم آمد واصل از سما تا به سمک، خیل ملک شد نازل

همچنین قصیده‌ای در مدح امام رضا علیه السلام که با این بیت شروع می شود:

ای خاک طوس! چشم مرا توتیا تویی زیرا که مرقد شه خوبان، رضا تویی

تدریس

استاد ابوالقاسم سحاب، از همان سنین نوجوانی در کنار تعلیم، تدریس هم می کرد. در سن ۱۰ سالگی در مکتبخانه ملا حسین به نوآموزان درس می داد؛ در سن ۱۶ سالگی به مدت سه سال در شهرستان تفرش در تنها مدرسه ابتدایی که خود تأسیس کرده بود، مشغول تدریس شد. خود وی در این زمینه می نویسد: «در شانزده سالگی، پدر خواست تا برای من اشتغالی در تفرش باشد و سرگرمی داشته باشم و به مسافرت من به تهران یا نقطه دیگری راضی نمی شد. لذا وادار به امر معلمی و تدریس در تفرش نموده و دبستانی به سبک قدیم و جدید تقریباً ترتیب داده و عده‌ای از اطفال را به تربیت و تعلیم مشغول شدم».

وی هنگامی که به تهران هجرت کرد، تدریس را ادامه داد و به ترتیب در مدرسه آلیانس فرانسه، دبستان تدین و مدرسه کمالیه به شغل شریف معلمی اشتغال داشت. در سال ۱۳۳۶ق. با تأیید وزیر معارف و اوقاف، جهت تدریس در دوره متوسطه معرفی شد و در دبیرستان قریب و شاهدخت تهران به تدریس پرداخت و در تاریخ ۱۳۳۸ق. در دانشسرای دختران به تعلیم و تربیت دختران همت گمارد.

جدیت و تلاش خستگی ناپذیر استاد در امر تدریس، تألیف و تحقیق سرانجام باعث شد که در سال ۱۳۲۰ش. به دریافت نشان درجه یک و در سال ۱۳۲۴ش. به دریافت نشان دو علمی کشور، از سوی وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، نایل شود.

خدمات فرهنگی و اجتماعی

استاد سحاب، خدمات زیادی در عرصه فرهنگ کشور انجام داد که به بعضی از آنها اشاره می شود:

1. تأسیس دبستان به سبک قدیم و جدید در تفرش، سال ۱۲۸۴ش. در این دبستان، پسر و دختر به تحصیل اشتغال داشتند. این دبستان، نخستین مرکزی بود که دختران از نقاط دور جهت تحصیل در آنجا می آمدند.
2. تألیف بیش از هفتاد کتاب و رساله علمی
3. تأسیس کلاس اکابر در تهران
4. همکاری با مطبوعات و نگارش مقالات در نشریات آن روز همچون: طوفان هفتگی، تهران، ستاره جهان، شفق سرخ، عصر گلشن و...
5. تأسیس و افتتاح دو باب مدرسه در روستای فم و طرخوران از توابع شهرستان تفرش با همکاری اهالی منطقه در سال ۱۳۰۶ش.
6. استاد با هدف تقویت اتحاد مسلمین و تفاهم بین ملتهای اسلامی با «دارالتقریب مذاهب اسلامی» ارتباط داشت و مورد توجه آن مرکز قرار گرفت. همچنین با «مکتب امام امیرالمؤمنین علیه السلام» در نجف نیز ارتباط تنگاتنگی برقرار کرد.

شغل اصلی ایشان از سنین نوجوانی تا اواخر عمر، امر مقدس تدریس علوم معمول در دبستان و دبیرستانها بوده است؛ ولی علاوه بر آن، مشاغل دیگری نیز داشت که به بعضی از آنها اشاره می شود:

1. ریاست اداره معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه نهاوند
2. عضو هیئت ممتحنه مدارس ابتدایی مرکز
3. معاونت کتابخانه ملی تهران
4. مدیر دفتر دانشسرای تهران
5. مدیر داخلی مجله علم و تربیت
6. کارمند وزارت مالیه
7. مدیر اداره محاسبات وزارت معارف و اوقاف
8. مسئول تحریر تصدیق نامه های مدارس
9. ریاست مدرسه وزارت معارف و اوقاف نهاوند
10. منشی گری محاسبات وزارت معارف

آثار و تألیفات

استاد سحاب، از جوانی شروع به نوشتن کرد که حاصل تلاش یک عمر تحقیق، تألیف بیش از هفتاد جلد کتاب و رساله علمی در زمینه‌های مختلف است. نوشته‌های استاد در یک تقسیم کلی، صرفنظر از موضوع به چهار دسته تقسیم می شود:

الف) کتب چاپی:

کتاب زندگانی شاه عباس کبیر - یکی از آثار ابوالقاسم سحاب

1. زندگانی حضرت سیدالشهداء امام حسین بن علی علیه السلام (۲ جلد): شامل مقدمه و هشت باب می باشد و به زندگی و سیر حرکت امام حسین علیه السلام به کربلا، وقایع روز عاشورا و رخدادهای بعد از عاشورا پرداخته است.
2. زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام (۳ جلد): درباره زندگی امام رضا علیه السلام، سیر حرکت ایشان از مدینه به مرو، حوادث و رخدادهای مرو در زمان حضور و شهادت امام رضا علیه السلام است. جلد سوم که هنوز انتشار نیافته به خصوصیات ابنیه و آثار تاریخی مشهد، جغرافیای خراسان و بنای حرم مطهر پرداخته است.
3. تاریخ عصر جعفری یا زندگانی حضرت امام صادق علیه السلام (۲ جلد): استاد در این کتاب درباره شخصیت امام جعفر صادق علیه السلام، کرامات، یاران و در بخش پایانی درباره قیام ابو مسلم نوشته است.
4. زندگانی حضرات عسکریین (امام علی النقی و امام حسن عسکری علیه السلام) و تاریخچه سامرا (۲ جلد).
5. زندگانی امام جواد علیه السلام.
6. زندگانی امام موسی بن جعفر علیه السلام (۲ جلد)، که در سال ۱۳۳۳ ش. منتشر شد.
7. زندگانی شاه عباس کبیر: این کتاب به استناد منابع معتبر داخلی و خارجی، درباره تاریخ زندگی شاه عباس کبیر یکی از مقتدرترین شاهان صفویه در سال ۱۳۲۴ش تألیف گردیده است.
8. مدرسه عالی سپهسالار: این کتاب درباره زندگی سپهسالار، چگونگی تأسیس مدرسه سپهسالار و سیر تحولات آن و شرح زندگی متصدیان امور مدرسه و مسجد، نگارش یافته و صورت وقفنامه سپهسالار را نیز درج کرده است.
9. هنر اسلامی.
10. فرهنگ خاورشناسان: این کتاب به نام «فرهنگ نوین» یا «تراجم مستشرقین» نیز مشهور است. موضوع کتاب، شرح حال سیاحان غربی است که به ایران سفر کرده و اکتشافاتی انجام داده یا آثاری نگاشته‌اند.

ب) آثار غیرچاپی:

1. دایرة المعارف بزرگ اسلامی (دست نویس، ۷ جلد): این کتاب به شرح حال دانشمندان و بزرگان قرن اول تا چهاردهم می‌پردازد.
2. کتاب فرهنگ نام بزرگان (دست نویس، ۲ جلد): به شرح حال و آثار اجمالی دانشمندان از قرن اول هجری تا چهاردهم هجری می‌پردازد.
3. تذکره دانشکده یا تذکرة الاسامی (دست نویس، ۱ جلد): این کتاب در واقع به عنوان منبع تکمیلی دوره دائرةالمعارف بزرگ اسلامی می باشد.
4. کتاب شرح حال وزرای ایران، از علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه تا دکتر محمود حسابی، (دست نویس، ۱۵۴ صفحه)
5. تاریخ خجسته یا تاریخ زندگانی من (دست نویس در ۴ دفتر و ۷۵۰صفحه): استاد در این کتاب علاوه بر نگارش شرح حال خود، به وقایع مهم ایران (از جمله انقلاب مشروطیت) و جهان نیز که مصادف با زندگی اش بوده، پرداخته است.
6. دیوان اشعار
7. ریاض الادب
8. تاریخ عمومی قرن چهاردهم هجری
9. رسالة الذهبیة فی سلسلة السادات العلویة من أهالی تفرش (تاریخ انساب تفرش): استاد در این کتاب، خانواده های سادات تفرش را معرفی و اسامی اولاد و احفاد ایشان را تا سال تألیف کتاب (۱۳۲۸ش)، ذکر کرده است.
10. زندگانی امام حسن مجتبی علیه السلام (نسخه خطی)
11. نامه‌ها و چکامه‌هایی که در آن حوادث تاریخی به صورت ماده تاریخ آمده است.
12. تاریخ تربیت عمومی در جهان (۶۰ صفحه)
13. پیدایش اختلاف بین امین و مأمون (۱۰۵ صفحه)
14. راهنمای نوآموزان (۴۶ صفحه)
15. رساله اتحاد مذاهب و فرق با یگانگی پارسیان (۲۰ صفحه)
16. سفرنامه عتبات عالیات به همراه مدایح ائمه اطهار علیهم السلام (به فارسی و عربی)
17. برگزیده‌ای از قرآن کریم، نهج البلاغه و احادیث
18. شرح حال آقا صادق تفرشی
19. گلچین سحاب؛ اشعار و قطعات سروده شده توسط استاد
20. کتاب درسی تاریخ ایران برای مقطع ابتدایی
21. اسلام در آفریقا (نیمه تمام)
22. دیوان اشعار آقا صادق تفرشی طبرخوانی
23. دیوان اشعار آقا محمد مؤمن تفرشی

ج) کتاب‌های ترجمه شده:

1. ترجمه تاریخ قرآن اثر علامه ابوعبدالله زنجانی
2. ترجمه تاریخ و جغرافیای مختصر مکه معظمه و مناسک حج: این کتاب درباره تاریخ ایجاد مکه معظمه، جغرافیای شهر مکه و توضیح و شرح اعمال حج تألیف گردیده است. کتاب فوق اثر دانشمند مصری، حافظ عامربیک می باشد.
3. ترجمه رساله حی بن یقطان
4. ترجمه رسالة السقیفه، اثر علامه محمدرضا مظفر: کتاب مذکور درباره اختلاف امت در تعیین خلیفه پس از وفات حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نگارش یافته است. وی ۱۵۰ نسخه از این کتاب را برای آیت الله بروجردی فرستاد تا بین طلاب علوم دینی قم تقسیم شود.
5. ترجمه رساله بیداری امت در اثبات رجعت: اثر آیت الله سید محمدمهدی اصفهانی که در سال ۱۳۳۱ ش. در ۹۴ صفحه به وسیله چاپ علمی منتشر شده است.
6. تاریخ نقاشی در ایران: این اثر ارزشمند که به سیر تحول نقاشی در ایران می پردازد، ترجمه کتاب التصویر فی الاسلام عندالفرس، اثر دکتر زکی محمدحسن می باشد.
7. ترجمه رسالة الثقلان
8. ترجمه احوال و آثار ابن سینا
9. خلق و اخلاق غزالی، ترجمه کتاب احیاءالعلوم اثر غزالی
10. ترجمه هزار حدیث نبوی
11. ترجمه منهاج النجاة فیض کاشانی، با عنوان راه رستگاری (۱۳۹ صفحه)
12. ترجمه تاریخ عمومی، از متن فرانسه
13. ترجمه شرح حال حسن صباح
14. ترجمه حساب و هندسه، از متن فرانسه
15. ترجمه تاریخ حبشه
16. ترجمه جغرافیای کارپنتر (آسیا)، از متن انگلیسی
17. ترجمه توحید مفضل، اثر ملا محمدباقر مجلسی (۳۵ صفحه)

د) مقالات مطبوعاتی:

این نویسنده و محقق گرانقدر مقالات زیادی نیز در روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌ها به تحریر درآورد که به برخی اشاره می شود:

1. «روح دیانت در اسلام»، نور دانش، ش۴۱، ۱۳۲۷/۴/۱۰
2. «شعرای گمنام (سلسله مقالات)» مجله یادگار، شماره ۶-۷
3. «قیافه اسلام در نقاط مختلف جهان»، اثر محمود خیرالدین حافظ ترجمه استاد سحاب، نور دانش، شماره‌های متعدد
4. «دموکراسی در اسلام»، نوردانش، ش۳۴، ۱۳۲۸
5. «انتباه مسلمین جهان»، نوردانش، ش۱۲ و ۱۹، ۱۳۲۶
6. «کتاب و کتابخانه» مجله آموزش و پرورش، ش۷
7. «پزشکان پیشین اسلام و ایرانیان در طب جدید» راه نو، ش۱، ۱۳۲۳

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

جامعیت علمی:

استاد ابوالقاسم سحاب، جامع علوم، فنون و هنرهای مختلف زمان خود همچون: فقه، اصول، کلام، فلسفه و حکمت بود. عشق و علاقه به تدریس از او مدرسی توانا ساخته بود؛ اما به کار کشاورزی و باغبانی نیز می پرداخت و تا حد امکان، مشکلات روستای زادگاهش را برطرف می ساخت. در خط و شعر هم تبحر داشت و همچنین کتب فرانسه و انگلیسی را به زبان فارسی ترجمه می کرد. به امور حسابداری و منشی گری تسلط کامل داشت. برخورداری از علوم گوناگون باعث شد در امر سیاست گذاری آموزش و پرورش ایران، نقش مهمی ایفا کند و در بسیاری موارد از طرف وزارت معارف و اوقاف، مأمور تألیف کتب درسی دانش آموزان شود.

در محضر قرآن:

عشق به خداوند در سراسر زندگی استاد نمایان بود؛ به همین علت در طول زندگی با وجود مشغله فراوان و تألیف کتب مختلف، از تلاوت کلام الهی غافل نبود و همواره جانش را از زلال وحی سیراب می ساخت. قرآن کریم، از نگاه او کتاب چگونه زیستن بود و با آن انسی دیرین داشت و در سال چند بار آن را ختم می کرد. در پشت جلد قرآن خانگی اش نوشته است: «این کلام الله مجید پس از این که مدت ۴۵ سال مورد تلاوت و استفاده این بنده امیدوار به مغفرت حضرت آفریدگار بود، در اثر مرور زمان اوراق شده بود. لذا در این تاریخ، ۱۷ ربیع الاول ۱۳۶۷ ق. به صحافی آن مبادرت نمود و امیدوار است که مادام العمر به تلاوت و ختم آن که در هر سال لااقل شش بار یا بیشتر موفق گردیدم و پس از من، اخلاف و احفاد من از تلاوت و عمل به آن کوتاهی ننموده، در هر حال خدای را حاضر و ناظر بشمارند و قرآن مجید را کتاب محکم الهی بدانند و به احکام و دستورات آن عمل و پیروی کنند».

عشق به عترت:

استاد به ائمه اطهار علیهم السلام ارادت خالصانه ای داشت؛ این موضوع به خوبی از آثار و تألیفات وی که بیشتر درباره زندگی معصومین علیهم السلام است، آشکار می گردد. آیت الله مرعشی نجفی در نامه‌ای خطاب به استاد ابوالقاسم سحاب می نویسد: «حقیقتاً ارادت غائبانه دارم نظر به مساعی جمیله سرکار در نشر فضایل اهل بیت وحی و تنزیل و نوشتن زندگانی آنها، از خداوند سبحان مسئلت می نمایم توفیقات حضرت عالی را افزون و مستدام بدارد». استاد هر سال در شهرستان تفرش به مناسبت ایام محرم، مراسم روضه خوانی تشکیل می داد. علاقه‌اش به آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها چنان بود که وصیت نمود کتابهای شخصی اش، اعم از چاپی و خطی را در صندوقی گذارند و به کتابخانه آستانه آن حضرت اهداء کنند.

وفات

مرحوم استاد ابوالقاسم سحاب، پس از نزدیک به ۶۰ سال تحقیق، تدریس و تألیف، در سپیده دم ۲۱ دی ماه ۱۳۳۵ و به سن ۶۲ سالگی به دیار باقی شتافت و جامعه علمی کشور را در اندوه فرو برد. آیت الله مرعشی نجفی قدس سره بر پیکر آن فقید سعید، نماز اقامه نمود و سپس پیکر وی در حرم حضرت معصومه علیهاالسلام در صحن آیینه به خاک سپرده شد.

منابع

• ستارگان حرم، علی احمدی، جلد ۱۵، صفحه ۱۶۱-۱۷۸.
• "ابوالقاسم سحاب"، روزنامه همشهری، جمعه ۲۲ دی ۱۳۹۱، در دسترس در همشهری آنلاین، بازیابی: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۳.

آرشیو عکس و تصویر

• 

  ابوالقاسم سحاب تفرشی در جوانی

• 

  برخی آثار ابوالقاسم سحاب تفرشی

• 

  ابوالقاسم سحاب تفرشی