مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

کعبه

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از كعبه)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

«کعبه» بنایی است در مسجد الحرام در شهر مکه به شکل مکعب، که در دین اسلام شرافت و حرمت خاص دارد و از آن به بیت الله و بیت الله الحرام نیز تعبیر می‌شود. برخی روایات اشاره به این دارند که محل کعبه اولین نقطه‌ای است که به هنگام دحو الارض (سر برآوردن خشکی‌ها از زیر آب) پدیدار شده است. کعبه در احکام و آداب دینی اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد. مسلمانان در مناسک حج به گرد کعبه طواف می کنند و نماز را به سمت آن می‌گزارند. مطابق با قرآن، حضرت ابراهیم علیه‌السلام به کمک فرزندش اسماعیل دیوارهای کعبه را بالا آورد و مردم را به مناسک حج دعوت نمود. و مطابق برخی روایات، کعبه نخستين بار توسط حضرت آدم علیه‌السلام بنا گردید و ابراهیم علیه‌السلام در زمان خود آنرا بازسازی نمود.

کعبه معظمه

موقعیت جغرافیایی کعبه

مسجدالحرام که کعبه در میانه آن واقع است، در شهر مکه مکرّمه، درون درّه ای میان کوه های: ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع شده، و در نقطه تقاطع خط طولی ۳۹ درجه و ۴۹ دقیقه و ۳۰ ثانیه و خط عرضی ۲۱ درجه و ۲۵ دقیقه و ۰ ثانیه قرار گرفته است.[۱]

مسجدالحرام از طرف شرق، به کوه ابوقبیس، از سمت غرب به جبل عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از سمت جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود است.[۲] ارتفاع کعبه از سطح آب دریا ۳۰۰ متر است.[۳]

نام کعبه

در علت نامگذاری «کعبه» بدین اسم، دو وجه ذکر شده است:

۱. چون کعبه دارای ارتفاع و بلندی از سطح زمین می باشد، همچنانکه کعبه در لغت نیز به معنای ارتفاع آمده است.

۲. زیرا خانه خدا به شکل مربّع است و عرب این اسم را به هر خانه ای که چهار گوش باشد اطلاق می کند. ولیکن با کثرت استعمال (وضع تعیّنی) برای خانه خدا اسم عَلَم گردید.[۴]

همچنین مراد از تعبیر «بیت الحرام» در آیه شریفه «جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ...» (سوره مائده، ۹۷)، همان کعبه معظمه است و خداوند را در روى زمین، خانه اى به حرمت آن نیست. مرحوم علامه طباطبایى ذیل آیه فوق مى فرماید: ذکر «بیت الحرام» پس از «کعبه» به خاطر احترام ویژه اى است که این خانه از آن برخوردار است.[۵]

تاریخ کعبه

کعبه پیش از اسلام:

مطابق با برخی روایات، زمین را در ابتدا آب فراگرفته بوده و محل کعبه اولین نقطه ای است که سر از آب بیرون آورده است و سپس خشکی سطح زمین از آنجا بسط یافته است.[۶] در این روایات از این واقعه با عنوان دحو الارض یاد شده که به آیه ۳۰ سوره نازعات «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِک دَحاها» اشاره دارد و حتی روز بیست و پنجم ماه ذی القعده به عنوان تاریخ آن تعیین شده و برای آن اعمال و آدابی ذکر شده است.[۷] برخی از دانشمندان مسلمان معاصر، بر آمده بودن زمین در استوا و نقاط نزدیک به آن و زیاد بودن قطر زمین در استوا را دلیل علمی این مطلب می دانند.[۸]

روایات اشاره به این دارد که حضرت آدم علیه السلام، اولین کسى است که خانه کعبه را ساخت و اساس آن را بنا نهاد.[۹] در روایتی از ابن عباس آمده است که چون آدم از بهشت به زمین هبوط نمود خطاب رسید اى آدم در زمین خانه ‏اى بنا کن که محل عبادت و ذکر و طواف‏گاه مردم باشد همان طورى که دیدى ملائکه در اطراف عرش محل عبادت گاهى داشتند این بود که آدم به کمک جبرئیل خانه کعبه را عمارت نمود.... و خانه کعبه برپا بود تا وقتى که به طوفان نوح خداوند کعبه را به آسمان چهارم برد و هر روزى هفتاد هزار ملائکه در آنجا طواف میکردند و محل و مکان کعبه خالى بود تا زمان ابراهیم علیه السلام که حضرتش مأمور گردید مجددا کعبه را بنا کند.[۱۰]

برخی با برداشت از آیه ۱۲۷ سوره بقره حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان بنیان گذار نخستین کعبه معرفی نموده اند اما آیه «و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل...» خود اشاره دارد که حضرت ابراهیم بنیان گذار کعبه نبوده بلکه آن حضرت چنانچه برخی گفته اند پایه های آن را بالا برده است.[۱۱] حضرت ابراهیم علیه السلام همچنین سنّت حج‌ را که گر چه مطابق با روایات از زمان حضرت آدم آغاز گردیده بود اما به تدریج به فراموشى سپرده شده بود احیا نمود.[۱۲]

بنایی که بدست حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل ساخته شده بود همچنان باقى بود تا آن که عمالیق و پس از آنها جرهمیان آن را تجدید بنا نمودند. و هنگامى که زعامت مکه به قصى بن کلاب، یکى از اجداد پیغمبر اسلام رسید (قرن دوم قبل از هجرت)، کعبه را از شالوده برکند و از نو آن را با استوارترین کیفیت ممکن در آن زمان بساخت و دارالندوه را در کنارش بنا نهاد که آن خانه مرکز حکومت و محل تصمیم گیریهاى آنها بود. آنگاه اطراف کعبه را به شاخه هاى گوناگون قبیله بزرگ قریش اختصاص داد که منازلشان را حول خانه بنا کردند آنچنان که درب خانه هاى آنها به مسجدالحرام گشوده مى شد.[۱۳]

آیینهاى حج، با گذشت زمان و گسترش بت‌پرستى میان اعراب، تغییرات ماهوى کرد. یکی از تغییرات مهم آن بود که چندین قرن پیش از ظهور اسلام، عمرو بن لُحَىّ خزاعى (سرپرست امور مکه) بتهایى بر گرد کعبه نهاد که تکریم آنها بخشى از آیین حج شد.[۱۴]

یکی از رویدادهای مهم مربوط به کعبه پیش از ظهور اسلام، حمله ابرهه به کعبه است. ابرهه در حدود سال ۵۳۰ م به فرمانروایی یمن رسید. او پس از تثبیت حاکمیت خودش، کلیسایی بى نظیر به نام «قلیس» در شهر صنعا ساخت و قصد داشت آن را زیارتگاه عرب کند. به همین دلیل، عرب ها به خشم آمدند و فردی از تیره بنى فُقَیم، «قلیس» را آلوده کرد. ابرهه نیز به قصد انتقامجویى و ویران کردن کعبه، سپاهى را که فیل به همراه آن بود، به مکه روانه نمود. اما پس از حمله، مورد هجوم تعدادى پرنده، که شبیه پرستو بودند قرار گرفتند که هر کدام با سنگ ریزه هایى که همراه داشتند به سپاه ابرهه حمله کردند و شکست سختى بر این سپاه وارد آوردند.[۱۵] این واقعه در قرآن نیز آمده است و سوره فیل به شرح آن اختصاص پیدا نموده است. سال وقوع این رویداد در بین اعراب به عام الفیل شهرت پیدا نمود که میلاد پیامبر اسلام نیز در همین سال بوده است.

رویداد مهم دیگر ولادت امام علی علیه السلام در کعبه در سیزدهم رجب سال ۳۰ عام الفیل است.[۱۶] که در منابع مختلف شیعه و سنی آن را نقل نموده اند.[۱۷]

پنج سال پیش از بعثت رسول گرامى اسلام، سیل عظیمى در مکه اتفاق افتاد که خانه کعبه را از اساس ویران ساخت، قبایل عرب ساکن مکه به تجدید بناى آن متفق گشتند، و هر قبیله بخشى از هزینه آن را تقبل نمود. چون ساختمان کعبه به جائى رسید که مى بایست «حجرالاسود» نصب شود، میان قبایل اختلاف پدید آمد که چه کسى و از چه قبیله اى بدین افتخار مفتخر گردد.

سرانجام همه به اتفاق نظر، محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و اله) را که آن روز به عنوان محمد امین مشهور و به وفور عقل و سداد مشهور بود و آن روز ۳۵ سال از عمر شریفش مى گذشت، جهت این امر برگزیدند. آن حضرت ردائى بخواست و حجر را در آن بنهاد، نماینده هاى قبایل را فرمود هر یک گوشه اى از آن رداء گرفتند و چون به محاذى موضع بلند شد خود به دست مبارک آن را از رداء برگرفت و به جاى مخصوص منصوب نمود (برخى گفته اند: خود حضرت جهت حلّ نزاع این پیشنهاد بداد و مقبول افتاد).[۱۸]

تاریخ نگاران متقدم از تغییر برخی ویژگی‌های کعبه در این تجدید بنا در مقایسه با ویژگی‌های بنای ساخته شده به دست حضرت ابراهیم خبر داده‌اند. افزودن بر ارتفاع، کاستن از طول، مسدود کردن درب غربی و افزودن ارتفاع درب شرقی کعبه، چهار تغییری است که گفته می‌شود در تجدید بنای کعبه لحاظ شده است.[۱۹]

کعبه پس از اسلام:

بنای ساخته شده توسط قریش همچنان بر جاى بود تا زمانى که عبدالله زبیر در عهد یزید بن معاویه مسلط بر حجاز شد و یزید سردارى بنام حصین به سرکوبیش فرستاد، و در اثر جنگ و سنگهاى بزرگى که لشکر یزید با منجنیق بطرف شهر مکه‏ پرتاب مى ‏کردند، کعبه خراب شد و آتش‏هایى که باز با منجنیق به سوى شهر مى‏ ریختند، پرده کعبه و قسمتى از چوبهایش را بسوزانید، بعد از آنکه با مردن یزید جنگ تمام شد، عبد اللَّه بن زبیر به فکر افتاد، کعبه را خراب نموده بناى آن را تجدید کند، دستور داد گچى ممتاز از یمن آوردند، و آن را با گچ بنا نمود و حجر اسماعیل را جزء خانه کرد، و در کعبه را که قبلا در بلندى قرار داشت، تا روى زمین پائین آورد. و در برابر در قدیمى، درى دیگر کار گذاشت. تا مردم از یک در درآیند و از در دیگر خارج شوند و ارتفاع بیت را بیست و هفت ذراع (تقریبا سیزده متر و نیم) قرار داد و چون از بنایش فارغ شد، داخل و خارج آن را با مشک و عبیر معطر کرد، و آن را با جامه‏اى از ابریشم پوشانید، و در هفدهم رجب سال ۶۴ هجرى از این کار فارغ گردید.

و بعد از آنکه عبدالملک مروان متولى امر خلافت شد، حجاج بن یوسف به فرمانده لشکرش دستور داد تا به جنگ عبد اللَّه بن زبیر برود که لشکر حجاج بر عبد اللَّه غلبه کرد و او را شکست داده و در آخر کشت و خود داخل بیت شد و عبد الملک را بدانچه ابن زبیر کرده بود خبر داد. عبد الملک دستور داد، خانه‏ اى را که عبد اللَّه ساخته بود خراب نموده به شکل قبلى ‏اش برگرداند. حجاج دیوار کعبه را از طرف شمال شش ذراع و یک وجب خراب نموده و به اساس قریش رسید و بناى خود را از این سمت بر آن اساس نهاد، و باب شرقى کعبه را که ابن زبیر پائین آورده بود در همان جاى قبلیش (تقریبا یک متر و نیم یا دو متر بلندتر از کف) قرار داد و باب غربى را که عبد اللَّه اضافه کرده بود مسدود کرد آن گاه زمین کعبه را با سنگهایى که زیاد آمده بود فرش کرد.

وضع کعبه بدین منوال باقى بود، تا آنکه سلطان سلیمان عثمانى در سال نهصد و شصت روى کار آمد، سقف کعبه را تغییر داد. و چون در سال هزار و صد و بیست و یک هجرى احمد عثمانى متولى امر خلافت گردید، مرمت‏هایى در کعبه انجام داد، و چون سیل عظیم سال هزار و سى و نه بعضى از دیوارهاى سمت شمال و شرق و غرب آن را خراب کرده بود، سلطان مراد چهارم، یکى از پادشاهان آل عثمان دستور داد آن را ترمیم کردند.[۲۰]

پس از آن ساختمان کعبه تا سده اخیر تعمیر نشده بود، ولی در سال ۱۳۷۷ قمری و سپس ۱۴۱۷ قمری به دستور سعود بن عبدالعزیز و فهد بن عبدالعزیز در آن تعمیراتی صورت گرفت.[۲۱]

ساختمان فعلی کعبه

450px-کعبه.jpg

مشخصات بنای فعلی کعبه چنین است:

  • از سنگ سخت (الحجارة الصلبة الزقاء) است.
  • ارتفاع آن در حدود پانزده متر و طول جهتی که حجر اسماعیل در آن است و وجه برابرش ده متر و ده سانتیمتر است و طول دو ضلع دیگر ۱۲ متر است.
  • زوایه های کعبه تقریباً به سمت جهات اربعه شمال، جنوب، شرق و غرب است.
  • حجرالاسود در ارتفاع یک متر و نیمی از زمین قرار گرفته و درِ کعبه نیز دو متری از زمین مطاف ارتفاع دارد و با نردبان باید بالا رفت.
  • محل کعبه تقریباً در وسط مسجدالحرام است و بیشتر به ضلع شرقی ـ جنوبی مسجدالحرام نزدیک است تا به دو ضلع دیگر. اطراف کعبه، میدان مطاف است و این یک دایره مستطیلی است که قطر شمالی ـ جنوبی آن ۵۱ متر و قطر شرقی ـ غربی آن ۴۱ متر است.
  • دایره مطاف که خارج از مستطیل کعبه است در غرب و جنوب با فاصله ۵۱ متر و شرق و شمال ۴۱ متر است.[۲۲]

جایگاه کعبه در اسلام

کعبه در آئین اسلام جایگاه و حرمت ویژه ای دارد. و قرآن آن را اولین خانه ای می داند که برای عبادت مردم قرار داده شده است.[۲۳] در بین مسلمانان از کعبه به بیت الله تعبیر می شود. این تعبیر برگفته از آیاتی از قرآن است که در آنها خداوند از کعبه به "بیتی" تعبیر نموده است.[۲۴]

محدوده کعبه احکام فقهی مخصوصی دارد، همچون اینکه کسی بدون احرام نمی تواند وارد آن شود و آزار و ایذای کسی که به حرم وارد شده، حرام است تا جایی که حتی اگر در بیرون حرم جنایتی انجام داده باشد تا وقتی که در محدوده حرم است نمی توان حدود الهی را بر او جاری نمود.[۲۵]

کعبه از سال دوم هجری به عنوان قبله مسلمانان در نماز تعیین شد[۲۶] و بر مسلمانان واجب است که تمام نمازهای واجب و مستحب مگر نمازهای مستحبی که در حال حرکت خوانده می‌شود را به سمت آن بجای آورند. استقبال (رو نمودن) و ادبار (پشت نمودن) به کعبه در موارد دیگری از فقه و سنن اسلامی نیز مطرح است. از آن جمله احکام تکلیفی زیر در کتابهای فقهی ذکر شده است:

  • وجوب: مسلمانی را که محتضر است یعنی درحال جان دادن است، باید به پشت بخوابانند به طوری که کف پاهایش به طرف قبله باشد و میت را باید در قبر به پهلوی راست طوری بخوابانند که جلوی بدن او رو به قبله باشد.[۲۷] همچنین یکی از شروط ذبح حیوانات این است که در موقع سر بریدن حیوان باید محل ذبح آن و مقادیم بدنش را‏‎ ‎‏رو به قبله نمایند.[۲۸]
  • حرمت: رو به قبله یا پشت به قبله نمودن به هنگام تخلی حرام است.[۲۹]
  • استحباب: استقبال قبله در حال دعا، ذکر، تعقیب نماز، قرائت قرآن، سجده شکر و تلاوت، نشستن در مسجد، بلکه مطلق نشستن، هنگام تلقین میت، زیارت قبر مؤمن، طرح دعوا نزد حاکم شرع و به قول مشهور، گفتن اذان و اقامه، مستحب است.[۳۰]
  • کراهت: رو به قبله یا پشت به قبله جماع نمودن مکروه است.[۳۱]

روایاتى درباره کعبه

  • امام علی علیه السلام در وصف خانه خدا می فرمایند: «مگر نمى بینید خداوند انسانها را از زمان آدم تا انسانهاى آخرین این جهان، با سنگ هائى که نه زیان مى رسانند و نه نفع مى بخشند، نه مى بینند و نه مى شنوند، آزمایش نموده. این سنگ ها را خانه محترم خود قرار داده و آن را موجب پایدارى و پابرجائى مردم گردانیده است... سپس آن را در پر سنگلاخ ترین مکان ها و بى گیاه ترین نقاط زمین و کم فاصله ترین دره ها در میان کوه هاى خشن، رملهاى فراوان، چشمه هاى کم آب، و آبادى هاى از هم جدا و پر فاصله، که نه شتر، و نه اسب و گاو و گوسفند هیچ کدام در آن به راحتى زندگى نمى کند قرار داد و سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد که به آن سو توجه کنند و آن را مرکز تجمع و سرمنزل مقصود و باراندازشان گردانید؛ تا افراد از اعماق قلب به سرعت از میان فلات و دشت هاى دور، و از درون وادیها و دره هاى عمیق، و جزائر از هم پراکنده دریاها به آنجا روى آورند، تا به هنگام سعى شانه ها را حرکت دهند و «لااله الاّ الله» گویان اطراف خانه طواف کنند، و با موهاى آشفته و بدن هاى پر گرد و غبار به سرعت حرکت کنند، لباسهائى که نشانه شخصیت ها است کنار انداخته و با اصلاح نکردن موها قیافه خود را تغییر دهند. این آزمونى بزرگ، امتحانى شدید و آزمایشى آشکار و پاکسازى و خالص گردانیدنى مؤثر است که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشتش قرار داده است. اگر خداوند خانه محترمش و محلهاى انجام وظائف حج را در میان باغها و نهرها و سرزمینهاى هموار و پر درخت و پر ثمر، مناطقى آباد و داراى خانه و کاخهاى بسیار و ... قرار مى داد، به همان نسبت که آزمایش و امتحان آسان تر بود، پاداش و جزاء نیز کمتر بود. اما خداوند بندگانش را با انواع شدائد مى آزماید و با انواع مشکلات دعوت به عبادت مى کند و به اقسام گرفتاری ها مبتلا مى نماید تا تکبر را از قلبهایشان خارج سازد، و خضوع و آرامش را در آنها جایگزین نماید».[۳۲]
  • امام صادق علیه السلام فرمود: «تا گاهى که کعبه برپا است دین استوار خواهد ماند».[۳۳]
  • امام صادق علیه السلام فرمود: «نگاه به کعبه عبادت است».[۳۴]

پانویس

  1. سید علی قاضی‌عسکر، موقعیت جغرافیایی مکه و مسجدالحرام‌، میقات حج، دوره ۱۴، شماره ۵۴، زمستان ۱۳۸۴
  2. موقعیت جغرافیایی مکه و مسجدالحرام، میقات حج، زمستان ۱۳۸۴، شماره ۵۴
  3. https://www.heavens-above.com/SelectLocation.aspx?lat=0&lng=0&loc=Unspecified&alt=0&tz=UCT
  4. ابراهیم جناتی، اسامی کعبه در قرآن، میقات حج، شماره ۱، پاییز ۱۳۷۱ در دسترس:پایگاه حوزه، بازیابی: ۲۱ خرداد ۱۳۹۷
  5. المیزان، ج ۶، ص ۱۴۱.
  6. نک: تفسیر القمی، ج‏۲، ص ۶۹
  7. نک: ثواب الاعمال، شیخ صدوق، ص ۷۹
  8. دروس هیئت و دیگر رشته ‏هاى ریاضى، حسن حسن زاده آملی، ج‏۱، ص: ۲۳۳
  9. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج‏۲، ص ۲۳۵
  10. مخزن العرفان در علوم قرآن، نصرت‌بیگم امین، ج‏۲، ص: ۷۹
  11. نثر طوبی، ابوالحسن شعرانی، کتابفروشی اسلامیه، ص۱۰۰.
  12. دانشنامه جهان اسلام، ج۱۲، مدخل "حج" از سیده رقیه میرابوالقاسمى
  13. سید مصطفی حسینی دشتی، فرهنگ «معارف و معاریف»، مدخل کعبه
  14. دانشنامه جهان اسلام، ج۱۲، مدخل "حج" از سیده رقیه میرابوالقاسمى
  15. پژوهشى تاریخى در ماجراى اصحاب فیل، حسن فراهانى، معرفت، شماره ۴۰ ، بهار ۱۳۸۰
  16. إثبات الهداة، الحر العاملی ، ج‏۳، ص۴۴۱
  17. رک: ولادت امام علی علیه السلام، همین دانشنامه.
  18. سید مصطفی حسینی دشتی، فرهنگ «معارف و معاریف»، مدخل کعبه
  19. حسین واثقی؛ مبارک علی هندی، تاریخ بنای کعبه، ص۱۲۰
  20. ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۳، ص: ۵۵۶
  21. کعبه، ویکی شیعه، بازیابی:‏۲۷ خرداد ۱۳۹۷
  22. رسول جعفریان، پرده داری و کلیدداری کعبه، میقات حج، بهار ۱۳۷۵، شماره ۱۵ - این مقاله ترجمه گزیده از مصاحبه مجله الاسبوعیة الحدیثه با عبدالعزیز بن عبدالله الشیبی (پرده دار کعبه) در تاریخ ۲۶ ذی قعده سال ۱۴۱۶ است.
  23. آیه ۹۶ سوره آل عمران
  24. بقره/۱۲۵، حج/۲۶، نوح،۲۸
  25. عبداللَّه جوادی آملی، خصوصیت فقهی محدوده کعبه، میقات حج، پاییز ۱۳۷۲، شماره ۵
  26. وقایع الایام، شیخ عباس قمی، ص ۳۰۸
  27. فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل البیت علیهم السلام، ج۱، ص۴۷۶
  28. ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۹۲ ش، ج۲، ص۱۵۷
  29. رسالۀ نجاة العباد، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۵ ش، ص ۱۵
  30. فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل البیت علیهم السلام، ج۱، ص۴۷۶
  31. ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)، ج۲، ص ۲۵۶
  32. نهج البلاغه: خطبه ۱۹۲.
  33. علل الشرائع، شیخ صدوق، ص ۳۹۶.
  34. الکافی، ج‏۴، ص۲۴۰

آرشیو عکس و تصویر