ميرزا محمد قمى مشهدى

نام کامل	ميرزا محمد قمى مشهدى
زادگاه	مشهد
وفات	حدود ۱۱۲۵ قمری
مدفن	مشهد
اساتید	علامه مجلسى و فیض کاشانی، محمدرضا قمی،...
آثار	کنزالدقائق و بحرالغرائب، انجاح‌المطالب فى‌الفوز بالمآرب، سته ضروریه، التحفة الحسینیة، معاد و حشر و نشر اجساد، کاشف الغُمة،...

«میرزا محمد مشهدى قمى» (متوفای حدود ۱۱۲۵ ق)، مفسر، متکلم، محدث، فقیه و ادیب برجسته شیعه در قرن دوازدهم هجری است و از علامه مجلسى دارای اجازه بود. میرزای مشهدى در زمینه‌هاى اخلاق، فقه، تاریخ، ادبیات عرب و کلام صاحب تألیفاتى بود، اما بیشتر در علم تفسیر تبحر و تخصص داشت و مهمترین اثر او «کنز الدقائق و بحر الغرائب» در تفسیر قرآن است.

زندگی‌نامه

محمد بن محمدرضا قمى مشهدى در شهر مقدس مشهد دیده به جهان گشود. از تاریخ ولادت و زندگی قمى اطلاعات دقیقى در دست نیست؛ اما آثار قلمی او حکایت از آن دارد که حدود سال ۱۰۵۰ ق. به دنیا آمده است. وی در اول کتاب تفسیرش، خود را چنین معرفى مى کند: «اما بعد: فیقول الفقیر الى رحمة ربّه الغنى میرزا محمد المشهدى بن محمدرضا بن اسماعیل بن جمال الدین القمى...» بر این اساس او اصالتاً اهل قم، اما تولد و نشو و نماى وى در مشهد مقدس بوده است. پدرش محمدرضا قمی از شاگردان برجسته شیخ بهایی و دارای اجازه از او می باشد.

میرزا محمد قمى بعد از تحصیلات ابتدایى به کسب علوم و دانش هاى رایج و معارف الهى پرداخت. او با بزرگترین دانشمندان، محدثان، فقیهان و فیلسوفان سده یازده و دوازده همنشین بود. برخى از آنان عبارتند از: ملا محمدمحسن فیض کاشانى (م ۱۰۹۱ ق)، علامه محمدباقر مجلسى (م ۱۱۱۱ ق)، علامه محقق ملا محمدباقر سبزوارى (م ۱۰۹۱ ق)، شیخ محمد بن حسن حر عاملى و ملا خلیل بن غازى قزوینى. میرزا محمد قمى بر اثر معاشرت با این بزرگان و سایر دانشمندان برجسته معاصرِ خویش، به مقامات عالیه علمى و معنوى و کمالات روحانى نایل آمد.

از گفته ها و نوشته هاى برخى از علمای رجال همانند محدث نورى در الفیض القدسى، محقق خوانسارى در روضات الجنات و سید محسن امین در اعیان الشیعه، برمى آید که این شخصیت قرآنى بیشترین بهره ها را از فضل و دانش علامه مجلسى و فیض کاشانی برده و در سال ۱۱۰۷ به افتخار اخذ اجازه از علامه مجلسى نایل آمده است.

تاریخ دقیقى از وفات محمد بن محمدرضا مشهدى قمى در دست نیست، لیکن مى‌توان از تاریخ تألیفات متعددش حدس زد که تا‌ بعد‌ از‌ ۱۱۰۷ ق. زنده بوده است. مشخص نبودن زمان دقیق‌ فوت‌ این مفسر، حدس و گمان‌های متعددی را در این زمینه به‌دنبال داشته است. برخی به‌واسطه وجود وقف‌نامه‌ای که دختر مفسر‌ بر‌ روی‌ جلد سوم تفسیر «کنز الدقائق» به سال ۱۱۱۱ ق. نوشته، وفات‌ وی را قبل از این سال دانسته‌اند. برخی نیز به‌واسطه این‌که آثاری‌ از‌ مؤلف‌ به شاه سلطان حسین صفوی (حکومت ۱۱۰۵ تا ۱۱۳۵ ق) تقدیم شده‌، احتمال‌ داده‌اند که وی حداقل تا ۱۱۲۵ ق. زنده بوده است.

فعالیت‌های علمی و فرهنگی

تألیف کتب فارسی و عربی:

از مهمترین ویژگى هاى عصر صفویه، رشد و بالندگى فرهنگ اسلامى، شیعى و ایرانى است. در این دوران علاوه بر تألیف متون دینى به زبان عربى، نهضت ترجمه کتاب هاى حدیث به زبان فارسى نیز شکل گرفت. میرزا محمد قمى مشهدى با استفاده از فرصت بدست آمده، گذشته از تألیف کتاب تفسیر، کتاب هاى مختلف علمى دیگرى به زبان هاى فارسى و عربى نگاشت و با پاسخ به شبهات و سؤالات به ایفاى نقش پرداخت. او که عالمى زمان شناس و نوگرا بود، به نیازهاى عصر خود توجه کامل داشت. عرضۀ بخشى از آثار به زبان فارسى، ریشه در همین ویژگى او دارد.

او در دیباچه کتاب «ستة ضروریة» خویش مى نویسد: «اما بعد، چنین گوید فقیر حقیر میرزا محمد بن محمدرضا القمى اصلاً، المشهدى مولداً و مسکناً که: این چند مسئله است که به اعتقاد فقیر مبناى ایمان است و به گوش خاص و عام رسانیدن آن لازم... آن مسائل را باید به زبان فارسى ترجمه کرد که همه کس بفهمند، تا موالیان امیرالمؤمنین علیه‌السلام منتفع گردند و ثواب آن به روزگار فرخنده آثارِ آن نامدار عاید شود».

مفسر قمى از جذابیت شعر و ادب غافل نبود و در مباحث علمى و تفسیرى و توضیح مقصودِ خویش، از آن بهره مى گرفت.

مقابله با اندیشه‌هاى انحرافى:

میرزا مشهدی قمى در فرصت هاى مناسب به مقابله با کج‌اندیشى و انحرافات برخاست. در زمان این مفسر عالى مقام، «صوفیه» بسیار فعال بودند و سعى داشتند تا در میان اقشار مختلف ملت مسلمان ایران نفوذ کنند. از این رو، این دانشمند گرانمایه در آثار خویش، به خصوص در تفسیر برخى آیات قرآن، فساد عقیده و انحراف آنان را بیان مى دارد؛ از جمله در تفسیر آیه شریفه «اهدنا الصّراط المستقیم» بعد از نقل قولى از صوفیه، مى گوید: مخفى نماند این قول و تأویلى که قبلاً گذشت و اقوال و آرایى که بر این گفته ها مبتنى باشد، همه بر اساس مذهب صوفیه بنا شده و از اصول فاسد و باطل مى باشد و غرض از نقل آن، توضیح بطلان آن بود. همچنین در تفسیر آیه «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یقُولُ آمَنّا» باز هم بعد از نقل قولى از صوفیه، مى گوید: غرض از طرح این گونه مباحث، توجه دادن خوانندگان به آراى بى ارزش و اعتقادات گمراه کننده آنان است؛ چرا که حق با ضد خودش شناخته مى شود.

حفظ فرهنگ اهل‌بیت علیهم‌السلام:

این مفسر گرانقدر، در موارد متعددى از تفسیر خویش به دفاع از مقام ولایت پرداخته و آیاتى را که در مورد امام علی علیه‌السلام نازل شده، به نحو شایسته اى توضیح داده و شأن نزول آن را مستدل و محکم و در پرتو روایات اهل بیت علیهم‌السلام مطرح نموده است.

آثار و تألیفات

میرزا محمد مشهدى قمى به علوم مختلف عصر خویش احاطه داشته و در مورد هر موضوعى رساله اى جداگانه نگاشته است. او بر موضوعاتى چون: علوم بلاغت، سیره و تاریخ، علوم قرآنى و تفسیر، کلام، فلسفه، علم حدیث، صرف و نحو، فقه، دعا، زیارت، شعر و ادبیات احاطه داشته و آرائى را ابراز نموده است. مهمترین تألیفات او عبارتند از:

• کنزالدقائق و بحر الغرائب؛ در میان تألیفات پرارج مرحوم میرزا محمد قمى، تفسیر «كنزالدقائق» منزلت ویژه اى دارد. این تفسیر محصول سال ها تلاش و مطالعه در آثار قرآنى به جاى مانده از گذشتگان و مجموعه اى از بهترین نظریات برگزیده و زیباترین آثار دانشمندان و مفسران قبل از وى است. علامه مجلسى در تقریظ خود بر این تفسیر مى نویسد: خداوند جزاى خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرف نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتى که دقیق ترین معانى علمى را با فکر تیزبین خود بدست مى آورد و گوهرهاى حقیقت را با رأى صائب خود استخراج مى کند.

• انجاح المطالب فى الفوز بالمآرب: این رساله در موضوع علم معانى و علم بیان و به صورت منظوم بوده است. این منظومه چنین آغاز مى شود:

• التحفة الحسینیه: این کتاب به زبان فارسى و در آداب نماز و سایر عبادات، ادعیه، آداب سفره و به نام سلطان حسین صفوى نگاشته شده است.

• حاشیه بر تفسیر کشاف زمخشرى؛

• حاشیه بر حاشیه شیخ بهایى بر تفسیر بیضاوى؛

• جواب اعتراضات و شبهات علماى ماوراءالنهر در مورد شیعه؛

• تبیان سلیمانى: به زبان فارسى و تفسیر روایى قرآن از اول تا سوره عنکبوت مى باشد.

• سته ضروریه: این کتاب نیز به فارسى و در مورد معارف دینى و اعتقادى نگاشته شده است.

• سُلّم درجات الجنة فى معرفة فضائل أبى‌الائمه علیه‌السلام: ترجمه و شرح چهل حدیث در فضایل امیرمؤمنان علی علیه‌السلام و به زبان فارسى است.

• الفوائد الشارحه: منظومه اى در علم تصریف که براى پسرش اسماعیل در مشهد مقدس نوشته است.

• شرح زیارت رجبیه: مفسر قمى این کتاب را در سال ۱۰۹۷ در مشهد تحریر کرده و در شرح مطالب، اول اعراب و آن گاه به ترتیب لغت، ترجمه و توضیح معنى را آورده است.

• شرح صحیفه سجادیه: که در سال ۱۰۹۱ در مشهد نگارش یافته است.

• کتاب صید و ذباحه: که موضوع آن فقه استدلالى است.

• کاشف الغُمّة: در موضوع تاریخ و سیره و شرح حال پیشوایان معصوم و در ۱۴ بخش تنظیم شده و مؤلف در سال ۱۰۷۵ از نگارش آن در مشهد فراغت یافته است.

• مراصد العصمة والضلالة: مصنف این کتاب را در مقدمه «کاشف الغُمة» تألیف نموده است.

• معاد و حشر و نشر اجساد: میرزا محمد قمى این اثر را به زبان فارسى و در موضوع معاد به رشته تحریر درآورده است. او همچنین در این کتاب تحقیقى نیز در معنى کفر و ایمان انجام داده است.

• رساله اى در وجود: این اثر، رساله اى فارسى است که در آن سخنان مولا رجبعلى در رساله معروفش به نام «اشتراک لفظى و معنوى در وجود» مورد نقد و نقض قرار گرفته است.

• تصحیح شواهد ابن ناظم: مصحح آن را در سال ۱۰۸۷ تصحیح و به شیخ لطف الله مشهدى رضوى اهدا نموده است.

میرزای مشهدی در نگاه عالمان

• شیخ حر عاملى صاحب «وسائل الشیعه»: «مولانا محمد بن رضا قمى از فضلاى هم عصر ما است. او شرح منظومه اى در علم معانی و بیان دارد که در صد بیت تنظیم شده و به نام "نجاح المطالب" موسوم گردیده است».
• میرزا محمدباقر خوانسارى صاحب «روضات الجنات»: «او دانشمندى فاضل و عالمى عامل، ادیبى جامع نگر، محدثى فقیه و مفسرى مطلع و مورد اطمینان مى باشد».
• میرزا عبدالله افندی صاحب «ریحانة الادب»: «او عالمى است عامل، جامع، ادیب، فاضل بارع، فقیه، مفسر، محدّث موثق، از اعاظم علماى عهد علامه مجلسى، محقق سبزواری و ملا محسن فیض کاشانى است».
• میرزا حسین نورى، صاحب «مستدرک الوسائل»: «تفسیر کنز الدقائق او از بهترین، جامع ترین و کامل ترین تفاسیر است و از "تفسیر صافى" و "نورالثقلین" مفیدتر مى باشد».
• شیخ عباس قمی: «این عالم جلیل از شاگردان علامه مجلسى است و علامه مذکور، ثناى بلیغى از او و از تفسیر او نموده است و او را اجازه داده است».

منابع

• ستارگان حرم، عبدالکریم پاک‌نیا، جلد ۱۲.
• نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.