معاویه

معاویة بن ابی‌سفیان، بنیانگذار سلسله اموی است. او در زمان عمر و عثمان فرماندار شام بود و هنگامی که امام علی علیه السلام به خلافت رسید حاضر به تحویل ولایت شام نشد و به بهانه خونخواهی عثمان، در صفین با آن حضرت وارد جنگ شد. او پس از شهادت امام علی علیه السلام، در معاهده صلح با امام حسن علیه السلام، خلافت مسلمین را به دست گرفت و تا سال ۶۰ هجری که مرگش فرارسید بر مسلمانان به شیوه ای که در اسلام سابقه نداشت حکومت نمود. معاویه پس از خود علی‌رغم مفاد صلحنامه، پسرش یزید را به عنوان جانشین خود تعیین نمود.

ولادت و نسب

معاویة بن ابی‌سفیان بن حرب بن امیه، ۵ سال پیش از بعثت یا به قولی در ۲۶ و یا ۲۲ سال پیش از هجرت نبوی، در مکه معظمه و در خانه پدرش ابوسفیان و یا خانه عتبه بن ربیعه از زنی به نام هند بنت عتبه، معروف به "هند جگرخوار" زاییده شد.

خانواده ابوسفیان در دشمنی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و انکار دین مبین اسلام و راه‌اندازی جنگ‌های گوناگون بر ضد مسلمانان و ایجاد فتنه و فساد و کشتار معروف می‌باشند. اینان پس از فتح مکه به ناچار اسلام آوردند.

فرمانداری شام

وقتی عمر بن خطاب به خلافت رسید، یزید بن ابى سفیان را استاندار شام نمود و پس از هلاکت او در طاعون عمواس، معاویه را به جاى او قرار داد و عثمان نیز پس از عمر، او را در همان مقام ابقاء کرد.

مقابله با امام علی علیه‌السلام

زمانى که امام علی علیه السلام به خلافت رسید، بر آن شد تا عبدالله بن عباس را به حکومت‏ شام بفرستد. مقدمتا نامه‏ اى به معاویه نوشت و از او خواست تا همراه اشراف شام به مدینه بیاید. معاویه پاسخى به نامه امام نداد و تنها نامه سفیدى را که در آن نوشته شده بود: از معاویه به على بن ابى طالب، براى آن حضرت فرستاد. کسى که نامه را آورده بود گفت: از طرف مردمى مى‌‏آید که معتقدند تو عثمان را کشته‏‌اى و جز به کشتن تو رضایت نمى‏ دهند. این ماجرا همراه شد با آغاز مسأله شورشیان جمل که امام را براى مدتى به خود مشغول داشت. در این فرصت، فرصت تبلیغاتى دیگرى براى معاویه فراهم کرد. او توانست‏ با استناد به شورش طلحه، زبیر و عایشه به عنوان همسر پیامبر (صلی الله علیه وآله)، دخالت امام را در قتل عثمان، بهتر از پیش در اذهان شامیان تثبیت کند.

پس از خاتمه ماجراى جمل، امام در کوفه مستقر شد، و در نامه هایی به معاویه حقانیت خلافت خود و باطل بودن ادعاهای معاویه را شرح داد و او را به فرمانبرداری از خود فراخواند. اما معاویه همچنان بر سر حرف خود ماند و به دنبال آن در سال ۳۷ هجری در منطقه‌ای به نام صفین جنگی میان سپاه شام و سپاه امام علی علیه السلام رخ داد. در سپاه علی علیه السلام جمع بسیاری از صحابه پیامبر حضور داشتند، در حالی که به جز چند نفر معدود از اصحاب آن حضرت با معاویه نبودند.

در میانه جنگ هنگامی که سپاه معاویه رو به شکست بود، معاویه به مشورت عمروعاص دست به حیله زد و دستور داد سپاهیانش قرآنها را بر نیزه کنند. پس از این کار، برخی از سپاهیان امام علی علیه السلام از ادامه جنگ سر باز زدند و علی علیه السلام ناچار شد برای جلوگیری از اختلاف اصحابش به حکمیت یعنی تعیین داورانی میان دو طرف تن بدهد. از طرف معاویه عمروعاص تعیین شد و امام علی علیه السلام عبدالله بن عباس را تعیین نمود. اما طرفداران حکمیت در سپاه امام علی علیه السلام کسی جز ابوموسی اشعری را نپذیرفتند. سرانجام عمروعاص ابوموسی را فریب داد و بر خلاف توافق بینشان معاویه را به خلافت تعیین و علی علیه السلام را عزل نمود و به این شکل جنگ صفین بی نتیجه ماند.

معاویه و امام حسن علیه‌السلام

پس از شهادت امام علی علیه‌السلام، مردم شام در بیت المقدس با معاویه به عنوان خلیفه بیعت کردند و او را امیرالمؤمنین نامیدند. امام حسن علیه السلام ابتدا برای تادیب معاویه به سمت او لشکرکشی نمود. اما نفاق‌ و خیانت‌هاى سپاه امام علیه السلام موجب آن شد تا حسن بن على‌ علیه السلام به ناچار با معاویه قرارداد ترک‌ مخاصمه و «صلح» امضا کند.

اما معاویه به هیچ یک از تعهدات صلحنامه وفا نکرد. او به کشتار بى‌گناهان و دستگیرى و قتل یاران على‌ علیه السلام پرداخت و هواداران اهل بیت‌ علیهم السلام را سرکوب و قلع و قمع‌ نمود و عمال خویش را بر اموال و جانها و نوامیس مسلمین مسلط ساخت و دیکتاتورى‌ترین شیوه‌هاى حکومتى را در قالب تزویر و تبلیغات، اعمال کرد. سرانجام نیز به کمک مروان بن حکم، جعده دختر اشعث بن قیس که همسر امام حسن علیه السلام بود را با وعده‌هایی به قتل آن حضرت واداشت.

قتل حجر بن عدی و یارانش

در سال ۵۰ قمری زیاد بن ابیه حکومت کوفه را، علاوه بر بصره، از طرف معاویه به دست گرفت. هنگامی که زیاد در بصره به سر می‌برد، حُجر بن عدی و یارانش به عَمْرو بن حُرَیث، جانشین زیاد در کوفه، هنگام ایراد خطبه که با بدگویی و ناسزا به امیرمؤمنان علیه‌السلام همراه بود، سنگ ریزه پرتاب کردند. عمرو به زیاد گزارش داد و زیاد به سرعت به کوفه بازگشت و مأموران خود را فرستاد تا حجر و یارانش را دستگیر کنند. سپس آنها را همراه صد تن از لشکریانش نزد معاویه فرستاد و چون حجر و یارانش به قریه مرج عذراء در دوازده میلی دمشق رسیدند، معاویه فرمان قتل آنان را صادر کرد.

گرفتن بیعت برای یزید

از بدعت‌هاى معاویه، بیعت گرفتن اجبارى از مردم و شخصیتها براى ولایتعهدى‌ فرزند شرابخوار و نالایقش‌ «یزید» بود. مهمترین گروه مخالف با آن بیعت، بنى هاشم و در رأس آنان حسین بن على‌ علیه السلام بود که مخالفت‌ خویش را آشکارا اعلام کرد. معاویه پیش از مرگ در وصیتی که به یزید داشت، به او هشدار داد که اهل عراق، حسین بن علی را وادار به ‌خروج بر ضد او مى‌کنند.

مرگ معاویه

مدفن معاویه در دمشق

معاویه سرانجام در ۸۶ و یا ۸۲ سالگی در دمشق به هلاکت رسید و در همین شهر مدفون گردید. مورخان، تاریخ وفاتش را ماه رجب سال ۶۰ قمری می‌دانند، ولیکن در روز وفاتش اختلاف دارند. برخی چهارم، برخی پانزدهم و برخی بیست و دوم این ماه را روز وفاتش می‌دانند. ولیکن روز پانزدهم رجب به روز وفات وی معروف شده است.

منابع

• ابن اعثم‏ کوفی، الفتوح، بیروت، دارالأضواء، ط الأولى، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
• ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
• محمد ابن طقطقى، الفخرى فى الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، بیروت، دارالقلم العربى، ۱۴۱۸.
• جعفریان، تاریخ خلفاء، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۳۹۴ش.
• جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
• عثمان منهاج سراج‏، طبقات ناصرى‏، تهران، دنیاى کتاب، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
• یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
• مؤسسه تبیان،‌ نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.