شافعی

محمد بن ادریس شافعی (م، ۲۰۴ ق)، پیشوای یکی از مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت است و به پیروان او در فقه، «شافعی» گفته می شود. کتاب "الأمّ" و "احکام القرآن" از مهمترین آثار او به شمار می رود. شافعی با این که سنی مذهب بود، در عین حال به اهل بیت پیامبر (علیهم‌السلام) علاقه وافر داشت.

زندگی‌نامه

ابوعبدالله محمد بن ادریس بن عباس بن عثمان بن شافع، در سال ۱۵۰ هجری بعد از وفات ابوحنیفه در شهر غزه متولد شد. شافعی در نزد اهل سنت به "ناصر الحدیث" و "مجدد القرن الثالث" معروف است.

محمد شافعی در مکه، حدیث و فقه را از مسلمی زنجی فراگرفت. در سن ۲۰ سالگی در محضر مالک ابن انس (پیشوای فرقه مالکی) و ابن عیینه در مدینه علم آموزی و نقل روایت کرد و با محمد بن حسن شیبانی و عبدالله ابن عباس مراوداتی داشت.

احمد بن حنبل (پیشوای حنبلیان) که خود شخصیتی معروف و صاحب رأی در فقه بود، به هنگامی که شافعی را در بغداد دیدار کرد، احترام ویژه‌ای برایش قائل شد و پیاده در کنار مرکب شافعی راه می‌رفت و عزتش را گرامی می‌داشت.

تمجیدها و توصیف هاى فراوانى از سوى بزرگان اهل سنت براى او صادر شده است و او از شان و مقام والایى نزد آنان برخوردار مى باشد؛ به گونه اى که بیشتر اهل سنت در طول تاریخ، از لحاظ فقهى پیرو شافعى بوده اند؛ زیرا مالک بن انس و احمد بن حنبل که هر کدام بنیانگذار فرقه و مکتبى فقهى هستند او را ستوده و از دیگران اعلم دانسته اند.

وى همچنین همواره از اهل بیت (علیهم السلام) به نیکى یاد کرده و خود را جزء محبّین آنان مى دانست تا جائی که بخاطر محبت و طرفدارى از حرکت هاى حق طلبانه و اصلاح گرایانه آنان، مانند طرفدارى از قیام «زید شهید» به زندان افتاد. این شعر در فضیلت اهل بیت پیامبر منسوب به شافعی می‌باشد:

یا اهلَ بیت رسول الله حبّکم * فرضٌ مِن الله فی القرآن أنزله

کفاکم مِن عظیم القدر انّکم * مَن لا یصلّی علیکم لا صلاة لَه

محمد بن ادریس شافعی در تاریخ ۲۰۰ هجری به مصر رفت و در اواخر ماه رجب سال ۲۰۴ هجری در پنجاه سالگی وفات یافت و در قاهره به خاک سپرده شد.

آثار و تألیفات

گفته شده که شافعی ۱۱۳ کتاب در فقه، تفسیر و اصول و ادبیات و... نوشته است. کتاب "الأمّ" مهمترین کتاب فقهی او به شمار می رود. کتابهایی مانند "الرساله" در علم اصول، "احکام القرآن"، "الحجة"، "الوصایا الکبیره"، "اختلاف اهل العراق"، "ابطال الاستحسان" و "جامع المزنی الکبیر و الصغیر" نیز از او به یادگار مانده است.

شافعی در حجاز و در عراق از همان دوران بلوغ تا ۵۰ سالگی مذهبی را داشته که پس از ورودش به مصر آن مذهب عنوان قدیمی پیدا کرده و امام شافعی از تمام مسائل آن تبری جسته است و کتاب "رسائل شافعی"، اصول و اساس مکتب جدید را بیان می کند و کتاب چهار هزار صفحه ای "الأمّ" مشتمل بر مسائل این مذهب جدید است. به اتفاق نظر فقها کتاب "الحجة" مشتمل بر مذهب قدیم شافعی بوده است.

ویژگی‌های مکتب شافعی

اصول فقه شافعی

فقه شافعی، بین فقه اهل رأی و فقه اهل حدیث ارتباط برقرار می کند. شافعی در فقهش ابتدا از قرآن برای حکم و تشریع مدد گرفت و سنت نبوی را هم مفسر و مبیّن قرآن می دانست. شافعی به حدیث بسیار اهمیت می داد و برای راوی حدیث تمام شرایط را از قبیل راستی، درستی، دیانت، حافظه و ...، در نظر می گرفت. بعد از قرآن و حدیث به اجماع مسلمین در مسائل فقهی توجه داشت و برای اجماع هم شرایطی داشت.

او علم کلام را دوست نداشت و آنرا بدعت می دانست. امام شافعی برای علم اصول قواعدی را وضع کرد، چنانکه فخر رازی نسبت شافعی را به علم اصول، مانند نسبت ارسطو به علم منطق می داند.

شافعی استنباط احکام فرعی را در کتاب، سنت، اجماع و آثار اصحاب و قیاس منحصر نمود و در رد استحسان به معنی مصلحت اندیشی و صوابدید عقلهای عامه، دلائل قوی و محکمی را اقامه کرد. وی عُرف و مصالح مرسله را نیز باطل می دانست.

شافعی معتقد بود که اصل در احکام دین قرآن و سنت است و اگر این دو موجود نبود، باید بر اساس آن‌ها قیاس کرد. وی درباره سنت می‌گفت: هنگامی که سلسله روایت یک سند به پیامبر صلی الله علیه و آله برسد و اسنادش صحیح باشد، همان سنت است. همچنین می‌گفت: اجماع بیشتر از خبر واحد است و هر خبری که صحیحا وارد شده باشد، باید به ظاهرش عمل کرد و خبری که منقطع باشد، قابل اعتنا نیست مگر خبر منقطعی که ابن مسیب نقل کرده باشد.

برخی دیدگاههای شافعی

• رهبر دینی باید از دو ویژگی بر خوردار باشد؛ اول اینکه باید قریشی باشد، دوم اینکه مردم نسبت به او باید نظر موافق داشته باشند. رهبری بدون بیعت مگر در زمان ضرورت نامشروع است، به همین دلیل شافعی خلافت حضرت علی علیه السلام را بر حق دانسته و رویارویان با او را همچون معاویه اهل بغی دانسته است.
• احکام دینی را دور از عادت اقوام و از سطح مصلحت اندیشی و صوابدید عقل های عامه یا مصالح مرسله می دانست.
• حدیث فقط بر سخن رسول الله صلی الله علیه وآله صدق می کند.
• علاقه زیاد به صحابه در مکتب شافعی به چشم می خورد.
• توسل و تبرک به اولیای الهی جایگاه قابل قبولی دارد.
• پایبندی به نماز جمعه و جماعت و دو عید برجسته مسلمانان (فطر و قربان).

منابع

• محمدجواد مغنیه، فقه تطبیقی مذاهب پنج گانه جعفری، حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی.
• عبدالله احمدیان، تجزیه و تحلیل زندگانی امام شافعی.
• محمد رئوف توکلی، چهار امام اهل سنت و جماعت.
• نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام،‌ مؤسسه تبیان.