روزبهان بقلی فسایی
«ابومحمد روزبهان بقلی فسایی» معروف به «شیخ شطاح» (۶۰۶-۵۵۲ ق)، عارف، مفسر، محدث، متکلم، فقیه و شاعر ایرانی در قرن ۶ قمری است. روزبهان بقلی در تفسیر، فقه، کلام، حدیث و عرفان متبحر و صاحب‌نظر بود و تألیفات متعددی در این علوم، مانند «لوامع التوحید» و «العقائد» را از خود بجاى گذاشت.
| |
| نام کامل | ابومحمد روزبهان بقلی فسایی |
| زادروز | ۵۵۲ قمری |
| زادگاه | فسا، فارس |
| وفات | ۶۰۶ قمری |
| مدفن | شیراز |
|
| |
| اساتید |
ارشدالدین نیریزی، امام فخرالدين مريم، صدرالدین سلفی اصفهانی، جمال‌الدين فسائى، جاگير كردى،... |
|
| |
| آثار |
عبهر العاشقین، مكنون الحديث، العقائد، لوامع التوحید، منطق‌الاسرار ببیان‌الانوار، لطائف‌البیان فى تفسیرالقرآن، الموشح فى مذاهب الاربعه، منهج السالكين،... |
زندگی‌نامه
صدرالدین ابومحمد روزبهان بقلی فسایی، در سال ۵۲۲ قمری در خانواده‌ای دیلمی الاصل در شهر فسا (فارس) متولد شد و در شیراز تربیت یافت. وى دکانى داشت که در آن بَقل (سبزی و تره بار) مى‌فروخت و به همین سبب به «بقلى» معروف شد و نیز به علت داشتن «شطحیات» زیاد به «شیخ شطاح» معروف است.
شیخ روزبهان در مکتب به آموختن قرآن پرداخت و حافظ قرآن شد و از آغاز جوانی در پی تحصیل برآمد. در فسا به تحصیل فقه و حدیث و علوم ظاهری پرداخت و فقه را نزد فقیه ارشدالدین نیریزی می‌آموزد؛ او از فسا به شیراز مسافرت می‌کند، پس از ورود به شیراز در رباط ابومحمد الجوزک اقامت می‌کند. پس از چندی رباط خویش را در باب‌الخداش بن منصور، بنا کرده و در آنجا مسکن می‌گزیند. شیخ مدت هفت سال در کوه بموی شیراز مشغول ذکر و عبادت و دریافت بوده است.
شیخ تا سال ۵۷۰ قمری در شیراز ساکن بود، آنگاه به فسا می‌رود و در آنجا کتاب «منطق‌الاسرار ببیان‌الانوار» را تألیف می‌کند. در این اثنا، روایت‌ها و مکاشفاتی بر وی وارد می‌شود. شیخ از شیراز مسافرت‌هایی نیز به کرمان، حجاز، شام و مصر داشته است. در سامره به محضر یکی از زهاد کُرد به نام جاگیر (م، ۵۹۱ ق) رسید و در سفر حج از شیخ ابوالصفا در واسط خرقه گرفت و پس از حج نیز به مصر و شام می‌رود.
در اسکندریه به همراه ابونجیب عمر سهروردی (۴۹۰-۵۶۳ ق) در محضر صدرالدین سلفی اصفهانی کتاب صحیح بخاری را استماع می‌کند. شیخ پس از سال‌ها سفر سرانجام به شیراز بازگشت و بقیه عمر خود را به تدریس و تربیت مریدان و نوشتن کتاب گذرانید.
از مشایخى که در محضر وى حاضر مى‌شدند، شیخ على لالا، بهاءالدین یزدى، ابوالحسن کُرد، شیخ ابوالقاسم خاوى و ابوالفتح نیریزى مى‌باشد.
شیخ روزبهان هر هفته چند نوبت در مسجد جامع عتیق و مسجد سُنقُری مردم را موعظه و ارشاد مى‌کرد. او در اواخر عمر به نوعی فلج دچار شد، اما باز هم با شوق و به کمک مریدان به مسجد می‌رفت و وعظ می‌کرد و پس از بیان مختصری در باب معانی ظاهری آیات و روایات به توضیح معانی عرفانی آن‌ها می‌پرداخت.
وی سرانجام در نیمه محرم ۶۰۶ قمری (۵۸۸ شمسی) در شیراز درگذشت و سيد قاضى شرف الدين بر او نماز گذاشت. مزارش در قبرستان محله باغ نو (درب شیخ) و جنب رباطی بود که بر اساس کتیبه قدمگاه، خود آن را در سال ۵۶۰ شمسی، در شیراز ساخته بود و بعدها مزارش به این رباط ملحق شد. در گذشته، بر زیارت این محل در روز سه شنبه تأکید می‌کردند و وضو گرفتن با آب چاه این رباط و نماز گزاردن بر مزار شیخ را موجب روا شدن حاجت می‌شمردند.
جایگاه علمی
شیخ روزبهان بقلی را در عقاید و آراء (فروع دین)، شافعی شمرده‌اند، اما بطوریکه از کتاب «المُوشَّح» برمی‌آید، او در حصار مذهب شافعی نمانده و گاه به رأی مذاهب دیگر عمل می‌کرده است.
شیخ روزبهان در پارسی نویسی استاد بود و در آثار او تعبیرات بسیاری حاکی از توجه به شخصیتها، عناصر داستانی و مفاهیمی مربوط به ایران باستان وجود دارد. مجموعه سروده‌های او به دو زبان فارسی و عربی در دیوان المعارف فی الشعر گردآوری شده بود. از سروده‌های وی بارها عارفان و شاعران استقبال کرده‌اند؛ از آن جمله مولوی در غزل مشهور منسوب به او با مطلع «بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست» به هماوردی با شیخ روزبهان برخاسته و پاره‌ای از مضامین غزل وی را با عباراتی مشابه تکرار کرده‌است. سعدی نیز در غزلی به همان مطلع و قافیه مدعیان دروغیان عرفان را مورد سرزنش قرار داده است.
روزبهان در عرفان و تصوف مقامی شامخ داشته و به همین روی سعدی در شعری برای حفاظت از شهر شیراز خدا را به این شیخ و شیخ کبیر قسم داده است:
به ذکر و فکر عبادت به روح شیخ کبیر * به حق روزبهان و به حق پنج نماز
شاعران پارسی گو بارها اشعاری در ستایش وی سروده یا اقوال و احوال وی را به رشته نظم درآورده‌اند؛ از آن جمله‌اند: فخرالدین عراقی؛ عبدالرحمان جامی، داعی شیرازی، همچنین حافظ نیز اشعاری دارد که نماینده اثرپذیری او از روزبهان بقلی است.
آثار و تألیفات
از روزبهان بقلی ۲۸ تصنیف در تفسیر، فقه، اصول دین، حدیث و تصوف به جاى مانده است، از جمله:
- عبهر العاشقین؛
- حقایق الاخبار؛
- مكنون الحديث؛
- العقائد، در اصول دین؛
- المناهج؛
- مشرب الارواح؛
- لوامع التوحید؛
- منطق‌الاسرار ببیان‌الانوار؛
- رسالة النفس فى روح‌القدس؛
- لطائف البیان فى تفسیر القرآن؛
- شرح شطحیات (فارسی)؛
- الموشّح فى مذاهب الاربعه در فقه؛
- عرائس البیان فى حقایق القرآن؛
- كشف الاسرار و مكاشفات الانوار؛
- سیر الارواح؛
- منهج السالكين؛
- العرفان فى خلق الانسان؛
- صفوة مشارب العشق.
منابع
- انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج۳، ص۱۳۶.
- "روزبهان بقلی فسائی (شیخ شطاح)"، دائرةالمعارف طهور.
- "آرامگاه شیخ روزبهان"، سایت ایران اینفُرم.
- "سلطان‌العارفین روزبهان بقلی شیرازی"، سایت قطره.
