دعای ۵۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
أَنْتَ الَّذِی أَجَبْتَ عِنْدَ الِاضْطِرَارِ دَعْوَتِی، وَ أَقَلْتَ عِنْدَ الْعِثَارِ زَلَّتِی، وَ أَخَذْتَ لِی مِنَ الْأَعْدَاءِ بِظُلَامَتِی.
إِلَهِی مَا وَجَدْتُک بَخِیلًا حِینَ سَأَلْتُک، وَ لَا مُنْقَبِضاً حِینَ أَرَدْتُک، بَلْ وَجَدْتُک لِدُعَائِی سَامِعاً، وَ لِمَطَالِبِی مُعْطِیاً، وَ وَجَدْتُ نُعْمَاک عَلَیّ سَابِغَةً فِی کلِّ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِی وَ کلِّ زَمَانٍ مِنْ زَمَانِی، فَأَنْتَ عِنْدِی مَحْمُودٌ، وَ صَنِیعُک لَدَیّ مَبْرُورٌ.
تَحْمَدُک نَفْسِی وَ لِسَانِی وَ عَقْلِی، حَمْداً یبْلُغُ الْوَفَاءَ وَ حَقِیقَةَ الشُّکرِ، حَمْداً یکونُ مَبْلَغَ رِضَاک عَنِّی، فَنَجِّنِی مِنْ سُخْطِک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
تویی که به وقت اضطرار دعایم را اجابت کردی، و به وقت درافتادن از لغزشم گذشتی، و حق مرا از دشمنان گرفتی.
خداوندا وقتی به درگاهت به گدایی برخاستم تو را بخیل نیافتم، و چون قصد تو کردم تو را گرفته ندیدم، بلکه تو را شنونده دعایم، و عطاکننده خواسته‌هایم دیدم، و نعمت‌های تو را بر خود کامل دیدم در هر حالی از حالاتم، و هر زمانی از زمانهایم، تو نزد من ستوده‌ای، و احسانت در نظرم پسندیده است،
جان و زبان و خرد من تو را می‌ستایند، چنان ستایشی که به کمال و کنه شکر رسد، ستایشی که در نهایت خشنودی تو از من باشد، پس مرا از خشم خود رهایی ده.
ترجمه آیتی
بار خدایا، تویى که به هنگام بیچارگى دعاى من اجابت کردى و چون به خطا و لغزشى گرفتار آمدم از من درگذشتى و حق مرا از دشمنان بگرفتى.
اى خداوند، هرگاه که از تو درخواستى نموده ام بخیلت نیافته ام و هر زمان که آهنگ تو کرده ام گرفته ات ندیده ام، بل چنانت یافته ام که دعاى مرا مى شنوى و آنچه خواسته ام عطا مى کنى و در هر کار که هستم و در هر زمان که هستم دیده ام که نعمت بسیارت بر من روان است. از این روست که در نزد من ستوده اى و احسانت بس نیکوست.
اى خداوند، جان من و زبان من و عقل من، حمد و سپاس تو گویند، حمدى به کمال رسیده، حمدى به حقیقت شکر نایل آمده، حمدى تا غایت خشنودیت فرارفته. پس مرا از خشم خود در امان دار.
ترجمه ارفع
خداوندا تویى که در هنگام اضطرار دعایم را مستجاب مى فرمایى و در هنگام افتادم در ورطه گناه از گناهم درگذشتى و از دشمنان آنچه از راه ظلم از من گرفتند باز ستاندى
خداى من ترا در هنگام درخواست بخیل نیافتم و در هنگامى که اراده تو کردم ترا ممسک و گرفته ندیدم بلکه ترا شنونده دعایم و براى مطالبم بخشنده دیدم و نعمت هایت را درباره خودم در هر شانى از شئونات زندگى و در هر زمان فراوان یافتم. بنابراین تو نزد من ستایش شده و ستوده ای و احسانت نزد من نیکوست.
نفس و زبان و عقل من حمدکننده توست، حمدى که تمام و کمال باشد و به حقیقت شکر برسد، حمدى که رساننده رضاى تو از من باشد بنابراین مرا از خشمت رهایى ده.
ترجمه استادولی
تویى که در وقت بیچارگى دعایم را اجابت کردى، و به هنگام لغزش گناهم را نادیده گرفتى، و حقوق از دست رفته ام را از دشمنانم بازستاندى.
خدایا، وقتى از تو درخواست کردم تو را بخیل نیافتم، و هنگامى که آهنگ تو کردم تو را عبوس و گرفته ندیدم، بلکه تو را شنواى دعایم، و عطا کننده خواسته هایم یافتم، و نعمت هاى تو را بر خود در هر شأنى از شئونم و در هر زمانى از عمرم فراوان دیدم، پس تو در نظرم ستوده اى، و رفتار نیکت نزد من مقبول و پسندیده است.
جان و زبان و عقلم چنان تو را مى ستاید و سپاس مى گزارد که به حد کافى و حقیقت شکر نایل آید، و به جایى رسد که خشنودى تو را از من فراهم آرد، پس مرا از خشم خود برهان.
ترجمه الهی قمشه‌ای
توئى آن (خداى مهربان) که چون بیچاره و مضطر شدم دعایم مستجاب کردى و از لغزشهایم درگذشتى و از دشمنان که به من ظلم و بیداد کردند حقم را گرفتى
اى خداى (مهربان) من از تو هر وقت مسئلتى کردم و خواهشى نمودم هرگز تو را بخیل و منقبض نیافتم بلکه تو را (خداى) عطا بخش کریم یافتم که دعایم مستجاب کردى و هر چه از حضرتت خواستم عطا کردى و بلکه تو را چنان (خداى کریمى) یافتم که نعمتهایت را بر من پیشتر از هر مرتبه و هر شانى از شئون وجودم و قبل از هر زمانى از دوران حیواتم به من عطا کردى (یعنى پیش از آنکه در صلب پدر آیم مرا در بطن نباتات و حیوانات محافظت کردى و مستعد تا به صلب پدر درآمدم و از آن مرتبه باز به لطف و کرم پدر را میل شهوانى عطا کردى تا مرا از مضیقه ى صلب به سعه ى رحم درآوردى و آنجا هم به لطف و مرحمت پرورانیدى به حکم (یصور کم فى الارحام) نقش زیبایم و صورت با حسن و اعتدال و بهایم و قدسى روح امرى الوجودم عطا کردى و باز پیش از آنکه از تنگناى رحم به این عالم وسیع مرا بیرون آرى دو پستان نرم و لطیف مادر را پر از شیر شیرین گوارا براى غذایم فرمودى (و نعمت کامل براى رشد و کمالم فرستادى همین گونه نعمتهاى تو پیشاپیش از مراتب وجودم و قبل از احتیاج شئونم به من عطا مى شد و هیچگاه نبود جز آنکه عطاى کامل تو پیش از احتیاج خلق به لطف و کرم ذاتیت مى رسید) پس اى خدا تو بسیار نزد من محمود و شایسته سپاس و ستایشى و انعام و احسانهایت بسى شایان تمجید و تکریم است
بارى اى خدا من تو را به جان و زبان و عقل (و جمیع قواى ظاهر و باطن) خود سپاس و ستایش مى کنم به آن حمد و سپاسى که به حد وافى رسد و به حقیقت شکر و سپاس تو باشد و به آنجا رسد که تو از من خشنود شوى بارى اى خدا از قهر و سخطت مرا نجات بخش.
ترجمه سجادی
تویى که هنگام بیچارگى، دعایم را اجابت نمودى و هنگام (به گناه) افتادن، از لغزشم درگذشتى و داد مرا از دشمنانم گرفتى.
خداى من، هنگامى که از تو درخواست نمودم، تو را بخیل نیافتم و هنگامى که قصد تو نمودم، تو را درهم کشیده ندیدم. بلکه تو را براى نیایشم، شنونده و براى خواسته هایم، بخشنده یافتم. و نعمت هایت را بر خود، در هر حالى از حالم و هر وقتى از اوقاتم، گسترده یافتم. پس تو نزد من ستوده اى و نیکى ات پیش من پسندیده است.
تنم و زبانم و عقلم، تو را سپاس گزارى مى کنند. سپاسى که به کمال و حقیقت ستایش رسد. سپاسى که به اندازه خوشنودى تو از من باشد. پس مرا از خشم سختت نجات ده.
ترجمه شعرانی
توئى که هنگام بیچارگى دعوت مرا اجابت کردى و هنگام لغزش دست مرا گرفتى و حق مرا از دشمنان من باز ستدى.
خدایا! هرگاه از تو چیزى خواستم تو را بخیل نیافتم و هر وقت قصد خدمت تو کردم تو را درهم گرفته ندیدم بلکه دعاى مرا شنیدى و مطلوب مرا عطا کردى، و از همه جهت در همه وقت نعمت تو را بر خویش وافر دیدم، پس تو پیش من سزاوار ستایش بوده و قدر احسان تو را مى دانم،
به دل و زبان و هوش حمد تو گویم. حمدى که سزاى تو بود و به راستى شکر تو گزارده شود، حمدى که تو را از من خشنود گرداند. اى پناه من! هر وقت راهها بر من بسته شود مرا از آنچه موجب خشم تست رهائى ده.
ترجمه فولادوند
تویى آن کس که در حال اضطرار دعاى مرا اجابت فرمودى و چون به لغزش و خطایى دچار آمدم از من در گذشتى و حق مرا از دشمنان بازستاندى.
بار الها! هر گاه از تو درخواستى کرده ام تو را بخیل نیافته و هر زمان آهنگ تو نموده ام تو را گرفته ندیده ام بلکه چنانت یافته ام که به دعاى من گوش فرا مى دهى و مسئلتم را بر آورده مى کنى و در هر کارى از کارهاى خودم و هر زمانى در میان زمانها مى بینم که نعمت تو به سوى من سرازیرست و از این روى تو به نزدیک من در خور ستایشى و دهشت بس نیکوست.
جان و زبان و خردم تو را ستایشگرند، آنگونه ستایشى از من که به ستیغ خشنودیت رسیده و به کنه شکرانه ات نایل آمده باشد.
ترجمه فیض الاسلام
توئى که هنگام بیچارگى دعا و درخواستم را پذیرفتى، و هنگام افتادن (در گناه) از لغزشم (گناهى که مرتکب شدم) درگذشتى، و از دشمنان آنچه که از راه ظلم و ستم از من گرفتند بازستاندى
اى خداى من هنگامى که از تو (چیزى) درخواست کردم تو را (از راه عقل) بخیل و نبخشنده ندیدم، و هنگامى که آهنگ تو نمودم تو را گرفته نیافتم، بلکه تو را براى دعا و درخواستم شنونده، و براى خواسته هایم بخشنده یافتم، و در هر حال و چگونگى از حالم و هر زمان و روزگارى از زمانم نعمتهایت را درباره ى خود فراوان یافتم، از این رو تو نزد من ستوده، و احسانت پیش من نیکو است
جسم و تن من (از راه عقل) و زبانم (از راه ستایش) و عقلم (از راه اعتقاد) تو را سپاس گزارند، سپاسى که تمام و کامل باشد و به کنه و اصل سپاس رسد (سپاسى که محتاج به افزودن بر آن نباشد) سپاسى که منتهى و پایان خشنودى تو از من باشد، پس از این رو مرا از خشم (عقاب و کیفر) خود رهائى ده.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«أَنْتَ الَّذِی أَجَبْتَ عِنْدَ الاِضْطِرَارِ دَعْوَتِی وَ أَقَلْتَ عِنْدَ الْعِثَارِ زَلَّتِی وَ أَخَذْتَ لِی مِنَ الْأَعْدَاءِ بِظُلاَمَتِی
إِلَهِی مَا وَجَدْتُک بَخِیلاً حِینَ سَأَلْتُک وَ لاَ مُنْقَبِضاً حِینَ أَرَدْتُک بَلْ وَجَدْتُک لِدُعَائِی سَامِعاً وَ لِمَطَالِبِی مُعْطِیاً
وَ وَجَدْتُ نُعْمَاک عَلَی سَابِغَةً فِی کلِّ شَأْن مِنْ شَأْنِی وَ کلِّ زَمَان مِنْ زَمَانِی فَأَنْتَ عِنْدِی مَحْمُودٌ وَ صَنِیعُک لَدَی مَبْرُورٌ
تَحْمَدُک نَفْسِی وَ لِسَانِی وَ عَقْلِی حَمْداً یبْلُغُ الْوَفَاءَ وَ حَقِیقَةَ الشُّکرِ حَمْداً یکونُ مَبْلَغَ رِضَاک عَنِّی فَنَجِّنِی مِنْ سَخَطِک»:
"توئى که هنگام بیچارگى دعایم را اجابت فرمودى، و هنگام در افتادن از لغزشم درگذشتى، و حقّم را از ستمکاران بازستاندى.
بارالها من آنگاه که از تو مسألت نمودم تو را بخیل نیافتم، و چون آهنگ تو کردم تو را گرفته ندیدم، بلکه تو را شنونده دعایم و عطا کننده خواسته هایم یافتم، و در هر حال از احوالم و در هر زمان از زمانهایم نعمت هایت را بر خود سرشار دیدم، از این رو تو نزد من ستوده اى و احسانت پسندیده.
جان و زبان و عقل من تو را مى ستایند، چنان ستایشى که به کمال و کنه شکر رسد، ستایشى که در حدّ خوشنودى تو از من باشد، پس مرا از خشم خود نجات بخش."
شرح صحیفه (قهپایی)
«انت الذى اجبت عند الاضطرار دعوتى».
تویى آن که اجابت کردى وقت اضطرار دعاى مرا.
«و اقلت عند العثار زلتى».
و مسامحه و فروگذاشت نمودى نزد سر درآمدن من بر او وافتادن من در مهلکه ها و گناهان.
«و اخذت لى من الاعداء بظلامتى».
الظلامه -بضم الظاء المعجمه و کسرها-: اسم ما اخذه الظالم منک.
(یعنى:) و گرفتى براى من از دشمنان من آنچه گرفته بودند از روى ظلم و عدوان.
«الهى، ما وجدتک بخیلا حین سالتک، و لا متقبضا حین اردتک».
«متقبضا» بصیغه اسم الفاعل من التفعل، او «منقضیا» على صیغه اسم فاعل من باب الانفعال، و کلاهما مرویان.
یعنى: اى خداوند من، نیافتم تو را بخیل وقتى که از تو سوال کردم، بلکه هر چه سوال کردم به من دادى. و نیافتم تو را گرفتگى کننده وقتى که تو را خواستم.
«بل وجدتک لدعائى سامعا، و لمطالبى معطیا».
بلکه تو را یافتم که شنونده اى دعاى مرا و اجابت کننده اى آن را و اعطاکننده اى مطالب مرا.
«و وجدت نعماک على سابغه فى کل شان من شانى و کل زمان من زمانى. فانت عندى محمود».
«نعماک» بضم النون و فتحها مرویان. و الشان: الخطب و الامر.
یعنى: و یافتم نعمت تو را بر خود تمام و شامل در هر امرى و حالى و کارى از کارهاى من و هر زمانى از زمانهاى من. پس (تو) نزد من ستوده شده اى.
«و صنیعک لدى مبرور».
اى: لا یخالط منا و لا اذى.
(یعنى:) و احسان و عطاى تو نزد من مبرور است- یعنى مخلوط به منتى و ایذایى نیست.
«تحمدک نفسى و لسانى و عقلى، حمدا یبلغ الوفاء و حقیقه الشکر، حمدا یکون مبلغ رضاک عنى. فنجنى من سخطک».
مى ستاید تو را نفس من و زبان من و عقل من، ستایشى که برسد به سرحد وفا و حقیقت شکر، ستایشى که برسد به سرحد خشنودى تو از من. پس برهان مرا از خشم خود.
شرح صحیفه (مدرسی)
توئى آنکه اجابت نمودى وقت ضرورت و الجاء دعاى مرا، درگذشتى وقت به سر درآمدن لغزش مرا، و گرفتن براى من از دشمنان حق مرا.
اللغه:
عثار: به سر درآینده.
زله: بزاء به معنى لغزش.
ظلامه: و ظلیمه و مظلمه چیزى است که طلب مى شود نزد ظالم، او اسم است از جهت چیزى که گرفته شده است از تو بدون حق.
مروى است از حضرت امیرالمومنین علیه الصلوه و السلام که فرمودند: خوبترین اعمال نزد خدا در زمین دعاء نمودن است، و افضل عبادت نزد خداى عزوجل عفاف است،
و نیز مرویست از آن بزرگوار عالى مقدار که فرمودند که: باز مى شود درهاى آسمان در پنج وقت نزول باران، وقت جهاد، وقت اذان، وقت قرائت قرآن، وقت زوال، وقت طلوع آفتاب،
و از آن بزرگوار علیه السلام نیز مرویست که فرمود که: بسا مى شود که تاخیر مى شود اجابت دعاى بنده تا اینکه اجر سائل بزرگ شود و به او دهند از جهت آرزوى آن. از رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مرویست که: مسلم دعا ننماید به دعائى مگر اینکه اجابت شود یا اینکه تعجیل مى شود در دنیا یا اینکه ذخیره او در آخرت مى شود یا کفاره ى گناهان او مى شود.
اى خداى من نیافتم من تو را بخیل وقتى که سئوال نمودم تو را و نیافتم تو را بر هم گرفته وقتى که قصد نمودم تو را، بلکه یافتم از جهت دعایم گوش دهنده و از براى مطالب خود دهنده، یافتم من نعمتهاى تو را بر من تمام در هر حالى از حالات و هر وقتى از اوقات.
اللغه:
نعماء: به ضم نون جمع نعمت.
انقباض: درهم شدن و گرفته شدن.
مبرور: پذیرفته و نیکوئى کرده شده ماخوذ است از برر. یقال بر فلان بیمینه اى وفى و صدق.
بدان که این نحو صفات در خداى متعال اثبات نمودن و نفى نمودن از باب مجاز است زیرا که این اوصاف در بشر حقیقت است ربط به خالق ندارد.
پس تو در نزد من ثناء گردیده هستى، و فعل تو در نزد من پذیرفته است ثناء مى نماید تو را نفس من و زبان من و عقل من ثناء نمودنى که برسد وفاء ثناء را و حقیقت شکر را. ثناء نمودنى که بوده باشد رسیدن خوشنودى تو را از من پس نجات ده تو مرا از خشم و غضب تو.
معلوم شده است بنده عاجز است از ثناء او حق ثناء را لکن سئوال او گاهى مى نماید از یارى عزوجل که توفیق بده این نحو ثناى به جا آورم ، یا اینکه ثواب آن مرتبه را به من عنایت فرما، و همچنین گاهى ادعاى او نماید که من چنین ثنائى جاى مى آورم و در این مقام او است. فتامل.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
خداوندا (تو آن کسى هستى که به هنگام اضطرار دعوتم را اجابت کردى) (انت الذى اجبت عند الاضطرار دعوتى).
(به هنگام وقوع در گناه از لغزشم در گذشتى) (و اقلت عند العثار زلتى).
(و داد مرا از دشمنانم باز ستاندى) (و اخذت لى من الاعداء بظلامتى).
(خداوندا من به هنگام درخواست از تو، تو را بخیل نیافتم) (الهى ما وجدتک بخیلا حین سالتک).
(و زمانى که آهنگ آمدن به سوى تو کردم تو را گرفته ندیدم) (و لا منقبضا حین اردتک).
(بلکه تو را چنین یافتم که نسبت به دعایم شنوا، و نسبت به خواسته هایم عطاکننده اى) (بل وجدتک لدعائى سامعا، و لمطالبى معطیا).
(و یافتم که نعمتهاى تو در همه ى شئوناتم و در همه ى زمانها بر من سرشار است) (و وجدت نعماک على سابغه فى کل شان من شانى و کل زمان من زمانى).
(بنابراین تو در نزد من ستوده اى) (فانت عندى محمود).
(و احسانت در نزد من مورد سپاس است) (و صنیعک لدى مبرور).
(جان و زبان و عقل من تو را مى ستایند، ستایشى که به پایگاه کمال و حقیقت شکر منتهى گردد) (تحمدک نفسى و لسانى و عقلى حمدا یبلغ الوفاء و حقیقه الشکر).
(ستایشى که به درجه ى رضایت تو از من برسد) (حمدا یکون مبلغ رضاک عنى).
(بنابراین مرا از خشم و غضبت نجات ده) (فنجنى من سخطک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۷، ص:۳۴۸-۳۴۳
«إلهی فکم من بلاء جاهد قد صرفت عنّی، و کم من نعمة سابغة أقررت بها عینی، و کم من صنیعة کریمة لک عندی، أنت الّذی أجبت عند الاضطرار دعوتی و أقلت عند العثار زلّتی، و أخذت لی من الأعداء بظلامتی».
قوله علیه السلام: «انت الذى اجبت عند الاضطرار دعوتى» جمله مستقله لا محل لها من الاعراب مقرره لمضمون ما قبلها من کرائم صنائعه تعالى عنده.
و الاضطرار: افتعال من الضر و هو سوء الحال فى النفس او البدن او الحاله الظاهره کالفقر و الذل، یقال: اضطره: اى الجاه الى ما یضره.
قال الراغب: الاضطرار فى التعارف حمل الانسان على ما یضره و یکرهه و ذلک على ضربین: احدهما اضطرار بسبب خارج کمن یضرب او یهدد حتى ینقاد، او یوخذ قهرا فیحمل على ذلک کما قال تعالى: «ثم اضطره الى عذاب النار».
و الثانى: بسبب داخل و ذلک اما بقهر قوه له لا یناله بدفعه هلاک کمن غلب علیه شهوه خمر او قمار. و اما بقهر قوه یناله بدفعه الهلاک کمن اشتد به الجوع فاضطر الى اکل میته، و على هذا قوله تعالى: «فمن اضطر غیر باغ و لا عاد» و قوله تعالى: «امن یجیب المضطر اذا دعاه» عام فى کل ذلک، انتهى.
و هو فى الدعاء عام ایضا کما فى الایه، بل هو تلمیح الیها.
و اقال الله عثرته اقاله: دفعه من سقوطه ثم تجوز به عن الغفران و التجاوز عن الذنب.
و العثار بالکسر: مصدر عثر الرجل فى مشیه من باب -قتل- و -ضرب- اى سقط و هو هنا مستعار للسقوط فى الاثم.
و الزله بالفتح: اسم من زلت قدمه زللا من باب -تعب- اذا زلقت، و قیل: للذنب من غیر قصد زله تشبیها بها، و منه قوله تعالى: «فان زللتم من بعد ما جاءتکم البینات» و قوله: «فازلهما الشیطان»، و المعنى: غفرت عند سقوطى فى الاثم ذنبى و تجاوزت عنه.
و الظلامه بالضم: ما یطلبه المظلوم عند الظالم و «الباء» مزیده للتاکید، اى اخذت من الاعداء ظلامتى.
وجدت الشىء من باب -وعد- وجدانا بالکسر، و وجودا لقیته و ادرکته اما بالحس الظاهرى کوجدان المبصرات و المسموعات و الطعوم و الروائح و الملموسات، او بالحس الباطنى کوجدان الشبع و الجوع و الالم، او بالعقل کمعرفه الله و سائر المعارف و هو المراد هنا.
و البخیل: فعیل بمعنى فاعل من بخل بخلا من باب -قرب- اى منع ما عنده من لایحق منعه منه کالسائل و الفقیر و ان لم یسال.
و الانقباض: ضد الانبساط، یقال: وجدت فلانا منقبضا: اذا لم یکن مسرورا، و لا طیب النفس.
و الاراده هنا: بمعنى القصد و الطلب، اى حین قصدتک و طلبتک، و به فسر قوله تعالى: «لا یریدون علوا فى الارض» اى لایقصدونه و لایطلبونه، و الکلام من باب التمثیل.
و «بل»: حرف اضراب و معناه هنا: الانتقال من غرض الى آخر، و هل هى عاطفه او حرف ابتداء؟ خلاف تقدم ذکره، و الظروف الثلاثه متعلقه بما بعدها قدمها للاهتمام لانه بصدد تعداد صنائعه تعالى عنده لا للقصر.
و قوله: «فى کل شان من شانى»: یحتمل تعلقه بالاخیر من الافعال، و یحتمل ان یکون متعلقا بالافعال الثلاثه على طریق التنازع.
و الشان: الحال و الامر.
قال الراغب: و لا یقال الا فیما یعظم من الاحوال و الامور.
و «من» فى قوله: «من شانى» اما بیانیه او ابتدائیه اى فى کل شان کائن من شوونى و انما لم یجمعه لاعتبار الاصل لانه فى الاصل مصدر بمعنى القصد، یقال: شان شانه: اى قصد قصده، سمى به الامر لما انه اثر للشان و نظیره توحید السمع فى قوله تعالى: «ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصارهم» اى اسماعهم. و کذلک قوله: «من زمانى» فان الزمان یشتمل بحسب التقسیط على اوقات یسمى کل منها زمان.
و «الفاء» من قوله: «فاتت» للسببیه، اى فبسبب ذلک انت عندى محمود.
و صنیعک: اى ما صنعته الى من خیر عندى مبرور، اى مشکور لم یخالطه کفر له و لا غمط و لا احتقار کانه احسن الیه بشکره و اخلائه عن ذلک، و اصله من بره اى احسن الیه فهو مبرور، و منه «بر الله عمله» اذا قبله، کانه احسن الى عمله بان قبله و لم یرده.
و فى الحدیث سئل: اى الکسب افضل؟ فقال: عمل الرجل بیده و کل بیع مبرور.
قال الزمخشرى فى الفائق: البیع المبرور: هو الذى لم یخالطه کذب و لا شىء من الماثم کان صاحبه احسن الیه باخلائه عن ذلک.
و جمله قوله علیه السلام: «تحمدک نفسى و لسانى و عقلى» استیناف وقع جوابا عن سئوال ینساق الیه الذهن مما سبق کانه قیل: کیف انا عندک محمود و صنیعى لدیک مبرور؟ فقال: تحمدک... الى آخره. و لما کان غرضه علیه السلام بهذا الحمد الشکر کما بینه بقوله: «حمدا یبلغ الوفاء» و حقیقه الشکر و کان الشکر عباره عن مقابله النعمه بالثناء و آداب الجوارح و عقد الضمیر على وصف المنعم بنعت الکمال کما قال من قال:
افادتکم النعماء منى ثلاثه * یدى و لسانى و الضمیر المحجبا
اسند علیه السلام فعل الحمد الى نفسه و اراد به العمل، و الى لسانه و اراد به الثناء، و الى عقله و اراد به الاعتقاد، و ایثار التعبیر بالحمد لکونه ادخل شعب الشکر فى اشاعه النعمه و الاعتداد بشانها لما فى الاعتقاد من الخفاء، و فى العمل من الاحتمال و لذلک جعل الحمد راس الشکر و ملاکا لامره فى قوله صلى الله علیه و آله: «الحمد راس الشکر ما شکر الله عبد لم یحمده».
و وفى الشىء یفى وفاء: تم و لم یحتج الى مزید، اى حمدا ینتهى الى حد التمام فلا یحتاج الى شىء خارج عنه.
و حقیقه الشکر: کنهه و اصله الذى یحق و یثبت به، و قیل: خالصه و محضه و قیل: کماله، و قیل: غایته و نهایته التى ینتهى الیها.
و مبلغ الشىء: منتهاه، و منه: «ذلک مبلغهم من العلم» اى حمدا یکون منتهى رضاک عنى.
و «الفاء» للسببیه، اى فبسبب ذلک نجنى.
و السخط: الغضب الشدید لاراده العقوبه.
و عند اسناده الى الله تعالى یراد به غایته بطریق اطلاق اسم السبب بالنسبه الینا على مسببه القریب ان ارید به اراده العقوبه، و على سببه البعید ان ارید به نفس العقوبه، و الله اعلم.
