حاکم حسکانی
| نام کامل | عبیدالله بن عبدالله حسکانى |
| زادگاه | نیشابور |
| وفات | ۴۹۰ ق. |
|
| |
| اساتید |
ابوطاهر بن محمش، قاضى ابوالعلاء صاعد، حاکم نیشابوری، ابوالحسن علوى،... |
| شاگردان |
عبدالغافر بن اسماعیل فارسى، مهدى بن ابى حرب، سید ابومحمد حسینى قاینى،... |
| آثار |
شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، خصائص علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام فی القرآن، فضائل شهر رجب، تصحیح خبر ردّ الشَّمس،... |
قاضى عبیدالله بن عبدالله، معروف به «حاکم حسکانی»، از محدثان و علماى بزرگ اهل سنت در قرن پنجم هجرى است. تخصص حسکانی در زمینه تاریخ، حدیث و تفسیر قرآن بود و خود از علماى متعددی اجازۀ روایت داشت. وی در مدح و تأیید اهل بیت علیهم السلام، مطالب فراوانی نقل نموده، از این رو برخی او را شیعه شمرده اند. کتاب «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل» از مهمترین آثار اوست.
محتویات
ولادت و خاندان
ابوالقاسم، عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن حسکان قرشى عامرى نیشابورى، در نیشابور به دنیا آمد. خاندان وى خاندانى اهل علم و مشهور بودند.
جدّ بزرگ آنها عبدالله بن عامر در زمان خلافت عثمان، منطقۀ خراسان را فتح کرده بود و مردم آن سامان به دست وى مسلمان شده بودند. از این جهت خاندان وى از عزت و احترام خاصى در نزد مردم برخوردار بودند.
پدرش عبدالله بن احمد (۳۶۳-۴۵۰ ق) نیز واعظى مشهور بود. وى روزهاى یکشنبه در مسجد مربعه در شهر نیشابور مجلس وعظ و خطابه داشت.
سه تن از فرزندان عبیدالله حسکانی نیز از راویان حدیث به شمار مى‌آیند که عبارتند از:
- محمد بن عبیدالله حسکانى، حاکم ابوعلى حذاء، وى شخصیتى با تقوا و متواضع و از علماى علم حدیث به شمار مى‌آید.
- صاعد بن عبیدالله حسکانى، ابوسعید حذاء، او شخصیتى با تقوا و از اهل علم و حدیث است.
- وهب بن عبیدالله حسکانى، ابوالفضل حذاء، وى نیز اهل علم و حدیث و موعظه بود.
تحصیل و اساتید
عبیدالله حسکانی از همان کودکى در محضر پدر و پدر بزرگ خود به فراگیرى علم و دانش مشغول شد. وی به شهرهای مرو، بغداد، رى و حجاز سفر کرد تا از علماى آن دیار بهره برد و از آنها روایت بشنود و گاهی خود نیز جلسات درس برقرار می نمود.
حاکم حسکانى علاوه بر پدر و جدش، نزد علماى فراوانى به فراگیرى علم و دانش پرداخت و از برخی آنان اجازه روایت دریافت نمود:
- ابوطاهر بن محمش
- قاضى ابوالعلاء صاعد
- ابوعبدالله حاکم نیشابوری
- ابوالحسن علوى
- عبدالله بن یوسف اصفهانى
- ابوالحسن بن عبدان
- ابن فتحویه دینورى
تدریس و شاگردان
حاکم حسکانى از علماى مشهور دوران خود بود. بسیارى از روات حدیث پاى درس او مى‌آمدند تا از او روایت بشنوند و یا اجازۀ روایت بگیرند. وی در مرو جمع فراوانى از مشتاقان علم و دانش را به دور خود جمع کرد و شاگردان فراوانى را تربیت نمود. علاوه بر سه فرزند خودش محمد، صاعد و وهب، که هر کدام از محدثان مهم بودند، علماى دیگرى از محضر درس وى بهره برده‌اند، از جمله:
- عبدالغافر بن اسماعیل فارسى (۴۵۱ - ۵۲۹ هجرى)
- مهدى بن ابى حرب، از مشایخ حدیث ابومنصور طبرسی (نویسنده کتاب الاحتجاج)
- سید ابومحمد حسینى قائنى، که شیخ طبرسى (صاحب کتاب مجمع البیان) از او حدیث نقل کرده است.
مذهب حسکانی
برخى حسکانی را از علماى اهل تسنن و پیرو مذهب حنفى مى‌دانند و برخى دیگر او را از علماى شیعه مى‌دانند که تقیه مى‌کرده است. ابن طاووس دربارۀ ایشان مى‌گوید: «الحاکم الحسکانی کان مِن أعیان رجال الجمهور»، حاکم حسکانى از شخصیت‌هاى برجستۀ علماى اهل تسنن بود.
او به طور فراوان از منابع حدیثى و تاریخى شیعه بهره برده و به نقل حدیث پرداخته است؛ به گونه اى که از دو منبع مهم تفسیر روایى شیعه یعنى تفسیر فرات کوفى و تفسیر عیاشى در تدوین کتاب تفسیرى خود به طور گسترده و فراوان استفاده کرده است. از این رو ذهبى مى گوید: او از راویان شیعى به گونه اى بحث مى کند که یک دانشمند شیعه آن گونه سخن مى گوید و بسیار مسلط به فن حدیث است.
حسکانى هم اساتید شیعه داشت و هم شاگردان شیعه تربیت کرد؛ مثلا مهدى بن ابى حرب حسینى که شاگرد اوست، استاد سه دانشمند بزرگ شیعه آن زمان یعنى ابو على طبرسى، ابو منصور طبرسى و ابن شهر آشوب بود. وى در اثبات ولایت ائمه (علیهم السلام) و فضائل ایشان کتاب هاى زیادى تالیف کرده است و در آن کتاب ها احادیث فراوانى از امامان بزرگوار شیعه، با سندهاى صحیح و معتبر نقل کرده است.
ذهبى در کتاب تذکرة الحفاظ مى‌گوید: «و وجدت له مجلسا یدل على تشیعه و خبرته بالحدیث و هو تصحیح خبر ردِّ الشمسِ و ترغیم النواصب الشُّمُس»، کتابى از ایشان یافته‌ام که دلالت بر شیعه بودن ایشان دارد و آن «تصحیح حدیث ردّ الشمس ...» است.
آثار و تألیفات
عبدالغافر بن اسماعیل، شاگرد مشهور حاکم حسکانى در کتاب تاریخ نیشابور مى‌گوید: «من فهرست تصانیف و تألیفات استادم را به خط خودش دیده‌ام که به صد عنوان مى‌رسید و در میان آنها مطالب ارزشمندى بود».
از تألیفات وى مى‌توان به این عناوین اشاره کرد:
- شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم؛ در این کتاب، آیاتی از قرآن که دربارهٔ و اهل بیت علیهم السلام نازل شده، بر اساس احادیث پیامبر و صحابه، تفسیر و تأویل شده است.
- خصائص علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام فی القرآن یا خصائص امیرالمومنین من القرآن المبین
- فضائل شهر رجب
- تصحیح خبر ردّ الشَّمس و ترغیم النواصب الشُّمُس (شُمُس جمع شموس و به معناى متعصب و لجوج است.)
- دعاء الهداة الى اداء حق الموالاة، که به گفتۀ مؤلف، در ۱۰ جلد و مشتمل بـر اسانید حدیث غدیر بوده است.
- طیب الفطرة فی حب العترة، که حسکانی در کتاب شواهد التنزیل از آن نام برده‌است.
وفات
قاضى ابوالقاسم عبیدالله حسکانى، سرانجام پس از عمرى خدمت به علوم و معارف محمد و آل محمد، در حدود سال ۴۹۰ هجرى دیده از جهان فرو بست.
منابع
