عبدالله بن مسعود

«عبدالله بن مسعود» (م، ۳۲ ق)، از صحابه مشهور رسول خدا صلی الله علیه وآله و از نخستین مسلمانان صدر اسلام به شمار می‌رود. ابن مسعود از راویان حدیث و مفسران قرآن و قاریان صاحب مصحف در قرن اول هجری بود. او مدتها در مدينه و كوفه، به تعليم قرآن و نقل روایات اشتغال داشت.

زندگی‌نامه

در زمان پیامبر اسلام

ابوعبدالرحمن عبدالله بن مسعود در کودکی در مکه به چوپانی گوسفندان عقبة بن ابی معیط (از سران قریش) اشتغال داشت. روزی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از کنار او می گذشت، گوسفندی را که هنوز آبستن نشده و وقت شیر دادن او نشده بود طلبید و با دست خود از او شیر دوشید و ابن مسعود با دیدن این معجزه به آن حضرت ایمان آورد.

به همین جهت او یکی از نخستین مسلمانان صدر اسلام به شمار می‌رود، و از قول خود او آمده كه ششمين مسلمان بوده است. پیش از مسلمان شدن در خانه ارقم زندگی می‌کرد و بعد از قبول اسلام به خدمتگزاری خانه پیامبر اکرم پذیرفته شد.

ابن مسعود از آن دسته از صحابه بود که خیلی زود در پرتو صحبت رسول خدا صلی الله علیه و آله با رموز قرآن و حقایق اسلام آشنا شد؛ تا جایی که پیامبر او را مامور کرد در مقابل معاندان اسلام بایستد و از اسلام دفاع کند. او پس از پيامبر (ص)، نخستین مسلمانی بود که قرآن را به صدای بلند در مکه تلاوت کرد و کافران او را به شدت کتک زدند.

عبدالله بن مسعود دو بار به حبشه هجرت کرد و سپس به خانه معاذ بن جبل در مدینه وارد شد. پیامبر بین او و معاذ بن جبل (یا به قولی سعد بن معاذ)، پیمان برادری برقرار فرمود.

ابن مسعود در بسیاری از غزوات پیامبر شرکت داشت؛ او در غزوه بدر، ابوجهل را به قتل آورد و سر او را از تنش جدا کرد. ابن عباس وی را از معدود ياران پيامبر (ص) می داند كه در جنگ اُحد از او جدا نشدند.

در زمان خلفا

از جزئیات زندگی عبدالله بن مسعود، پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله اطلاع دقیقی در دست نیست. مطابق با خبری، او از جمله کسانی بوده است که بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله بر خلافت ابوبکر اعتراض کرده است. نام او همچنین در جنگ یرموک و سایر فتوحات شام برده شده است. در ۲۱ قمری، عمر او را که در حمص بود، فراخواند و برای نظارت بر بیت المال و قضا به کوفه فرستاد.

پس از قتل عمر، عثمان نیز او را بر منصب خود ابقا کرد و در عراق زمینی به او بخشید. هنگامی که عثمان، ولید بن عقبه را به جای سعد بن ابی وقاص به عنوان والی جدید کوفه منصوب نمود، ولید شروع به برداشت از بیت المال نمود و ابن مسعود معترض او شد. اما عثمان از کارهای ولید حمایت نمود. و ابن مسعود با حالت قهر کلید بیت المال را به ولید بن عقبه داد و زبان به اعتراض نسبت به عثمان گشود. در پی این درگیری، ولید نامه ای به عثمان نوشت و ما وقع را شرح داد و عثمان که از ابن مسعود بر آشفته بود، او را به مدینه بازخواند. در مدینه عثمان، وی را ناسزا گفت و دستور داد که او را به زور از مسجد برانند و به او اجازه خروج از مدینه را نداد. در طول مدتی كه ابن مسعود در مدينه بود، عثمان عطای او را از بيت المال قطع كرد. يكی از علل ناخشنودی عثمان از ابن مسعود، حضور وی در تدفين و نماز بر پيكر ابوذر در رَبَذه است.

ابن مسعود تا ۳ سال در مدینه بود و سرانجام در سال ۳۲ قمری در مدینه از دنیا رفت. او پیش از مرگ وصیت نمود که عثمان بر او نماز نخواند و لذا پس از مرگش عثمان را مطلع ننمودند و عمار یاسر بر او نماز خواند و در بقیع مدفون شد.

فعالیت‌های علمی

ابن مسعود در بسياری از مناسبتهای نزول قرآن شخصاً حضور داشت و از زمان پيامبر (ص) به تعليم قرآن می‌پرداخت. براساس روايتی، ابن مسعود يكی از چهارتنی بوده است كه پيامبر (ص) فراگرفتن قرآن را از آنان توصيه كرده بود. روایتی از رسول خدا نقل شده که اصحاب را به یادگیری قرآن از ابن مسعود (ابن ام عبد) فرمان می دهد: «قال صلى الله عليه و آله: مَنْ اَحَبَّ اَن يَسْمَعَ الْقُرآنَ غَضَّا فَلْيَسْمَعْهُ مِنْ ابْنِ اُمّ عَبْدٍ».

وی مدتها در مدينه و كوفه، پس از وفات پيامبر (ص) نيز به تعليم قرآن اشتغال داشت و حتی برخی از صحابۀ برجسته چون ابن عباس از او قرآن آموخته و در مواردی از قرائت وی پيروی كرده‌اند.

براساس آنچه در منابع آمده، ابن مسعود آیات قرآن را از حفظ بر شاگردان خود املا می‌نمود و آنان قرائت او را در مصاحفی می‌نوشتند. در كوفه شماری از بزرگان تابعين چون اسود بن يزيد، زِرّ ابن حُبيش، عبيد بن قيس، ابوعبدالرحمن سلمی، ابوعمرو شيبانی و زيد بن وهب از محضر او قرائت آموختند و تا چندی قرائت او در كوفه غالب بود.

در جریان گردآوری قرآن و فراهم آوردن مصحف رسمی توسط عثمان و به مباشرت زید بن ثابت، در روایات سخن از نسخه‌ای با عنوان «‌مصحف ابن مسعود‌» به میان آمده که مورد توجه قرار نگرفته و عثمان او را امر کرده مصحف خود را تحویل نماید تا به همراه دیگر مصاحف از بین برده شود. به گفته روایات، ابن مسعود به این امر تن در نداد و به همین سبب به امر عثمان مضروب شد. اما بنا به برخی روایات ابن مسعود از این موضع خود عدول کرد و مصحف عثمانی را تأیید نمود.

ابن مسعود كه دير زمانی محضر پيامبر (ص) را درك كرده بود، احاديث بسياری از آن حضرت روايت كرده است. بنابر آنچه نووی آورده، احاديث منقول از ابن مسعود در كتب معتبر ۸۴۸ حديث است. در احاديث ابن مسعود موضوعات متنوعی چون: موضوعات فقهی به خصوص صلات، زهد و اخلاق، تفسير، تاريخ و معرفة الصحابه ديده می‌شود. او احادیث فراوانی از رسول خدا در فضایل امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت کرده است که از پایه‌های معتقدات شیعه به شمار می‌رود. حدیث خلافت، حدیث ولایت، حدیث سبق اسلام علی علیه السلام، حدیث تقرب، حدیث حکمت و... که در صحاح ستّه و مدارک معتبر اهل سنت نیز از او نقل شده، از جمله‌ی آنهاست.

همچنین در منابع گوناگون تأكيد شده است كه ابن مسعود در شمار صحابه‌ای بود كه فتوا می‌دادند و مردم در مسائل فقهی بدانان رجوع می كردند. او از عالم ترين صحابه در احكام شرعی بوده و در پايه‌گذاری مكتب فقهی كوفه نقش بسزايی داشته است.

منابع

• احمد پاکتچی، مدخل "ابن مسعود، ابو عبدالرحمن" در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 4.
• محمدباقر مجلسى، بحار الأنوار، بيروت، چاپ دوم، 1403 ق.
• شیخ عباس قمی، منتهى الآمال، قم، دليل‏، چاپ:اول‏، 1379 ش‏.
• "عبدالله بن مسعود"، دانشنامه رشد، بازیابی: 27 اردیبهشت 1393.
• "امیرالمؤمنین (ع) اسوه وحدت"، محمدجواد شری، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372ش.