خلیل بن احمد فراهیدی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
خلیل بن احمد فراهیدی متولد سال 100 قمری در [[عمان]]، عالم [[نحو]] و فقه اللغه عرب و واضع [[علم عروض]] عربی است. علوم نحو و قرائت و [[حدیث]] را در بصره نزد اساتید خود آموخت و لغت را در میان قبائل بدوی یاد گرفت. بعضی از دانشمندان [[علم رجال]] شیعه، خلیل بن احمد را [[شیعه]] می دانند. از شاگردان خلیل می توان "سیبویه" و "اصمعی" را نام برد. خلیل اول کسی است که لغتنامه "العین" برای زبان عربی نوشت.
+
'''«خلیل بن احمد فراهیدی»''' (۱۷۰-۱۰۰ ه.ق)، عالم [[نحو]] و [[علم لغت|فقه اللغه]] عرب و واضع [[علم عروض]] است. بعضی از دانشمندان [[علم رجال]]، خلیل بن احمد را [[شیعه]] می دانند. "[[سیبویه]]" و "اصمعی" از شاگردان او هستند. خلیل فراهیدی اول کسی است که لغت‌نامه "[[کتاب العین (کتاب)|العین]]" را برای زبان عربی نوشت.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = '''خلیل بن احمد فراهیدی'''
 +
||تصویر=
 +
||زادروز = ۱۰۰ قمری
 +
|زادگاه = [[عمان]]
 +
|وفات =  ۱۷۰ قمری
 +
|مدفن =  [[بصره]]
 +
|اساتید =  ایوب السختیانی، عاصم الاحول، عوام بن حوشب، غالب القطان،...
 +
|شاگردان = [[سیبویه]]، اصمعی، نضر بن شمیل، ارون بن موسی نحوی، وهب بن جریر،...
 +
|آثار = [[کتاب العین (کتاب)|کتاب العین]]، زبدة العروض، الامامة، النقط و الشکل، معانی اسماء الحروف،...
 +
}}
 +
==ولادت و مذهب==
 +
خلیل بن احمد بن عَمرو بن تَمیم فَراهیدی در سال ۱۰۰ هجری در [[عمان]] به دنیا آمد و در جوانی به [[بصره]] رفت.
  
==مذهب خلیل بن احمد==
+
او [[امامیه|امامی]] و [[شیعه]] مذهب بوده است.<ref> رجال العلامه الحلی، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی، ص ۶۷، نشر رضی.</ref> این را می توان از سخنان زیبا و پرمغزی که خلیل در مقام و منزلت [[امام علی]] علیه السلام بیان نموده فهمید، از جمله:
  
خلیل بن احمد، برترین مردم در دانش های ادبی و فضل و زهدش مشهورتر از آن است که بر کسی مخفی ماند. او [[امامیه|امامی]] و [[شیعه]] مذهب بوده است.<ref> رجال العلامه الحلی، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی، ص 67، نشر رضی.</ref> این را می توان از سخنان زیبا و پرمغزی که خلیل در مقام و منزلت [[امام علی]] علیه السلام بیان نموده فهمید:
+
*۱. از وی سوال شد که به چه دلیل علی علیه السلام امام همگان است؟ خلیل پاسخ داد: احتیاج الکل الیه و غنائه عن الکل؛ به علت احتیاج همه مردم به آن حضرت و بی نیازی آن بزرگوار از دیگران.<ref> روضات الجنات، ج ۳، ص ۳۰۰؛ سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج ۱، ص ۴۲۶، نشر فراهانی.</ref>
  
*1. از وی سوال شد که به چه دلیل علی علیه السلام امام همگان است؟ خلیل پاسخ داد: احتیاج الکل الیه و غناه عن الکل؛ به علت احتیاج همه مردم به آن حضرت و بی نیازی آن بزرگوار از دیگران.<ref> [[روضات الجنات]]، ج 3، ص 300؛ سفینه البحار، [[شیخ عباس قمی]]، ج ص 426، نشر فراهانی.</ref>
+
*۲. در مورد فضیلت علی علیه السلام از وی سوال شد. خلیل پاسخ داد: چه می توان گفت در حق کسی که دوستان و دشمنان فضائل وی را مخفی کردند. دوستان از ترس و دشمنان از [[حسادت]]. و با همه این ها فضائل و مناقبش شرق و غرب عالم را فراگرفته است.<ref> همان.</ref> [[عبدالله مامقانی|علامه مامقانی]]، پس از ذکر این مطلب می گوید: سوگند به جان خودم که این سخن را باید با نور بر رخ [[حور العین|حور]] نوشت.<ref> تنقیح المقال، ج ۱، ص ۴۰۳.</ref>
  
*2. در مورد فضیلت علی علیه السلام از وی سوال شد. خلیل پاسخ داد: چه می توان گفت در حق کسی که دوستان و دشمنان فضائل وی را مخفی کردند. دوستان از ترس و دشمنان از [[حسادت]]. و با همه این ها فضائل و مناقبش شرق و غرب عالم را فراگرفته است.<ref> همان.</ref> [[علامه مامقانی]]، پس از ذکر این مطلب می گوید: سوگند به جان خودم که این سخن را باید با نور بر رخ [[حور العین|حور]] نوشت.<ref> [[تنقیح المقال]]، ج ص 403.</ref>
+
*۳. یونس بن حبیب می گوید: از خلیل بن احمد سوال کردم: چرا [[صحابه|اصحاب]] پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گویا همگی فرزند یک مادر هستند و علی علیه السلام فرزند مادری دیگر؟ خلیل پاسخ داد: زیرا آن حضرت را تقدم در [[اسلام]] و برتری در عمل و شرف و علاقه به [[جهاد]]، از سایرین ممتاز ساخته است.<ref> کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج ۱، ص ۴۱۱، مکتبه بنی هاشمی.</ref>
  
*3. یونس بن حبیب می گوید: از خلیل بن احمد سوال کردم: چرا [[صحابه|اصحاب]] پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گویا همگی فرزند یک مادر هستند و علی علیه السلام فرزند مادری دیگر؟ خلیل پاسخ داد: زیرا آن حضرت را تقدم در [[اسلام]] و برتری در عمل و شرف و علاقه به [[جهاد]]، از سایرین ممتاز ساخته است.<ref> کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج 1، ص 411، مکتبه بنی هاشمی.</ref>
+
*۴. ابوزید نحوی انصاری می گوید: از ابن احمد سوال کردم که چرا مردم علی را رها کردند در حالی که آن حضرت در پیشگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان جایگاهی بلند داشت و خدماتش به اسلام بسیار زیاد بود؟ خلیل (در پاسخ گفت): زیرا خداوند او را از دیگران جدا کرده و مردم به اشباه و نظایر خود، متمایل هستند. آیا این شعر را شنیده ای: و کل شکل لشکله آلف * أما تری الفیل یألف الفیلا؛<ref> الامالی، شیخ صدوق، ص ۱۹۰.</ref> هر گروهی به مانند و شبیه خود متمایل است؛ آیا ندیدی فیل را که با فیل الفت و تمایل دارد.
  
*4. ابوزید نحوی انصاری می گوید: از ابن احمد سوال کردم که چرا مردم علی را رها کردند در حالی که آن حضرت در پیشگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان جایگاهی بلند داشت و خدماتش به اسلام بسیار زیاد بود؟ خلیل (در پاسخ گفت): زیرا خداوند او را از دیگران جدا کرده و مردم به اشباه و نظایر خود، متمایل هستند. آیا این شعر را شنیده ای: و کل شکل لشکله آلف × أما تری الفیل یألف الفیلا<ref> [[الامالی]]، [[شیخ صدوق]]، ص 190.</ref>؛ هر گروهی به مانند و شبیه خود متمایل است؛ آیا ندیدی فیل را که با فیل الفت و تمایل دارد.
+
==جامعیت در علوم و فنون==
  
==ویژگی های خلیل بن احمد==
+
یکی از بدیهی ترین مسائل در زندگی علمی خلیل بن احمد، جامع بودن در دانش های گوناگون است که ارباب تاریخ و یا خودش به آنها تصریح کرده اند. او خود می گوید: آن قدر علوم در اختیار من است که اگر آنها را در اختیار همه بگذارم همه مردم در علم یکسان خواهند شد؛ ولی می خواهم که عالمان، مؤونه ای داشته باشند.<ref> همان، ص ۲۷۰.</ref>
  
خلیل بن احمد فراهیدی دارای خصوصیاتی بود که موجب تحسین همگان گردید و آنان در مدح او، لب به سخن گشودند: نضر بن شمیل (از شاگردان خلیل) می گوید: هیچ کس مثل خلیل را ندید حتی خودش.<ref> الاعلام، زرکلی، ج 2، ص 314.</ref>
+
دومین دلیل که ما را بر جامعیت علمی او رهنمون می گردد آن است که وی در [[علم]] و دانش ضرب المثل بوده است. این مطلب از بسیاری از اشعار عرب و از جمله شعر اسحاق بن ابراهیم موصلی در هجو اصمعی<ref> نور القبس، ص ۵۷.</ref> و خالد نجار در هجو توزی<ref> همان.</ref> برمی آید.
  
[[سفیان ثوری]] یا سفیان بن عیینه، (طبق اختلاف در نقل) اظهار می دارد: کسی که دوست دارد نگاه کند به مردی که از طلا و مشک آفریده شده، به خلیل بن احمد نظر کند.<ref> معجم الاباء، یاقوت حموی، ج 3، ص 1271.</ref> ابوطیب لغوی (متوفای 351 ه.ق) بیان داشته است: مانند خلیل، یافت نشد؛ نه قبل از او و نه بعد از او.<ref> مراتب النحویین، ابوالطیب عبدالواحد بن علی اللغوی الحلبی، ص 27.</ref>
+
و سخن دیگر آن که توجی (از ادیبان عرب) می گوید: ادیبان تمام نواحی، در [[مکه]] گردآمده بودیم و در مورد دانشمندان جهان عرب سخن می راندیم و هر کس در برتری ادیب شهر خود بر سایرین تکلم می کرد؛ تا آن که ذکر خلیل به میان آمد. آن گاه ملاحظه کردیم تمام ادیبان و دانشمندان حاضر در مجلس، او را باتقواترین مردم و کلید دانش ها و به وجود آورنده تحول و دگرگونی در علوم دانستند.<ref> مراتب النحویین، ص ۲۹.</ref>
  
مجموع ویژگی هایی که در مورد دانشور مورد سخن بدان ها دست یافتیم بدین ترتیب است:  
+
برخی از علوم و فنونی که خلیل بن احمد در آنها تبحر یافت بدین شرح است:
  
'''<I>1. تقوا:</I>'''
+
'''<I>۱. نحو:</I>'''
  
[[سیوطی|جلال الدین سیوطی]] (متوفای 911 ه.ق) ادیب نامی جهان عرب و [[اسلام]] می گوید: خلیل بن احمد ضرب المثل [[تقوا]] در زمان خود بود؛ چرا که همه مردم بر این باور بودند که بعد از صحابه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و سلم با تقواتر از وی وجود ندارد. او [[خیرخواهی|خیرخواه]]، متواضع و با عفت بود.<ref> بغیه الوعاه فی طبقات اللغوبین والنحاه، جلال الدین عبدالرحمان السیوطی، ج 1، ص 558.</ref>
+
کتابی در [[ادبیات عرب]] نمی توان یافت که دست به دامن نظریات خلیل فراهیدی نشده باشد. او استادی بزرگ و سخنش در این فن حجت قلمداد می گردد. ابن معتز (متوفای ۳۱۸ ه.ق) می گوید: خلیل ابن احمد، داناترین مردم در [[نحو]] و دیگر علوم و دقتش از همگان بیشتر است. وی استاد همه مردم زمان خود و بدون رقیب محسوب می گردد.<ref> طبقات الشعراء، ابن معتز، ص ۹۵.</ref>
  
'''<I>2. زهد:</I>'''
+
سیرافی، بزرگ ادیب عرب (متوفای ۳۶۸ ه.ق) بیان می دارد: تخصص خلیل در نحو و استخراج مسائل آن به نهایت رسیده بود.<ref> اخبار التنحویین والبصریین، قاضی ابوسعید حسن بن عبدالله السیرافی، ص ۳۰.</ref>
  
با آن که خلیل بصری می توانست اموال زیادی گردآوری نماید در بعضی مواقع حتی یک فلس (پول رایج آن زمان) در بساط نداشت. او با تمام مشقت در نیستان های [[بصره]] روزگار می گذراند و این در حالی بود که شاگردانش به وسیله علومی که از وی آموخته بودند توانستند ثروت زیادی جمع آوری نمایند.<ref> معجم الادباء، ج 3، ص 1271.</ref> او در خانه ای که از چوب یا نی ساخته شده بود، زندگی می کرد و تنها راه درآمدش باغی بود که از پدر به ارث برده بود.<ref> همان.</ref> نکته دیگر در این مورد آن است که پادشاهان و قدرتمندان آرزوی جذب وی را به دستگاه حکومتی خود داشتند تا بر اعتبارشان بیفزایند؛ ولی خلیل، بی اعتنا به همه زخارف دنیوی، [[زهد]] و [[قناعت]] را پیشه خود کرد.<ref> همان.</ref>
+
در مهارت خلیل در علم نحو همان بس که او استاد [[سیبویه]]، ادیب نامی جهان عرب و اسلام است. [[جلال الدین سیوطی]] (متوفای ۹۱۱ ه.ق) در این مورد می گوید: هرگاه سیبویه در کتاب خود ـ الکتاب، که دانشوران، آن را قرآن نحو لقب داده اند ـ اظهار می دارد: «وسألته» یا «قال» بدون آن که گوینده را مشخص نماید، مقصودش خلیل بن احمد است.<ref> بغیه الوعاه، ج ۱، ص ۵۵۸.</ref>
  
'''<I>3. جهاد:</I>'''
+
'''<I>۲. لغت:</I>'''
  
خلیل بن احمد، در فراسوی تعلیم و تعلم به مبارزه با خصم درون و برون نیز اشتغال داشت به گونه ای که یک سال به [[حج]] مشرف می شد و پروانه وار در حریم دوست [[طواف]] می کرد و سال بعد به جبهه های جنگ می شتافت و به دفاع از سرزمین های اسلامی می پرداخت.<ref> معجم الادباء، ج ص 1263.</ref>
+
نه تنها مهارت خلیل در الفاظ عربی بر همگان آشکار است و او را امام اهل [[علم لغت|لغت]] می دانند و «[[کتاب العین (کتاب)|کتاب العین]]» را در همین مورد تألیف کرد، بلکه لغت فارسی را نیز پس از آن که در آستانه اضمحلال و ضایع شدن قرار داشت، مرتب و منظم ساخت و بدین وسیله افتخار عرب بر عجم ـ که می گفتند الفاظ عربی به صورت قانونمند جمع آوری شده ولی لغت عجم بدون ضابطه است ـ را از بین برد.<ref> معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۶۱.</ref>
  
'''<I>4. عقل و درایت:</I>'''
+
'''<I>۳. جدال احسن:</I>'''
  
آورده اند که خلیل بن احمد و عبدالله بن مقفع،<ref> ابوالحسن عبدالله بن مقفع، مشهور در انشاء و ادب فارسی و عربی است. او در اصل، مجوسی بود ولی به وسیله عیسی بن علی، عموی منصور، ظاهرا مسلمان شد و در واقع بر کفر خود باقی ماند. وی ترجمه کننده کتاب «[[کلیله و دمنه]]» به عربی و نویسنده کتاب «الدره البهیمه» است.</ref> علاقه بسیار به ملاقات یکدیگر داشتند تا آن که «عباد بن عباد مهلبی» زمینه این ملاقات را فراهم کرد و آن دو، سه شبانه روز به گفتگو پرداختند و سپس از یکدیگر جدا شدند. آن گاه از خلیل سوال شد: ابن مقفع را چگونه یافتی؟ گفت: مثل او هرگز ندیدم؛ ولی علمش از عقلش بیشتر است. و از ابن مقفع سوال شد: خلیل را چگونه دیدی؟ گفت: مثل او را هرگز ندیدم و عقلش از علمش بیشتر است. و هر دو راست گفتند؛ چرا که عقل خلیل سبب شد بمیرد در حالی که زاهدترین مردم بود و جهل ابن مقفع او را به سرنوشت شومی دچار کرد.<ref> معجم الادباء، ج 3، ص 1268.</ref>
+
خلیل می گوید: در یکی از سفرها در حالی که باران به شدت می بارید و من بیمناک از صحرا بودم به [[صومعه]] راهبی پناه بردم و در زدم. راهب سوال کرد: کیستی؟ گفتم: خلیل بن احمد هستم. گفت: تو همان کسی هستی که مردم او را یگانه در علوم عرب می دانند؟ گفتم: چنین می گویند، ولی من خود را در این حد نمی بینم! گفت: اگر پاسخ سه سوال مرا دادی در را به رویت می گشایم و از تو پذیرایی می کنم. گفتم: آن ها چیست؟
  
'''<I>5. دقت:</I>'''
+
گفت آیا چنین نیست که آن چه در عالم غیب وجود دارد، نمونه ای از آن در این دنیا موجود است و ما به همین وسیله بر عالم غیب استدلال می کنیم؟ گفتم: آری، (همین طور است). گفت: تو معتقد هستی که [[الله|خداوند]] جسم و ماده ندارد، در حالی که در این دنیا چیزی را بدین نمونه نمی یابیم. و تو اعتقاد داری بهشتیان می خورند و می آشامند و چیزی از خود دفع نمی کنند و این امر در این دنیا وجود ندارد. و تو بر این باور هستی که نعمت های [[بهشت]] پایان نمی یابد در حالی که آن چه در این دنیاست فناپذیر است.
  
نضر بن شمیل می گوید: نزد یونس (از ادیبان عرب) نشسته بودیم که یکی از شاگردانش نزد وی آمد و مسأله ای طرح کرد. وقتی او رفت ما در حالی که از سوالش تعجب کرده بودیم بر وی ایراد علمی گرفتیم. خلیل که در مجلس حاضر و تا آن زمان ساکت بود ما را مخاطب قرار داد و گفت: اگر او این ایراد را بر شما می گرفت چه می گفتید؟ گفتیم: چنین پاسخ می دادیم. و دوباره خلیل چنین گفت: اگر او چنین جواب می داد چه می گفتید؟ گفتیم: چنان پاسخ می دادیم. پیوسته خلیل بر ما اشکال گرفت تا از جواب عاجز ماندیم و همه محکوم شدیم. پس در فکر فرو رفتیم. آن گاه خلیل گفت: برای پاسخ دهنده سزاوار نیست که بعد از پاسخ شروع به فکر کردن نماید و سپس اظهار داشت: من هرگز پاسخ ندادم مگر بعد از آن که تمام جوانب و ایرادات و اعتراضاتی را که ممکن است تصور شود نیز ملاحظه کردم.<ref> مرآه الجنان و عبره الیقظان، ابی محمد عبدالله بن اسعد یافعی مالکی (متوفای 768 ه.ق)، ج ص 364.</ref>
+
گفتم: تمام این موارد، نمونه هایی در عالم [[دنیا]] دارد و ما بدین وسیله بر جهان غیب استدلال می کنیم؛ اما در مورد خداوند، هر چند نظیری برای او یافت نمی شود ولی نمونه آن، [[روح]] است که با تمام وجود آن را حس می کنیم، ولی نمی دانیم کجاست و چگونه است و دارای چه خصوصیاتی است و در هنگام [[مرگ]]، خروج روح برای دیگران قابل حس نیست و در عین حال به وسیله افعال و حرکات و تصرفاتمان به وجود روح پی می بریم. و اما آن چه در مورد خوردن و آشامیدن اهل بهشت بیان کردی، پاسخ آن این است که جنین در رحم مادر غذا می خورد در حالی که دفع نمی کند. و اما پایان نیافتن نعمت های خداوند در بهشت، نمونه آن در این دنیا عدد «یک» است که هر چه (تا بی نهایت) بشمریم از یک استفاده می شود و در عین حال زوال ناپذیر است. خلیل در پایان این ماجرا می گوید: پس از این جواب ها راهب در را به روی من گشود و از من پذیرایی نیکویی به عمل آورد.<ref> معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۷۰.</ref>  
  
'''<I>6. نبوغ:</I>'''
+
'''<I>۴. فلسفه:</I>'''
  
همزمان با خلیل طبیبی می زیست که مبتلایان به نوعی از کم بینی چشم را مداوا می کرد. پس از مدتی آن طبیب از دنیا رفت و دردمندان را با مرض خود، تنها گذارد. خلیل بن احمد که وضع را چنان دید سوال کرد: آیا نسخه ای از وی به جای مانده؟ گفتند: نه. گفت: آیا ظرفی که در آن، دارو را تهیه می کرده وجود دارد؟ گفتند: آری. خلیل درخواست نمود آن ظرف را آوردند و با بوییدن آن ظرف، داروهای بکار برده شده و مقدار آن ها را یکی پس از دیگری نام برد تا پانزده نوع. آن گاه با این پانزده نوع، دارویی تهیه کرد و مبتلایان به آن مرض را معالج نمود. پس از مدتی نسخه ای از آن طبابت پیدا شد و ملاحظه کردند مجموع موجود در نسخه، شانزده مورد بوده و خلیل تنها به یک مورد پی نبرده بود.<ref> معجم الادباء، ج 3، ص 1263؛ بغیه الوعاه، ج 1، ص 559.</ref>
+
دانشمند معروف، حمزه بن حسن اصفهانی (متوفای ۴۶۰ ه.ق) می گوید: احمد بن طیب که فیلسوف زمان خود بود، خلیل بن احمد را جزء فلاسفه [[اسلام]] می شمرد.<ref> التنبیه علی حدوث التصحیف، حمزه بن حسن اصفهانی، ص ۱۹۵.</ref>
  
'''<I>7. حفظ آبروی مسلمان:</I>'''
+
'''<I>۵. حساب:</I>'''
  
وقتی خلیل وارد بصره شد تصمیم گرفت با ابوعمرو بن علا (ادیب بصره) مناظره نماید؛ ولی بعد از ورود در مجلس درس او، سکوت کرد و سپس از آن جا خارج شد. از وی سوال شد: چه چیز تو را از مناظره منع کرد؟ پاسخ داد: نگاه کردم و دیدم ابوعمرو مدت پنجاه سال است که ریاست حوزه درسی بصره را عهده دار است. ترسیدم او از پاسخ گفتن به من عاجز شود و آبروی چندین ساله اش در این شهر از بین برود، بدین جهت سکوت کردم.<ref> مرآه الجنان، ج ص 367.</ref>
+
تسلط او در این دانش از آن جا معلوم می گردد که وی تصمیم گرفت این علم را به صورتی آسان به مردم ارائه دهد که حتی اگر کنیزی در دادگاه حاضر شد مغبون نگردد. روزی در حالی که عمیقا در این فکر بود با مرکبی برخورد کرد و همین سبب فوتش گردید.<ref> بغیه الوعاه، ج ۱، ص ۵۶۰.</ref>
  
'''<I>8. گذشت:</I>'''
+
'''''۶. علوم ابتکارى‌:'''''
  
خلیل بن احمد از کنار گروهی رد شد و شنید در مذمت وی سخن می گویند؛ اما بدون آن که کدورتی از آنان در دل گیرد اشعاری را زیر لب سرود که مضمون آن ها این است: نفس خود را وادار می نمایم تا از خطای دیگران بگذرد هر چند خطایشان زیاد باشد؛ چرا که تمام مردم یکی از سه گروه هستند: گروه برتر از من، که در این صورت رعایت حق آنان و ادب بر من لازم است. گروه مساوی با من، پس بخشش لغزش آنان موجب برتری من خواهد شد. گروه پایین تر از من که بخشیدن جرم آنان و خوداری از پاسخ، موجب حفظ آبروی من خواهد گردید، هر چند سرزنش کنندگان ملامتم نمایند.<ref> نورالقبس، ص 57.</ref>
+
خلیل از دانشمندان بزرگ دوران خود به شمار مى‌آید و اختراع برخى از علوم را به وى نسبت داده‌اند، مانند:
  
'''<I>9. تواضع:</I>'''
+
* [[علم لغت|علم لغت‌]]؛ وى با نگارش کتاب «العین» در علم لغت، اولین کتاب را در این علم نگاشته است. وى با جمع آورى حدود دو هزار ریشه لغت، یکى از ارزشمندترین و معتبرترین کتاب‌هاى لغت را نگاشته است که پیوسته مورد استفاده و استناد علماى اسلام قرار داشته و دارد.
 +
* [[علم عروض|علم عروض‌]]؛ اولین کسى که این علم را به صورت منظم مطرح نموده و قواعدى براى آن تنظیم کرده، خلیل بن احمد است. گفته شده، او مقدمات این علم را از یکى از یاران [[امام باقر علیه السلام|امام محمد باقر]] علیه السلام فرا گرفته است. وى علم عروض را به پنج دائره که از آنها پانزده بحر به دست مى‌آید تقسیم کرده است. [[اخفش]] از شاگردان او در این علم به شمار مى‌آید.
 +
* موسیقى‌؛ از دیگر ابتکارات خلیل، وضع قوانینى براى علم موسیقى است. وى اگر چه شخصیتى زاهد، عابد و پرهیزگار بود و اهل لهو و لعب و خوشگذرانى نبود، ولى کتابى در این علم نگاشته است که در آن به دسته‌بندى صداها و اقسام آن پرداخته است. اسحاق بن ابراهیم موصلى که از اساتید این فن است بسیارى از دانسته‌هاى خود را همانگونه که خود گفته از ایشان گرفته است. علاوه بر آن، تخصص خلیل در علم موسیقى عامل مهمى در موفقیت ایشان در علم عروض و لغت نیز بوده است.
 +
* علائم حروف‌؛ از دیگر ابتکارات او اختراع حرکاتى است که ما هم اکنون براى خواندن [[قرآن]] از آنها استفاده مى‌کنیم، مانند فتحه، ضمه، کسره، تنوین، تشدید و دیگر حرکات. قبل از زمان خلیل، حرکات حروف توسط نقطه‌ها مشخص مى‌شد که ابتکار [[ابوالاسود دئلى|ابوالاسود دوئلى]] (م، ۶۹ هجرى)، از یاران [[امام علی علیه السلام|حضرت على]] علیه السلام بوده است. زمانى که نصر بن عاصم و یحیى بن یعمر به دستور [[حجاج بن یوسف|حجاج]]، حروف را نقطه‌گذارى کردند، تشخیص حرکات حروف مشکل شد و خلیل در اینجا حرکات جدید حروف را مطرح ساخت. این حرکات با دقت و هماهنگى خاص انتخاب شده بود و به همین جهت مورد پذیرش همگان قرار گرفت.
 +
* قواعد [[ریاضی|ریاضى‌]]؛ خلیل بن احمد فراهیدى در علم ریاضیات نیز صاحب نظر بود و از این علم بهره‌هاى فراوان برده بود. برخى از قواعد ریاضى نیز از ابتکارات اوست.
 +
* قواعد [[صرف]] و [[نحو]]؛ خلیل از اساتید بزرگ علم [[ادبیات عرب|ادبیات]] به شمار مى‌آید. او در قواعد صرف و نحو استادى چیره دست و صاحب نظر است. شاگردان بزرگى نزد او به درس مشغول بودند که هر یک از چهره‌هاى درخشان این علم مى‌باشند، مانند سیبویه، مبرد، یونس و [[جارالله زمخشری|زمخشرى]]. راوى روایت مشهور [[امام علی علیه السلام|حضرت على]] علیه السلام (در مورد انواع کلمه) نیز خلیل بن احمد فراهیدى است. همان روایتى که مى‌فرماید: «الکلام ثلاثة أشیاء، اسم و فعل و حرف جاء لمعنى، فالاسم ما أنبأ عن المسمى و الفعل ما أنبأ عن حرکة المسمى و الحرف ما أوجد معنى فی غیره»، یعنى کلام سه بخش است، اسم و فعل و حرف که براى معنایى آمده باشد. اسم از چیزى خبر مى‌دهد که نام اوست و فعل از حرکت آن چیز خبر مى‌دهد و حرف معنایى در غیر خود ایجاد مى‌کند.
  
شمس الدین ذهبی (متوفای 748 ه.ق) می گوید: خلیل بن احمد، متدین، با تقوا، قانع، متواضع و دارای همتی بلند بود.<ref> سیر اعلام النبلاء، شمس الدین ذهبی، ج 7، ص 430.</ref>
+
==آثار و تألیفات==
  
ایوب بن متوکل (استاد خلیل) اظهار می دارد: هرگاه خلیل، مطلبی را به کسی تعلیم می نمود هرگز چنین وانمود نمی کرد؛ ولی اگر از کسی چیزی می آموخت، می نمایاند که از او استفاده کرده است.<ref> همان، ص 431.</ref> و در موردی دیگر، خلیل را می یابیم که به نظّام (از ادبای عرب) در حالی که طفلی خردسال ولی آثار بزرگی از وی نمایان بود می گوید: احتیاج ما به فراگیری از تو بیشتر است.<ref> سرح العیون فی شرح رساله ابن زیدون، جمال الدین بن نباته المصری (متولد 686 ـ متوفای 768 ه.ق) ص 226.</ref>
+
بعضی از مورخان، برای خلیل فراهیدی حدود هفتاد اثر برشمرده اند؛ گرچه نامی از آن ها به میان نیاورده اند.<ref> روضات الجنات، ج ۳، ص ۲۹۵.</ref> اما علامه [[سید محسن امین]]، کتاب های خلیل بن احمد را بدین ترتیب برمی شمرد:  
  
در تواضع خلیل، همان بس که با تمام عظمتش چنانچه از وی در مورد مطلبی سوال می شد و او جوابش را نمی دانست، با صراحت تمام می گفت: نمی دانم! [[علامه طبرسی]] در «[[مجمع البیان]]» نقل می کند: از خلیل بن احمد سوال شد چرا در آیه «حتی إذا جاء أحدهم الموت قال رب ارجعون» با این که خطاب به خداوند است ولی صیغه جمع آورده شده؟ گفت: نمی دانم. و مردم از این پاسخ لذت بردند.
+
[[کتاب العین (کتاب)|کتاب العین]]، زبدة العروض، فائت العین، الامامه، الایقاع، النغم، الجمل، الشواهد، النقط والشکل، معانی اسماء الحروف.<ref> اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۳۴۱.</ref>
  
==جامعیت خلیل در علوم و فنون==
+
==استادان و شاگردان==
 
+
شرح حال هر یکی از استادان و شاگردان خلیل فراهیدی خارج از حوصله مقاله و موجب اطاله آن است، از این جهت فقط به ذکر نام آنان بسنده می نماییم. ایوب السختیانی، عاصم الاحول، عوام بن حوشب و غالب القطان از جمله اساتید خلیل فراهیدی می باشند.  
یکی از بدیهی ترین مسائل در زنگی علمی وی جامع بودن در دانش های گوناگون است که ارباب تاریخ و یا خودش به آن ها تصریح کرده اند. او خود می گوید: آن قدر علوم در اختیار من است که اگر آن ها را در اختیار همه بگذارم همه مردم در علم یکسان خواهند شد؛ ولی می خواهم که عالمان، مؤونه ای داشته باشند.<ref> همان، ص 270.</ref>
 
 
 
دومین دلیل که ما را بر جامعیت علمی او رهنمون می گردد آن است که وی در [[علم]] و دانش ضرب المثل بوده است. این مطلب از بسیاری از اشعار عرب و از جمله شعر اسحاق بن ابراهیم موصلی در هجو اصمعی<ref> نور القبس، ص 57.</ref> و خالد نجار در هجو توزی<ref> همان.</ref> برمی آید.
 
 
 
و سخن دیگر آن که توجی (از ادیبان عرب) می گوید: ادیبان تمام نواحی، در [[مکه]] گردآمده بودیم و در مورد دانشمندان جهان عرب سخن می راندیم و هر کس در برتری ادیب شهر خود بر سایرین تکلم می کرد؛ تا آن که ذکر خلیل به میان آمد. آن گاه ملاحظه کردیم تمام ادیبان و دانشمندان حاضر در مجلس، او را باتقواترین مردم و کلید دانش ها و به وجود آورنده تحول و دگرگونی در علوم دانستند.<ref> مراتب النحویین، ص 29.</ref>
 
 
 
برخی از علوم و فنونی که خلیل بن احمد در آن ها تبحر یافت بدین شرح است:
 
 
 
'''<I>1. نحو:</I>'''
 
  
کتابی در ادبیات تازی نمی توان یافت که دست به دامن نظریات خلیل فراهیدی نشده باشد. او استادی بزرگ و سخنش در این فن حجت قلمداد می گردد. ابن معتز (متوفای 318 ه.ق) می گوید: خلیل ابن احمد، داناترین مردم در [[نحو]] و دیگر علوم و دقتش از همگان بیشتر است. وی استاد همه مردم زمان خود و بدون رقیب محسوب می گردد.<ref> طبقات الشعراء، ابن معتز، ص 95.</ref>
+
و از میان شاگردان او می توان به این افراد اشاره کرد: [[سیبویه]]، نضر بن شمیل، ارون بن موسی نحوی، وهب بن جریر، اصمعی.<ref> سیر اعلام النبلاء، ص ۴۳۰.</ref>
  
سیرافی، بزرگ ادیب عرب (متوفای 368 ه.ق) بیان می دارد: تخصص خلیل در نحو و استخراج مسائل آن به نهایت رسیده بود.<ref> اخبار التنحویین والبصریین، قاضی ابوسعید حسن بن عبدالله السیرافی، ص 30.</ref>
+
==ویژگی‌های اخلاقی==
  
در مهارت خلیل در [[علم نحو]] همان بس که او استاد [[سیبویه]]، ادیب نامی جهان عرب و اسلام است. جلال الدین [[سیوطی]] (متوفای 911 ه.ق) در این مورد می گوید: هرگاه سیبویه در کتاب خود ـ الکتاب، که دانشوران، آن را قرآن نحو لقب داده اند ـ اظهار می دارد: «وسألته» یا «قال» بدون آن که گوینده را مشخص نماید، مقصودش خلیل بن احمد است.<ref> بغیه الوعاه، ج 1، ص 558.</ref>
+
خلیل بن احمد فراهیدی دارای خصوصیاتی بود که موجب تحسین همگان گردید و آنان در مدح او، لب به سخن گشودند. ابوطیب لغوی (متوفای ۳۵۱ ه.ق) بیان داشته است: مانند خلیل، یافت نشد؛ نه قبل از او و نه بعد از او.<ref> مراتب النحویین، ابوالطیب عبدالواحد بن علی اللغوی الحلبی، ص ۲۷.</ref>
  
'''<I>2. لغت:</I>'''
+
برخی از ویژگی های ذکر شده در مورد خلیل بن احمد عبارت است از:  
  
نه تنها مهارت خلیل در الفاظ عربی بر همگان آشکار است و او را امام اهل لغت می دانند و کتاب «العین» را در همین مورد تألیف کرد، بلکه لغت فارسی را نیز پس از آن که در آستانه اضمحلال و ضایع شدن قرار داشت، مرتب و منظم ساخت و بدین وسیله افتخار عرب بر عجم ـ که می گفتند الفاظ عربی به صورت قانونمند جمع آوری شده ولی لغت عجم بدون ضابطه است ـ را از بین برد.<ref> معجم الادباء، ج 3، ص 1261.</ref>
+
'''<I>۱. تقوا:</I>'''
  
'''<I>3. جدال احسن:</I>'''
+
[[سیوطی|جلال الدین سیوطی]] (متوفای ۹۱۱ ه.ق) ادیب نامی جهان عرب و [[اسلام]] می گوید: خلیل بن احمد ضرب المثل [[تقوا]] در زمان خود بود؛ چرا که همه مردم بر این باور بودند که بعد از صحابه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و سلم با تقواتر از وی وجود ندارد. او [[خیرخواهی|خیرخواه]]، [[تواضع|متواضع]] و با [[عفت]] بود.<ref> بغیة الوعاة فی طبقات اللغوبین والنحاة، جلال الدین عبدالرحمان السیوطی، ج ۱، ص ۵۵۸.</ref>
  
دفاع از مرزهای اعتقادی و باورهای دینی بر عهده عالمان و نگهبانان حوزه دین است. خلیل می گوید: در یکی از سفرها در حالی که باران به شدت می بارید و من بیمناک از صحرا بودم به [[صومعه]] راهبی پناه بردم و در زدم. راهب سوال کرد: کیستی؟ گفتم: خلیل بن احمد هستم. گفت: تو همان کسی هستی که مردم او را یگانه در علوم عرب می دانند؟ گفتم: چنین می گویند، ولی من خود را در این نمی بینم! گفت: اگر پاسخ سه سوال مرا دادی در را به رویت می گشایم و از تو پذیرایی می کنم. گفتم: آن ها چیست؟
+
'''<I>۲. زهد:</I>'''
  
گفت آیا چنین نیست که آن چه در عالم غیب وجود دارد، نمونه ای از آن در این دنیا موجود است و ما به همین وسیله بر عالم غیب استدلال می کنیم؟ گفتم: آری، (همین طور است).
+
با آن که خلیل بصری می توانست اموال زیادی گردآوری نماید، در بعضی مواقع حتی یک فلس (پول رایج آن زمان) در بساط نداشت. او با تمام مشقت در نیستان های [[بصره]] روزگار می گذراند و این در حالی بود که شاگردانش به وسیله علومی که از وی آموخته بودند توانستند ثروت زیادی جمع آوری نمایند.<ref> معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۷۱.</ref> او در خانه ای که از چوب یا نی ساخته شده بود، زندگی می کرد و تنها راه درآمدش باغی بود که از پدر به ارث برده بود.<ref> همان.</ref> نکته دیگر در این مورد آن است که پادشاهان و قدرتمندان آرزوی جذب وی را به دستگاه حکومتی خود داشتند تا بر اعتبارشان بیفزایند؛ ولی خلیل، بی اعتنا به همه زخارف دنیوی، [[زهد]] و [[قناعت]] را پیشه خود کرد.<ref> همان.</ref>
  
گفت: تو معتقد هستی که خداوند جسم و ماده ندارد، در حالی که در این دنیا چیزی را بدین نمونه نمی یابیم. و تو اعتقاد داری بهشتیان می خوردند و می آشامند و چیزی از خود دفع نمی کنند و این امر در این دنیا وجود ندارد. و تو بر این باور هستی که نعمت های [[بهشت]] پایان نمی یابد در حالی که آن چه در این دنیاست فناپذیر است.
+
'''<I>۳. جهاد:</I>'''
  
گفتم: تمام این موارد، نمونه هایی در عالم [[دنیا]] دارد و ما بدین وسیله بر جهان غیب استدلال می کنیم؛ اما در مورد خداوند، هر چند نظیری برای او یافت نمی شود ولی نمونه آن، [[روح]] است که با تمام وجود آن را حس می کنیم، ولی نمی دانیم کجاست و چگونه است و دارای چه خصوصیاتی است و در هنگام [[مرگ]]، خروج روح برای دیگران قابل حس نیست و در عین حال به وسیله افعال و حرکات و تصرفاتمان به وجود روح پی می بریم. و اما آن چه در مورد خوردن و آشامیدن اهل بهشت بیان کردی پاسخ آن این است که جنین در رحم مادر غذا می خورد در حالی که دفع نمی کند. و اما پایان نیافتن نعمت های خداوند در بهشت، نمونه آن در این دنیا عدد «یک» است که هر چه (تا بی نهایت) بشمریم از یک استفاده می شود و در عین حال زوال ناپذیر است.  
+
خلیل بن احمد، در فراسوی تعلیم و تعلّم، به مبارزه با خصم درون و برون نیز اشتغال داشت، به گونه ای که یک سال به [[حج]] مشرف می شد و پروانه وار در حریم دوست [[طواف]] می کرد و سال بعد به جبهه های جنگ می شتافت و به دفاع از سرزمین های اسلامی می پرداخت.<ref> معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۶۳.</ref>
  
خلیل بن احمد در پایان این ماجرا می گوید: پس از این جواب ها راهب در را به روی من گشود و از من پذیرایی نیکویی به عمل آورد.<ref> معجم الادباء، ج 3، ص 1270.</ref>
+
'''<I>۴. عقل و درایت:</I>'''
  
'''<I>4. فلسفه:</I>'''
+
آورده اند که خلیل بن احمد و عبدالله بن مقفع،<ref> عبدالله بن مقفع، مشهور در انشاء و ادب فارسی و عربی است. او در اصل، مجوسی بود ولی به وسیله عیسی بن علی، عموی منصور، ظاهرا مسلمان شد و در واقع بر کفر خود باقی ماند. وی ترجمه کننده کتاب «[[کلیله و دمنه (کتاب)|کلیله و دمنه]]» به عربی و نویسنده کتاب «الدره البهیمه» است.</ref> علاقه بسیار به ملاقات یکدیگر داشتند تا آن که «عباد بن عباد مهلبی» زمینه این ملاقات را فراهم کرد و آن دو، سه شبانه روز به گفتگو پرداختند و سپس از یکدیگر جدا شدند. آن گاه از خلیل سوال شد: ابن مقفع را چگونه یافتی؟ گفت: مثل او هرگز ندیدم؛ ولی علمش از عقلش بیشتر است. و از ابن مقفع سوال شد: خلیل را چگونه دیدی؟ گفت: مثل او را هرگز ندیدم و عقلش از علمش بیشتر است. و هر دو راست گفتند؛ چرا که [[عقل]] خلیل سبب شد بمیرد در حالی که زاهدترین مردم بود و [[جهل]] ابن مقفع او را به سرنوشت شومی دچار کرد.<ref> معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۶۸.</ref>
  
دانشمند معروف، حمزه بن حسن اصفهانی (متوفای 460 ه.ق) می گوید: احمد بن طیب که فیلسوف زمان خود بود خلیل بن احمد را جزء فلاسفه [[اسلام]] می شمرد.<ref> التنبیه علی حدوث التصحیف، حمزه بن حسن اصفهانی، ص 195.</ref>
+
'''<I>۵. حفظ آبروی مسلمان:</I>'''
  
'''<I>5. حساب:</I>'''
+
وقتی خلیل وارد بصره شد تصمیم گرفت با ابوعمرو بن علا (ادیب بصره) مناظره نماید؛ ولی بعد از ورود در مجلس درس او، سکوت کرد و سپس از آن جا خارج شد. از وی سوال شد: چه چیز تو را از مناظره منع کرد؟ پاسخ داد: نگاه کردم و دیدم ابوعمرو مدت پنجاه سال است که ریاست حوزه درسی بصره را عهده دار است. ترسیدم او از پاسخ گفتن به من عاجز شود و آبروی چندین ساله اش در این شهر از بین برود، بدین جهت سکوت کردم.<ref> مرآه الجنان، ج ۱، ص ۳۶۷.</ref>
  
تسلط او در این دانش از آن جا معلوم می گردد که وی تصمیم گرفت این علم را به صورتی آسان به مردم ارائه دهد که حتی اگر کنیزی در دادگاه حاضر شد مغبون نگردد. روزی در حالی که عمیقا در این فکر بود با مرکبی برخورد کرد و همین سبب فوتش گردید.<ref> بغیه الوعاه، ج 1، ص 560.</ref>
+
'''<I>۶. گذشت:</I>'''
  
==علوم ابتكارى‌==
+
خلیل بن احمد از کنار گروهی رد شد و شنید در مذمت وی سخن می گویند؛ اما بدون آن که کدورتی از آنان در دل گیرد اشعاری را زیر لب سرود که مضمون آن ها این است: نفس خود را وادار می نمایم تا از خطای دیگران بگذرد هر چند خطایشان زیاد باشد؛ چرا که تمام مردم یکی از سه گروه هستند: گروه برتر از من، که در این صورت رعایت حق آنان و ادب بر من لازم است. گروه مساوی با من، پس بخشش لغزش آنان موجب برتری من خواهد شد. گروه پایین تر از من که بخشیدن جرم آنان و خوداری از پاسخ، موجب حفظ آبروی من خواهد گردید، هر چند سرزنش کنندگان ملامتم نمایند.<ref> نورالقبس، ص ۵۷.</ref>
  
خليل از دانشمندان بزرگ دوران خود به شمار مى‌آيد و اختراع برخى از علوم را به وى نسبت داده‌اند، مانند:
+
'''<I>۷. تواضع:</I>'''
  
1- علم لغت‌؛ وى با نگارش كتاب «العين» در علم لغت، اولين كتاب را در اين علم نگاشته است. وى با جمع آورى حدود دو هزار ريشه لغت، يكى از ارزشمندترين و معتبرترين كتاب‌هاى لغت را نگاشته است كه پيوسته مورد استفاده و استناد علماى اسلام قرار داشته و دارد.
+
شمس الدین ذهبی (متوفای ۷۴۸ ه.ق) می گوید: خلیل بن احمد، متدین، با تقوا، قانع، [[تواضع|متواضع]] و دارای همتی بلند بود.<ref> سیر اعلام النبلاء، شمس الدین ذهبی، ج ۷، ص ۴۳۰.</ref>
  
2- [[علم عروض|علم عروض‌]]؛ اولين كسى كه اين علم را به صورت منظم مطرح نموده و قواعدى براى آن تنظيم كرده، خليل بن احمد است. گفته شده، او مقدمات اين علم را از يكى از ياران [[امام باقر علیه السلام|امام محمد باقر]] عليه السلام فرا گرفته است.
+
ایوب بن متوکل (استاد خلیل) اظهار می دارد: هرگاه خلیل، مطلبی را به کسی تعلیم می نمود هرگز چنین وانمود نمی کرد؛ ولی اگر از کسی چیزی می آموخت، می نمایاند که از او استفاده کرده است.<ref> همان، ص ۴۳۱.</ref> و در موردی دیگر، خلیل را می یابیم که به نظّام (از ادبای عرب) در حالی که طفلی خردسال ولی آثار بزرگی از وی نمایان بود می گوید: احتیاج ما به فراگیری از تو بیشتر است.<ref> سرح العیون فی شرح رساله ابن زیدون، جمال الدین بن نباته المصری (متولد ۶۸۶ ـ متوفای ۷۶۸ ه.ق) ص ۲۲۶.</ref>
وى علم عروض را به پنج دائره كه از آنها پانزده بحر به دست مى‌آيد تقسيم كرده است.
 
[[اخفش]] از شاگردان او در اين علم به شمار مى‌آيد.
 
 
 
3- موسيقى‌؛ از ديگر ابتكارات خليل، وضع قوانينى براى علم موسيقى است.
 
وى اگر چه شخصيتى زاهد، عابد و پرهيزگار بود و اهل لهو و لعب و خوشگذرانى نبود، ولى كتابى در اين علم نگاشته است كه در آن به دسته‌بندى صداها و اقسام آن پرداخته است.
 
اسحاق بن ابراهيم موصلى كه از اساتيد اين فن است بسيارى از دانسته‌هاى خود را همانگونه كه خود گفته از ايشان گرفته است.
 
علاوه بر آن، تخصص ايشان در علم موسيقى عامل مهمى در موفقيت ايشان در علم عروض و لغت نيز بوده است.
 
 
 
4- علائم حروف‌ از ديگر ابتكارات او اختراع حركاتى است كه ما هم اكنون براى خواندن [[قرآن]] از آنها استفاده مى‌كنيم، مانند فتحه، ضمه، كسره، تنوين، تشديد و ديگر حركات.
 
قبل از زمان خليل، حركات حروف توسط نقطه‌ها مشخص مى‌شد كه ابتكار [[ابوالاسود دئلى|ابوالاسود دوئلى]] (در گذشت 69 هجرى)، از ياران [[امام علی علیه السلام|حضرت على]] عليه السلام بوده است.
 
زمانى كه نصر بن عاصم و يحيى بن يعمر به دستور [[حجاج بن یوسف|حجاج]]، حروف را نقطه‌گذارى كردند، تشخيص حركات حروف مشكل شد و خليل در اينجا حركات جديد حروف را مطرح ساخت. اين حركات با دقت و هماهنگى خاص انتخاب شده بود و به همين جهت مورد پذيرش همگان قرار گرفت.
 
 
 
5- قواعد رياضى‌؛ خليل بن احمد فراهيدى در علم [[رياضيات]] نيز صاحب نظر بود و از اين علم بهره‌هاى فراوان برده بود. برخى از قواعد رياضى نيز از ابتكارات اوست.
 
 
 
6- قواعد [[صرف]] و [[نحو]]؛ خليل از اساتيد بزرگ علم [[ادبیات عرب|ادبيات]] به شمار مى‌آيد. او در قواعد صرف و نحو استادى چيره دست و صاحب نظر است.
 
شاگردان بزرگى نزد او به درس مشغول بودند كه هر يك از چهره‌هاى درخشان اين علم مى‌باشند، مانند سيبويه، مبرد، يونس و [[جارالله زمخشری|زمخشرى]].
 
راوى روايت مشهور [[امام علی علیه السلام|امير مؤمنان حضرت على]] عليه السلام نيز خليل بن احمد فراهيدى است. همان روايتى كه مى‌فرمايد: «الكلام ثلاثة أشياء، اسم و فعل و حرف جاء لمعنى، فالاسم ما أنبأ عن المسمى و الفعل ما أنبأ عن حركة المسمى و الحرف ما أوجد معنى في غيره»، يعنى كلام سه بخش است، اسم و فعل و حرف كه براى معنايى آمده باشد. اسم از چيزى خبر مى‌دهد كه نام اوست و فعل از حركت آن چيز خبر مى‌دهد و حرف معنايى در غير خود ايجاد مى‌كند.
 
 
 
==آثار و تألیفات==
 
 
 
بعضی از مورخان، برای خلیل هفتاد و چند اثر برشمرده اند؛ ولی نامی از آن ها به میان نیاورده اند.<ref> روضات الجنات، ج 3، ص 295.</ref> اما علامه [[سید محسن امین]]، کتاب های خلیل بن احمد را بدین ترتیب برمی شمرد: زبده العروض، [[کتاب العین|العین]]، فائت العین، الامامه، الایقاع، النغم، الجمل، الشواهد، النقط والشکل، معانی اسماء الحروف.<ref> [[اعیان الشیعه]]، ج 6، ص 341.</ref>
 
 
 
===کتاب العین:===
 
 
 
این مجموعه که در مورد لغت تألیف شده دارای دو ویژگی است و به همین سبب از سایر کتاب هایش ممتاز گردیده: نخست آن که این تصنیف مشهورترین اثر خلیل است و دوم آن که این مجموعه از آفات محفوظ ماند و اینک در زمان ما هم موجود است و مانند سایر آثارش از بین نرفت.
 
 
 
هنگامی که او تصمیم گرفت برای اولین بار کتابی در لغت بر طبق حروف الفبا بنویسد، ملاحظه نمود که «الف»، حرف علیه (اصطلاحی خاص نزد اهل صرف) و شروع از «باء» هم بدون دلیل است. آن گاه بدین مطلب توجه نمود که تمام حروف از حلق ادا می گردند. بنابراین معیار خود را بر این قرار داد که ارتباط کدام یک از حروف با حلق شدیدتر است و در این میان حرف «عین» را دارای این ویژگی دانست و لغاتی را که با حرف عین شروع می شوند نخست مورد بحث قرار داد و کتاب خود را به همین نام (العین) نامید؛ چرا که این گونه نامگذاری روش بعضی از ادیبان در زمان گذشته بوده است مانند کتاب «جیم» هروی.
 
 
 
بر این اساس، خلیل در کتاب لغت خود بدین ترتیب از الفاظ عرب بحث می کند؛ ع، ح، ه، خ، غ، ق، ک، ج، ش، ض، ص، س، ز، ط، د، ت، ظ، ذ، ث، ر، ل، ن، ف، ب، م، و، ا، ی.<ref> [[ریاض العلماء]]، و [[حیاض الفضلاء]]، میرزا عبدالله افندی اصفهانی (از علمای قرن 12 هجری) ج 2، ص 254.</ref>
 
 
 
جلال الدین [[سیوطی]] می گوید: مجموع لغات بکار برده شده در کتاب العین، اعم از مهمل و مستعمل دوازده میلیون و سیصد و پانزده هزار و چهار صد و دوازده عدد بوده است.<ref> بغیه الوعاه، ج 1، ص 559.</ref>
 
 
 
و اما در مورد اعتبار و صحت انتساب این کتاب به خلیل بن احمد، علامه شیخ [[آقا بزرگ تهرانی]] سخنی جامع بیان داشته است: این کتاب قابل اعتماد و نزد اهل فن مورد قبول است. و بدین جهت روش استادان و بزرگان بر این واقع شده (که از میان کتب لغت) تنها از این مجموعه لغوی روایت کنند و برای روایت و ذکر سند اجازه دریافت نمایند.
 
 
 
از جمله این بزرگان، ابوالفرج [[ابن ندیم|محمد بن اسحاق الندیم]] است که سند خود را در فهرستش ذکر نموده و همچنین دانشوران دیگر [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] تصریح می کند که این کتاب (العین) از آن خلیل بن احمد فراهیدی است. و از جمله کسانی که تصریح به این مطلب کرده ابن درید در خطبه و مقدمه کتاب «الجمهره» و جلال الدین سیوطی در «المزهر» است.
 
 
 
پس بعد از این همه، مجالی نیست برای توجه نمودن به احتمال بعضی که عقیده دارند این کتاب مربوط به لیث بن مظفر است و [[فخر رازى|فخر رازی]] آن را در کتاب «المحصول» ذکر نموده یا احتمال اینکه خصوص حرف عین از خلیل است و بقیه از لیث و غیر این احتمالات به ادعای این که غلط هایی در این کتاب هست ـ که از مثل خلیل به دور است؛ زیرا این ادعا از اصل مردود است.
 
 
 
ما می بینیم عبدالواحد بن علی لغوی در کتاب «مراتب النحویین» می گوید: بیشتر ایراداتی که ابوطالب مفضل بر این کتاب گرفته وارد نیست و ابوبکر زبیدی که مجموعه ای را در رد بر «العین» تصنیف کرده، تصریح نموده است که اشتباهات موجود در العین در بیشتر موارد ناشی از اشتقاق است (نه اصل لغت)؛ مثل آن که کلمه سه حرفی در ضمن الفاظ چهار حرفی ذکر شده یا به عکس. و این نیز گاه مربوط به نسخه بردار است نه مؤلف. بر فرض که این گونه خلاف ترتیب ها از خود مؤلف سرزده باشد نیز بعید نیست؛ زیرا کسی که برای اولین بار به ابتکار خود، دست به چنین ترتیب بندی می زند، بدون آن که احدی در این امر بر وی سبقت گرفته باشد ممکن است در مواردی دچار خطا بشود چرا که بشر، هر چند به مقام والایی برسد باز محصولات فکری او بی نیاز از بازنگری و نقد و نظر نیست.<ref> الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ [[آقا بزرگ تهرانی]]، ج 15، ص 365.</ref>
 
 
 
بعضی از مورخان، در عدم انتساب کتاب العین به خلیل بن احمد این داستان را ثبت کرده اند: روزی خلیل نزد لیث بن رافع (از ادبیان عرب که در پیشگاه برامکه جایگاهی خاص داشت) رفت و لیث پس از آشنایی با مقام علمی و ادبی خلیل، هدایای زیادی به وی عنایت کرد و او را بی نیاز نمود.
 
 
 
خلیل در بازگشت از این ملاقات به فکر تحفه ای لایق برآمد و کتاب العین را با خط و جلدی زیبا نزد لیث فرستاد. لیث با مطالعه این کتاب، شیفته آن گردید و صدهزار درهم جایزه برای خلیل فرستاد و شب و روز خود را صرف مطالعه آن نمود تا آن که نیمی از این مجموعه را حفظ کرد.
 
 
 
در همین میان، لیث دور از چشم همسرش (که از اشراف بود) کنیزی خریداری نمود؛ ولی پس از مدتی این ماجرا افشا شد و همسر لیث برای انتقام گرفتن از او کتاب «العین» را سوزانید. لیث پس از آگاهی از این امر در حالی که سراسر وجودش را غم فراگرفته بود، نصف این کتاب را که حفظ کرده بود نوشت و دستور داد نصف دیگر آن را عالمان و ادیبان عرب بنویسند. ولی آنان هرگز نتوانستند مانند آن کتاب را تصنیف نمایند. از این رو نیمه اول و آخر این مجموعه تمایزی آشکار دارد.<ref> این داستان در بعضی از کتاب ها و از جمله مجالس المومنین ذکر شده ر.ک: مجالس المومنین، قاضی نورالله تستری (شهید 1019 ه.ق) ج 1، ص 552.</ref>
 
 
 
علامه [[سید حسن صدر]] (1354 ـ 1272 ه.ق) در مورد این داستان چنین اظهار می دارد: هیچ تردیدی ندارم که این، افسانه ای مجعول است و سازنده آن کسی جز ابن معتز نیست و سپس سخن چند تن از دانشوران و ادیبان عرب را در تأیید این که تمام کتاب العین و حتی ترتیب بندی آن از خلیل بن احمد است ذکر می نماید.<ref> تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، سید حسن صدر، ص 153.</ref>
 
 
 
==استادان و شاگردان==
 
شرح حال هر یکی از استادان و شاگردان خلیل خارج از حوصله مقاله و موجب اطاله آن است، از این جهت فقط به ذکر نام آنان بسنده می نماییم. ایوب السختیانی، عاصم الاحول، عوام بن حوشب و غالب القطان از جمله اساتید خلیل فراهیدی می باشند.
 
  
و از میان شاگردان او می توان به این افراد اشاره کرد: سیبویه، نضر بن شمیل، ارون بن موسی نحوی، وهب بن جریر، اصمعی.<ref> سیر اعلام النبلاء، ص 430.</ref>
+
در تواضع خلیل، همان بس که با تمام عظمتش چنانچه از وی در مورد مطلبی سوال می شد و او جوابش را نمی دانست، با صراحت تمام می گفت: نمی دانم! [[علامه طبرسی]] در «[[مجمع البیان]]» نقل می کند: از خلیل بن احمد سوال شد چرا در آیه «حتی إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون» ([[سوره مؤمنون|مؤمنون]]، ۹۹) با این که خطاب به خداوند است ولی صیغه جمع آورده شده؟ گفت: نمی دانم. و مردم از این پاسخ لذت بردند.
  
 
==وفات==
 
==وفات==
  
بیشتر ادیبان و تاریخ نگاران، غروب این خورشید جهان ادب را سال (170 ه.ق) دانسته اند. علی بن نصر می گوید: خلیل را پس از مرگش در عالم رؤیا دیدم و در همان حال با خود گفتم: هیچ یک از گذشتگان مان را در خواب به مانند خلیل با این علم و دانش ندیده بودم. آن گاه از وی سوال کردم: خداوند با تو چگونه رفتار کرد؟ خلیل پاسخ داد: خدای متعال مرا بخشید و مورد ترحم قرار داد و سپس ادامه داد: آن چه اندوختم هیچ یک سودمند واقع نگردید و تنها چیزی که مفید به حال من بود ذکر «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» بود.<ref> نور القبس، ص 72.</ref>  
+
بیشتر ادیبان و تاریخ نگاران، وفات خلیل بن احمد را سال (۱۷۰ ه.ق) در [[بصره]] دانسته اند. علی بن نصر می گوید: خلیل را پس از مرگش در عالم رؤیا دیدم و در همان حال با خود گفتم: هیچ یک از گذشتگانمان را در خواب به مانند خلیل با این علم و دانش ندیده بودم. آن گاه از وی سوال کردم: خداوند با تو چگونه رفتار کرد؟ خلیل پاسخ داد: خدای متعال مرا بخشید و مورد ترحم قرار داد و سپس ادامه داد: آن چه اندوختم هیچ یک سودمند واقع نگردید و تنها چیزی که مفید به حال من بود ذکر «سبحان الله و الحمدلله و لا إله الا الله و الله اکبر» بود.<ref> نور القبس، ص ۷۲.</ref>  
  
خلیل می گفت: دوست دارم در پیشگاه خداوند، برترین و نزد مردم متوسط ترین و نزد خود، پست ترین مردم باشم. و پیوسته برای این سه امر، [[دعا]] می کرد.<ref> نوالقبس، ص 56.</ref>  
+
خلیل می گفت: دوست دارم در پیشگاه خداوند، برترین و نزد مردم متوسط ترین و نزد خود، پست ترین مردم باشم. و پیوسته برای این سه امر، [[دعا]] می کرد.<ref> نور القبس، ص ۵۶.</ref>  
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
سطر ۱۷۴: سطر ۱۳۳:
 
==منابع==
 
==منابع==
  
*تلخيص از مجموعه [[گلشن ابرار (کتاب)|گلشن ابرار]]، جلد زندگی نامه "خلیل فراهیدی".
+
*[[گلشن ابرار (کتاب)|گلشن ابرار]]، جلد ۵، زندگی نامه "خلیل فراهیدی".
*مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
+
*مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، [[نرم افزار جامع الاحادیث ۵ / ۳|نرم افزار جامع الحادیث ۳]] [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
*دائرة المعارف تشیع، ج7.  
+
*دائرة المعارف تشیع، ج۷.
  
 
[[رده:علمای قرن دوم]]
 
[[رده:علمای قرن دوم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ اوت ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۳۳

«خلیل بن احمد فراهیدی» (۱۷۰-۱۰۰ ه.ق)، عالم نحو و فقه اللغه عرب و واضع علم عروض است. بعضی از دانشمندان علم رجال، خلیل بن احمد را شیعه می دانند. "سیبویه" و "اصمعی" از شاگردان او هستند. خلیل فراهیدی اول کسی است که لغت‌نامه "العین" را برای زبان عربی نوشت.

نام کامل خلیل بن احمد فراهیدی
زادروز ۱۰۰ قمری
زادگاه عمان
وفات ۱۷۰ قمری
مدفن بصره

Line.png

اساتید

ایوب السختیانی، عاصم الاحول، عوام بن حوشب، غالب القطان،...

شاگردان

سیبویه، اصمعی، نضر بن شمیل، ارون بن موسی نحوی، وهب بن جریر،...

آثار

کتاب العین، زبدة العروض، الامامة، النقط و الشکل، معانی اسماء الحروف،...

ولادت و مذهب

خلیل بن احمد بن عَمرو بن تَمیم فَراهیدی در سال ۱۰۰ هجری در عمان به دنیا آمد و در جوانی به بصره رفت.

او امامی و شیعه مذهب بوده است.[۱] این را می توان از سخنان زیبا و پرمغزی که خلیل در مقام و منزلت امام علی علیه السلام بیان نموده فهمید، از جمله:

  • ۱. از وی سوال شد که به چه دلیل علی علیه السلام امام همگان است؟ خلیل پاسخ داد: احتیاج الکل الیه و غنائه عن الکل؛ به علت احتیاج همه مردم به آن حضرت و بی نیازی آن بزرگوار از دیگران.[۲]
  • ۲. در مورد فضیلت علی علیه السلام از وی سوال شد. خلیل پاسخ داد: چه می توان گفت در حق کسی که دوستان و دشمنان فضائل وی را مخفی کردند. دوستان از ترس و دشمنان از حسادت. و با همه این ها فضائل و مناقبش شرق و غرب عالم را فراگرفته است.[۳] علامه مامقانی، پس از ذکر این مطلب می گوید: سوگند به جان خودم که این سخن را باید با نور بر رخ حور نوشت.[۴]
  • ۳. یونس بن حبیب می گوید: از خلیل بن احمد سوال کردم: چرا اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گویا همگی فرزند یک مادر هستند و علی علیه السلام فرزند مادری دیگر؟ خلیل پاسخ داد: زیرا آن حضرت را تقدم در اسلام و برتری در عمل و شرف و علاقه به جهاد، از سایرین ممتاز ساخته است.[۵]
  • ۴. ابوزید نحوی انصاری می گوید: از ابن احمد سوال کردم که چرا مردم علی را رها کردند در حالی که آن حضرت در پیشگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان جایگاهی بلند داشت و خدماتش به اسلام بسیار زیاد بود؟ خلیل (در پاسخ گفت): زیرا خداوند او را از دیگران جدا کرده و مردم به اشباه و نظایر خود، متمایل هستند. آیا این شعر را شنیده ای: و کل شکل لشکله آلف * أما تری الفیل یألف الفیلا؛[۶] هر گروهی به مانند و شبیه خود متمایل است؛ آیا ندیدی فیل را که با فیل الفت و تمایل دارد.

جامعیت در علوم و فنون

یکی از بدیهی ترین مسائل در زندگی علمی خلیل بن احمد، جامع بودن در دانش های گوناگون است که ارباب تاریخ و یا خودش به آنها تصریح کرده اند. او خود می گوید: آن قدر علوم در اختیار من است که اگر آنها را در اختیار همه بگذارم همه مردم در علم یکسان خواهند شد؛ ولی می خواهم که عالمان، مؤونه ای داشته باشند.[۷]

دومین دلیل که ما را بر جامعیت علمی او رهنمون می گردد آن است که وی در علم و دانش ضرب المثل بوده است. این مطلب از بسیاری از اشعار عرب و از جمله شعر اسحاق بن ابراهیم موصلی در هجو اصمعی[۸] و خالد نجار در هجو توزی[۹] برمی آید.

و سخن دیگر آن که توجی (از ادیبان عرب) می گوید: ادیبان تمام نواحی، در مکه گردآمده بودیم و در مورد دانشمندان جهان عرب سخن می راندیم و هر کس در برتری ادیب شهر خود بر سایرین تکلم می کرد؛ تا آن که ذکر خلیل به میان آمد. آن گاه ملاحظه کردیم تمام ادیبان و دانشمندان حاضر در مجلس، او را باتقواترین مردم و کلید دانش ها و به وجود آورنده تحول و دگرگونی در علوم دانستند.[۱۰]

برخی از علوم و فنونی که خلیل بن احمد در آنها تبحر یافت بدین شرح است:

۱. نحو:

کتابی در ادبیات عرب نمی توان یافت که دست به دامن نظریات خلیل فراهیدی نشده باشد. او استادی بزرگ و سخنش در این فن حجت قلمداد می گردد. ابن معتز (متوفای ۳۱۸ ه.ق) می گوید: خلیل ابن احمد، داناترین مردم در نحو و دیگر علوم و دقتش از همگان بیشتر است. وی استاد همه مردم زمان خود و بدون رقیب محسوب می گردد.[۱۱]

سیرافی، بزرگ ادیب عرب (متوفای ۳۶۸ ه.ق) بیان می دارد: تخصص خلیل در نحو و استخراج مسائل آن به نهایت رسیده بود.[۱۲]

در مهارت خلیل در علم نحو همان بس که او استاد سیبویه، ادیب نامی جهان عرب و اسلام است. جلال الدین سیوطی (متوفای ۹۱۱ ه.ق) در این مورد می گوید: هرگاه سیبویه در کتاب خود ـ الکتاب، که دانشوران، آن را قرآن نحو لقب داده اند ـ اظهار می دارد: «وسألته» یا «قال» بدون آن که گوینده را مشخص نماید، مقصودش خلیل بن احمد است.[۱۳]

۲. لغت:

نه تنها مهارت خلیل در الفاظ عربی بر همگان آشکار است و او را امام اهل لغت می دانند و «کتاب العین» را در همین مورد تألیف کرد، بلکه لغت فارسی را نیز پس از آن که در آستانه اضمحلال و ضایع شدن قرار داشت، مرتب و منظم ساخت و بدین وسیله افتخار عرب بر عجم ـ که می گفتند الفاظ عربی به صورت قانونمند جمع آوری شده ولی لغت عجم بدون ضابطه است ـ را از بین برد.[۱۴]

۳. جدال احسن:

خلیل می گوید: در یکی از سفرها در حالی که باران به شدت می بارید و من بیمناک از صحرا بودم به صومعه راهبی پناه بردم و در زدم. راهب سوال کرد: کیستی؟ گفتم: خلیل بن احمد هستم. گفت: تو همان کسی هستی که مردم او را یگانه در علوم عرب می دانند؟ گفتم: چنین می گویند، ولی من خود را در این حد نمی بینم! گفت: اگر پاسخ سه سوال مرا دادی در را به رویت می گشایم و از تو پذیرایی می کنم. گفتم: آن ها چیست؟

گفت آیا چنین نیست که آن چه در عالم غیب وجود دارد، نمونه ای از آن در این دنیا موجود است و ما به همین وسیله بر عالم غیب استدلال می کنیم؟ گفتم: آری، (همین طور است). گفت: تو معتقد هستی که خداوند جسم و ماده ندارد، در حالی که در این دنیا چیزی را بدین نمونه نمی یابیم. و تو اعتقاد داری بهشتیان می خورند و می آشامند و چیزی از خود دفع نمی کنند و این امر در این دنیا وجود ندارد. و تو بر این باور هستی که نعمت های بهشت پایان نمی یابد در حالی که آن چه در این دنیاست فناپذیر است.

گفتم: تمام این موارد، نمونه هایی در عالم دنیا دارد و ما بدین وسیله بر جهان غیب استدلال می کنیم؛ اما در مورد خداوند، هر چند نظیری برای او یافت نمی شود ولی نمونه آن، روح است که با تمام وجود آن را حس می کنیم، ولی نمی دانیم کجاست و چگونه است و دارای چه خصوصیاتی است و در هنگام مرگ، خروج روح برای دیگران قابل حس نیست و در عین حال به وسیله افعال و حرکات و تصرفاتمان به وجود روح پی می بریم. و اما آن چه در مورد خوردن و آشامیدن اهل بهشت بیان کردی، پاسخ آن این است که جنین در رحم مادر غذا می خورد در حالی که دفع نمی کند. و اما پایان نیافتن نعمت های خداوند در بهشت، نمونه آن در این دنیا عدد «یک» است که هر چه (تا بی نهایت) بشمریم از یک استفاده می شود و در عین حال زوال ناپذیر است. خلیل در پایان این ماجرا می گوید: پس از این جواب ها راهب در را به روی من گشود و از من پذیرایی نیکویی به عمل آورد.[۱۵]

۴. فلسفه:

دانشمند معروف، حمزه بن حسن اصفهانی (متوفای ۴۶۰ ه.ق) می گوید: احمد بن طیب که فیلسوف زمان خود بود، خلیل بن احمد را جزء فلاسفه اسلام می شمرد.[۱۶]

۵. حساب:

تسلط او در این دانش از آن جا معلوم می گردد که وی تصمیم گرفت این علم را به صورتی آسان به مردم ارائه دهد که حتی اگر کنیزی در دادگاه حاضر شد مغبون نگردد. روزی در حالی که عمیقا در این فکر بود با مرکبی برخورد کرد و همین سبب فوتش گردید.[۱۷]

۶. علوم ابتکارى‌:

خلیل از دانشمندان بزرگ دوران خود به شمار مى‌آید و اختراع برخى از علوم را به وى نسبت داده‌اند، مانند:

  • علم لغت‌؛ وى با نگارش کتاب «العین» در علم لغت، اولین کتاب را در این علم نگاشته است. وى با جمع آورى حدود دو هزار ریشه لغت، یکى از ارزشمندترین و معتبرترین کتاب‌هاى لغت را نگاشته است که پیوسته مورد استفاده و استناد علماى اسلام قرار داشته و دارد.
  • علم عروض‌؛ اولین کسى که این علم را به صورت منظم مطرح نموده و قواعدى براى آن تنظیم کرده، خلیل بن احمد است. گفته شده، او مقدمات این علم را از یکى از یاران امام محمد باقر علیه السلام فرا گرفته است. وى علم عروض را به پنج دائره که از آنها پانزده بحر به دست مى‌آید تقسیم کرده است. اخفش از شاگردان او در این علم به شمار مى‌آید.
  • موسیقى‌؛ از دیگر ابتکارات خلیل، وضع قوانینى براى علم موسیقى است. وى اگر چه شخصیتى زاهد، عابد و پرهیزگار بود و اهل لهو و لعب و خوشگذرانى نبود، ولى کتابى در این علم نگاشته است که در آن به دسته‌بندى صداها و اقسام آن پرداخته است. اسحاق بن ابراهیم موصلى که از اساتید این فن است بسیارى از دانسته‌هاى خود را همانگونه که خود گفته از ایشان گرفته است. علاوه بر آن، تخصص خلیل در علم موسیقى عامل مهمى در موفقیت ایشان در علم عروض و لغت نیز بوده است.
  • علائم حروف‌؛ از دیگر ابتکارات او اختراع حرکاتى است که ما هم اکنون براى خواندن قرآن از آنها استفاده مى‌کنیم، مانند فتحه، ضمه، کسره، تنوین، تشدید و دیگر حرکات. قبل از زمان خلیل، حرکات حروف توسط نقطه‌ها مشخص مى‌شد که ابتکار ابوالاسود دوئلى (م، ۶۹ هجرى)، از یاران حضرت على علیه السلام بوده است. زمانى که نصر بن عاصم و یحیى بن یعمر به دستور حجاج، حروف را نقطه‌گذارى کردند، تشخیص حرکات حروف مشکل شد و خلیل در اینجا حرکات جدید حروف را مطرح ساخت. این حرکات با دقت و هماهنگى خاص انتخاب شده بود و به همین جهت مورد پذیرش همگان قرار گرفت.
  • قواعد ریاضى‌؛ خلیل بن احمد فراهیدى در علم ریاضیات نیز صاحب نظر بود و از این علم بهره‌هاى فراوان برده بود. برخى از قواعد ریاضى نیز از ابتکارات اوست.
  • قواعد صرف و نحو؛ خلیل از اساتید بزرگ علم ادبیات به شمار مى‌آید. او در قواعد صرف و نحو استادى چیره دست و صاحب نظر است. شاگردان بزرگى نزد او به درس مشغول بودند که هر یک از چهره‌هاى درخشان این علم مى‌باشند، مانند سیبویه، مبرد، یونس و زمخشرى. راوى روایت مشهور حضرت على علیه السلام (در مورد انواع کلمه) نیز خلیل بن احمد فراهیدى است. همان روایتى که مى‌فرماید: «الکلام ثلاثة أشیاء، اسم و فعل و حرف جاء لمعنى، فالاسم ما أنبأ عن المسمى و الفعل ما أنبأ عن حرکة المسمى و الحرف ما أوجد معنى فی غیره»، یعنى کلام سه بخش است، اسم و فعل و حرف که براى معنایى آمده باشد. اسم از چیزى خبر مى‌دهد که نام اوست و فعل از حرکت آن چیز خبر مى‌دهد و حرف معنایى در غیر خود ایجاد مى‌کند.

آثار و تألیفات

بعضی از مورخان، برای خلیل فراهیدی حدود هفتاد اثر برشمرده اند؛ گرچه نامی از آن ها به میان نیاورده اند.[۱۸] اما علامه سید محسن امین، کتاب های خلیل بن احمد را بدین ترتیب برمی شمرد:

کتاب العین، زبدة العروض، فائت العین، الامامه، الایقاع، النغم، الجمل، الشواهد، النقط والشکل، معانی اسماء الحروف.[۱۹]

استادان و شاگردان

شرح حال هر یکی از استادان و شاگردان خلیل فراهیدی خارج از حوصله مقاله و موجب اطاله آن است، از این جهت فقط به ذکر نام آنان بسنده می نماییم. ایوب السختیانی، عاصم الاحول، عوام بن حوشب و غالب القطان از جمله اساتید خلیل فراهیدی می باشند.

و از میان شاگردان او می توان به این افراد اشاره کرد: سیبویه، نضر بن شمیل، ارون بن موسی نحوی، وهب بن جریر، اصمعی.[۲۰]

ویژگی‌های اخلاقی

خلیل بن احمد فراهیدی دارای خصوصیاتی بود که موجب تحسین همگان گردید و آنان در مدح او، لب به سخن گشودند. ابوطیب لغوی (متوفای ۳۵۱ ه.ق) بیان داشته است: مانند خلیل، یافت نشد؛ نه قبل از او و نه بعد از او.[۲۱]

برخی از ویژگی های ذکر شده در مورد خلیل بن احمد عبارت است از:

۱. تقوا:

جلال الدین سیوطی (متوفای ۹۱۱ ه.ق) ادیب نامی جهان عرب و اسلام می گوید: خلیل بن احمد ضرب المثل تقوا در زمان خود بود؛ چرا که همه مردم بر این باور بودند که بعد از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با تقواتر از وی وجود ندارد. او خیرخواه، متواضع و با عفت بود.[۲۲]

۲. زهد:

با آن که خلیل بصری می توانست اموال زیادی گردآوری نماید، در بعضی مواقع حتی یک فلس (پول رایج آن زمان) در بساط نداشت. او با تمام مشقت در نیستان های بصره روزگار می گذراند و این در حالی بود که شاگردانش به وسیله علومی که از وی آموخته بودند توانستند ثروت زیادی جمع آوری نمایند.[۲۳] او در خانه ای که از چوب یا نی ساخته شده بود، زندگی می کرد و تنها راه درآمدش باغی بود که از پدر به ارث برده بود.[۲۴] نکته دیگر در این مورد آن است که پادشاهان و قدرتمندان آرزوی جذب وی را به دستگاه حکومتی خود داشتند تا بر اعتبارشان بیفزایند؛ ولی خلیل، بی اعتنا به همه زخارف دنیوی، زهد و قناعت را پیشه خود کرد.[۲۵]

۳. جهاد:

خلیل بن احمد، در فراسوی تعلیم و تعلّم، به مبارزه با خصم درون و برون نیز اشتغال داشت، به گونه ای که یک سال به حج مشرف می شد و پروانه وار در حریم دوست طواف می کرد و سال بعد به جبهه های جنگ می شتافت و به دفاع از سرزمین های اسلامی می پرداخت.[۲۶]

۴. عقل و درایت:

آورده اند که خلیل بن احمد و عبدالله بن مقفع،[۲۷] علاقه بسیار به ملاقات یکدیگر داشتند تا آن که «عباد بن عباد مهلبی» زمینه این ملاقات را فراهم کرد و آن دو، سه شبانه روز به گفتگو پرداختند و سپس از یکدیگر جدا شدند. آن گاه از خلیل سوال شد: ابن مقفع را چگونه یافتی؟ گفت: مثل او هرگز ندیدم؛ ولی علمش از عقلش بیشتر است. و از ابن مقفع سوال شد: خلیل را چگونه دیدی؟ گفت: مثل او را هرگز ندیدم و عقلش از علمش بیشتر است. و هر دو راست گفتند؛ چرا که عقل خلیل سبب شد بمیرد در حالی که زاهدترین مردم بود و جهل ابن مقفع او را به سرنوشت شومی دچار کرد.[۲۸]

۵. حفظ آبروی مسلمان:

وقتی خلیل وارد بصره شد تصمیم گرفت با ابوعمرو بن علا (ادیب بصره) مناظره نماید؛ ولی بعد از ورود در مجلس درس او، سکوت کرد و سپس از آن جا خارج شد. از وی سوال شد: چه چیز تو را از مناظره منع کرد؟ پاسخ داد: نگاه کردم و دیدم ابوعمرو مدت پنجاه سال است که ریاست حوزه درسی بصره را عهده دار است. ترسیدم او از پاسخ گفتن به من عاجز شود و آبروی چندین ساله اش در این شهر از بین برود، بدین جهت سکوت کردم.[۲۹]

۶. گذشت:

خلیل بن احمد از کنار گروهی رد شد و شنید در مذمت وی سخن می گویند؛ اما بدون آن که کدورتی از آنان در دل گیرد اشعاری را زیر لب سرود که مضمون آن ها این است: نفس خود را وادار می نمایم تا از خطای دیگران بگذرد هر چند خطایشان زیاد باشد؛ چرا که تمام مردم یکی از سه گروه هستند: گروه برتر از من، که در این صورت رعایت حق آنان و ادب بر من لازم است. گروه مساوی با من، پس بخشش لغزش آنان موجب برتری من خواهد شد. گروه پایین تر از من که بخشیدن جرم آنان و خوداری از پاسخ، موجب حفظ آبروی من خواهد گردید، هر چند سرزنش کنندگان ملامتم نمایند.[۳۰]

۷. تواضع:

شمس الدین ذهبی (متوفای ۷۴۸ ه.ق) می گوید: خلیل بن احمد، متدین، با تقوا، قانع، متواضع و دارای همتی بلند بود.[۳۱]

ایوب بن متوکل (استاد خلیل) اظهار می دارد: هرگاه خلیل، مطلبی را به کسی تعلیم می نمود هرگز چنین وانمود نمی کرد؛ ولی اگر از کسی چیزی می آموخت، می نمایاند که از او استفاده کرده است.[۳۲] و در موردی دیگر، خلیل را می یابیم که به نظّام (از ادبای عرب) در حالی که طفلی خردسال ولی آثار بزرگی از وی نمایان بود می گوید: احتیاج ما به فراگیری از تو بیشتر است.[۳۳]

در تواضع خلیل، همان بس که با تمام عظمتش چنانچه از وی در مورد مطلبی سوال می شد و او جوابش را نمی دانست، با صراحت تمام می گفت: نمی دانم! علامه طبرسی در «مجمع البیان» نقل می کند: از خلیل بن احمد سوال شد چرا در آیه «حتی إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون» (مؤمنون، ۹۹) با این که خطاب به خداوند است ولی صیغه جمع آورده شده؟ گفت: نمی دانم. و مردم از این پاسخ لذت بردند.

وفات

بیشتر ادیبان و تاریخ نگاران، وفات خلیل بن احمد را سال (۱۷۰ ه.ق) در بصره دانسته اند. علی بن نصر می گوید: خلیل را پس از مرگش در عالم رؤیا دیدم و در همان حال با خود گفتم: هیچ یک از گذشتگانمان را در خواب به مانند خلیل با این علم و دانش ندیده بودم. آن گاه از وی سوال کردم: خداوند با تو چگونه رفتار کرد؟ خلیل پاسخ داد: خدای متعال مرا بخشید و مورد ترحم قرار داد و سپس ادامه داد: آن چه اندوختم هیچ یک سودمند واقع نگردید و تنها چیزی که مفید به حال من بود ذکر «سبحان الله و الحمدلله و لا إله الا الله و الله اکبر» بود.[۳۴]

خلیل می گفت: دوست دارم در پیشگاه خداوند، برترین و نزد مردم متوسط ترین و نزد خود، پست ترین مردم باشم. و پیوسته برای این سه امر، دعا می کرد.[۳۵]

پانویس

  1. رجال العلامه الحلی، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی، ص ۶۷، نشر رضی.
  2. روضات الجنات، ج ۳، ص ۳۰۰؛ سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج ۱، ص ۴۲۶، نشر فراهانی.
  3. همان.
  4. تنقیح المقال، ج ۱، ص ۴۰۳.
  5. کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج ۱، ص ۴۱۱، مکتبه بنی هاشمی.
  6. الامالی، شیخ صدوق، ص ۱۹۰.
  7. همان، ص ۲۷۰.
  8. نور القبس، ص ۵۷.
  9. همان.
  10. مراتب النحویین، ص ۲۹.
  11. طبقات الشعراء، ابن معتز، ص ۹۵.
  12. اخبار التنحویین والبصریین، قاضی ابوسعید حسن بن عبدالله السیرافی، ص ۳۰.
  13. بغیه الوعاه، ج ۱، ص ۵۵۸.
  14. معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۶۱.
  15. معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۷۰.
  16. التنبیه علی حدوث التصحیف، حمزه بن حسن اصفهانی، ص ۱۹۵.
  17. بغیه الوعاه، ج ۱، ص ۵۶۰.
  18. روضات الجنات، ج ۳، ص ۲۹۵.
  19. اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۳۴۱.
  20. سیر اعلام النبلاء، ص ۴۳۰.
  21. مراتب النحویین، ابوالطیب عبدالواحد بن علی اللغوی الحلبی، ص ۲۷.
  22. بغیة الوعاة فی طبقات اللغوبین والنحاة، جلال الدین عبدالرحمان السیوطی، ج ۱، ص ۵۵۸.
  23. معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۷۱.
  24. همان.
  25. همان.
  26. معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۶۳.
  27. عبدالله بن مقفع، مشهور در انشاء و ادب فارسی و عربی است. او در اصل، مجوسی بود ولی به وسیله عیسی بن علی، عموی منصور، ظاهرا مسلمان شد و در واقع بر کفر خود باقی ماند. وی ترجمه کننده کتاب «کلیله و دمنه» به عربی و نویسنده کتاب «الدره البهیمه» است.
  28. معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۲۶۸.
  29. مرآه الجنان، ج ۱، ص ۳۶۷.
  30. نورالقبس، ص ۵۷.
  31. سیر اعلام النبلاء، شمس الدین ذهبی، ج ۷، ص ۴۳۰.
  32. همان، ص ۴۳۱.
  33. سرح العیون فی شرح رساله ابن زیدون، جمال الدین بن نباته المصری (متولد ۶۸۶ ـ متوفای ۷۶۸ ه.ق) ص ۲۲۶.
  34. نور القبس، ص ۷۲.
  35. نور القبس، ص ۵۶.

منابع