دعای ۵۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
یا کهْفِی حِینَ تُعْیینِی الْمَذَاهِبُ وَ یا مُقِیلِی عَثْرَتِی، فَلَوْ لَا سَتْرُک عَوْرَتِی لَکنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِینَ، وَ یا مُؤَیدِی بِالنَّصْرِ، فَلَوْ لَا نَصْرُک إِیای لَکنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِینَ، وَ یا مَنْ وَضَعَتْ لَهُ الْمُلُوک نِیرَ الْمَذَلَّةِ عَلَى أَعْنَاقِهَا، فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ خَائِفُونَ، وَ یا أَهْلَ التَّقْوَى، وَ یا مَنْ «لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى»، أَسْأَلُک أَنْ تَعْفُوَ عَنِّی، وَ تَغْفِرَ لِی فَلَسْتُ بَرِیئاً فَأَعْتَذِرَ، وَ لَا بِذِی قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ، وَ لَا مَفَرَّ لِی فَأَفِرَّ.
وَ أَسْتَقِیلُک عَثَرَاتِی، وَ أَتَنَصَّلُ إِلَیک مِنْ ذُنُوبِی الَّتِی قَدْ أَوْبَقَتْنِی، وَ أَحَاطَتْ بِی فَأَهْلَکتْنِی، مِنْهَا فَرَرْتُ إِلَیک -رَبِّ- تَائِباً فَتُبْ عَلَیّ، مُتَعَوِّذاً فَأَعِذْنِی، مُسْتَجِیراً فَلَا تَخْذُلْنِی، سَائِلًا فَلَا تَحْرِمْنِی، مُعْتَصِماً فَلَا تُسْلِمْنِی، دَاعِیاً فَلَا تَرُدَّنِی خَائِباً.
دَعَوْتُک -یا رَبِّ- مِسْکیناً، مُسْتَکیناً، مُشْفِقاً، خَائِفاً، وَجِلًا، فَقِیراً، مُضْطَرّاً إِلَیک. أَشْکو إِلَیک یا إِلَهِی ضَعْفَ نَفْسِی عَنِ الْمُسَارَعَةِ فِیمَا وَعَدْتَهُ أَوْلِیاءَک، وَ الْمُجَانَبَةِ عَمَّا حَذَّرْتَهُ أَعْدَاءَک، وَ کثْرَةَ هُمُومِی، وَ وَسْوَسَةَ نَفْسِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
ای پناه من به وقتی که راهها مرا خسته کند، و ای درگذرنده لغزشهایم، اگر عیب پوشی تو بر من نبود از رسوایان بودم، و‌ای دستگیر من از سر نصرت و یاری، اگر یاری تو نبود از شکست خوردگان بودم، و ای آن که سلاطین در پیشگاهت یوغ خواری و ذلّت بر گردنهایشان نهاده‌اند، و از سطوت حضرتت در خوف و وحشتند، ای آن که سزاواری که از تو پروا گیرند، ای آن که نام‌های نیکو از آن توست، از تو خواهش دارم که از من بگذری، و مرا مورد مغفرت قرار دهی، چون از گناه پاک نیستم تا معذور باشم، و نیرومند نیستم تا پیروز شوم، و گریزگاهی ندارم که بگریزم،
از تو می‌خواهم که لغزشم را نادیده بگیری، و از گناهانم که مرا دچار ساخته، و سراپایم را فرا گرفته و سبب هلاکتم شده پوزش می‌طلبم، من از گناهانم در حال توبه به جانب تو گریخته‌ام پس توبه‌ام را بپذیر، به تو پناهنده شده‌ام پس پناهم بده، از تو - زنهار می‌طلبم پس دست از یاری‌ام مکش، سائل درگاهت هستم پس محرومم مگردان، دست به دامان توام پس رهایم مکن، دعاکننده‌ام پس نومیدم مساز.
خدای من، تو را در حالی که مسکین، مستکین، ترسنده، هراسناک، بیمناک، فقیر و بیچاره درگاهت هستم خواندم،
خداوندا از ضعف نفسم که نمی‌توانم در آنچه دوستانت را وعده داده‌ای پیشی گیرم، و از آنچه دشمنانت را برحذر داشته‌ای دوری کنم، و از اندوه زیاد، و وسوسه‌های نفس خود به حضرتت شکایت آورده‌ام.
ترجمه آیتی
اى پناهگاه من هنگامى که یافتن راههاى رهایى براى من دشوار مى شود، اى عفوکننده از خطا، اگر تو بر گناه من پرده نیفکنده بودى، من از رسوایان مى بودم. اى خداوندى که به یارى خویش مرا توانایى بخشیده اى اگر یارى تو نبود من از مغلوبان مى بودم. اى خداوندى که پادشاهان در برابر تو یوغ مذلت برگردن نهاده اند و از سطوت تو بیمناکند. اى خداوندى که سزاوار آنى که از تو بترسند، اى خداوندى که نامهاى نیکو از آن توست، از تو مى خواهم که مرا عفو کنى و بیامرزى، که من بى گناه نیستم که عذرى اقامه کنم و نیرومند نیستم که هواى غلبه ام در سر باشد و گریزگاهى ندارم که بدان در گریزم.
از تو خواهم که خطاهایم ببخشایى و از آن گناهان که مرا گرفتار خود ساخته و گرد من فراگرفته و به هلاکتم نزدیک کرده، پوزش مى خواهم، از آن گناهان در تو مى گریزم- اى پروردگار من- و توبه مى کنم، توبه من بپذیر. به تو پناه مى جویم، پناهم ده. از تو زنهار مى طلبم، خوارم فرومگذار. دست سئوال پیش تو دراز کرده ام، محرومم مکن. به رشته رحمت تو چنگ زده ام، رهایم مکن. تو را مى خوانم، نومیدم بازمگردان.
اى پروردگار من، تو را مى خوانم، در حالى که مسکینم، زار و نزارم، ترسان و هراسان و بیمناکم، فقیرم و به تو محتاجم.
اى خداى من، به تو شکایت مى کنم ناتوانیم را، که نمى توانم به آن وعده اى که به اولیاى خود داده اى بشتابم و نمى توانم از آنچه دشمنانت را از آن ترسانده اى دورى جویم. به تو شکایت مى آورم از فراوانى غم و اندوهم و وسوسه ى نفسم.
ترجمه ارفع
اى پناه من در مواقع سختى ها و ای درگذرنده ى از لغزش من، اگر نبود پرده پوشى تو از گناهانم از جمله رسواشدگان بودم ای آنکه مرا با یارى ات تایید مى فرمایى، اگر نبود یارى ات درباره ى من از جمله شکست خوردگان بودم.
و ای آنکه سلاطین براى او طوق ذلت بر گردنهایشان زده اند و از اقتدار او در هراسند و ای اهل تقوى و ای کسى که اسماء نیکو متعلق به اوست از تو مى خواهم که مرا عفو کنى و از من درگذرى. البته من بى گناه نیستم تا عذر آورم و قدرتمند نمى باشم که پیروز گردم.
پروردگارا چه بسیار بلایایى دردآور که از من دفع کردى و چه بسیار نعمت هایى که به من عطا فرموده ای و دیدگانم را بدانها روشن ساختى و چه احسانهاى ارزشمندى که از تو نزد من است.
و گریزگاهى ندارم تا بگریزم.
از تو مى خواهم که از گناهانم بگذرى و به درگاهت از گناهانى که مرا گرفتار کرده و بر من چیره شده و هلاک و نابودم ساخته معذرت مى خواهم. پروردگارا از آنها به سویت گریخته ام در حالى که توبه مى کنم پس توبه ام را بپذیر به تو پناه مى برم پس پناهم ده، به تو روى مى آورم مرا خوار مکن. از تو مسئلت مى جویم مرا از در خانه ات محروم مکن، به تو متوسل مى شوم مرا به حال خود وامگذار، تو را مى خوانم ناامیدم باز مگردان.
اى خداى من در حالى تو را مى خوانم که مسکین و دردمند و زارى کننده و نگران و هراسان و بینوا و مضطر به درگاه توام.
اى خداى من از ضعف نفس خود از شتاب به آنچه به دوستانت وعده داده ای و از دورى نمودن از آنچه دشمنانت را به آن ترسانده ای شکایت مى کنم و نیز از زیادى اندوهم و وسوسه هاى درونم به تو شکایت مى نمایم.
ترجمه استادولی
اى پناه من آن گاه که راه هاى گوناگون مرا از پاى درآورد، و اى در گذرنده از لغزشم، که اگر عیب پوشى تو نبود حتما از رسوایان روزگار بودم، و اى پشتیبان من با یارى رساندن خود، که اگر یارى تو به من نبود حتما از شکست خوردگان بودم، و اى که پادشاهان یوغ خوارى و بندگى تو را بر گردن نهاده اند، و از خشم و کیفرهاى تو بیمناکند، و اى که شایسته آنى که از تو پروا کنند، و اى که نیکوترین نام ها از آن توست، از تو مى خواهم که از من درگذرى و مرا بیامرزى، که نه بى گناهم تا عذر داشته باشم، و نه نیرویى دارم که از خود دفاع نمایم، و نه گریزگاهى دارم که بگریزم.
و از تو مى خواهم که از لغزش هایم درگذرى، و از گناهانم که مرا به فلاکت کشانده و سراپایم را فراگرفته و به هلاکت افکنده به سوى تو بیرون مى آیم، از آنها به سوى تو- اى پروردگار من- با حال توبه گریخته ام پس توبه ام را بپذیر، و با پناه آوردن به تو پس پناهم ده، و با امان خواهى از تو پس مرا تنها و به خودم وامگذار، و با درخواست پس مرا محروم مساز، و با چنگ زدن به ریسمانت پس مرا تسلیم مکن، و با دعا کردن پس مرا نومید باز مگردان.
تو را- اى پروردگار من- با این حال تهیدستى و پریشانى و بیم و ترس و دلهره و فقر و نیاز سخت به تو مى خوان.
خداى من، از ناتوانى خود در اقدام سریع به آنچه به اولیاى خود وعده داده اى، و دورى گزیدن از آنچه دشمنانت را از آن بر حذر داشته اى، و از غم هاى فراوان و وسوسه دلم به تو شکایت مى کنم.
ترجمه الهی قمشه‌ای
تو اى خدا پناه منى آنگاه که از هر طریق درماندم (و از هر تدبیر عاجز و بیچاره شدم) اى آنکه از لغزشهایم (به کرمت) مى گذرى (و خطاهایم مى بخشى) که اگر پرده پوشیت از عیوب و زشتیهایم نبود همانا (میان خلق) مفتضح و رسوا مى شدم و اى خدائى که به نصرت و یارى خود مرا قوت بخشیدى و اگر یارى تو نبود (در مقابل دشمنان) سخت مقهور و مغلوب بودم و اى خدائى که بر گردن شاهان عالم یوق مذلت و خوارى گذاشتى (و به سرپنجه ى مرگ آنان را از تخت عزت به خاک ذلت فروبردى و هر کس از آنان اهل عدل و احسان بود باز در جهان دیگر تاج عزت بخشیدى و چون گدایان کویت به آنها شاهى ابد عطا کردى) و همه ى شاهان از سطوت و قهر تو ترسان و هراسانند اى خدا تو را سزد که خلق از هیبت و جلالت خائف و ترسان باشند و اى آنکه اسماء و (اوصاف) نیکوى تو بسیار است از تو درخواست مى کنم که از گناهانم عفو کنى و مرا بیامرزى که مرا هیچ برائت از گناه نیست که بى جرمى عذر آرم و هیچ قدرت و نیروئى نیست که با قهر و انتقامت مقاومت کنم و هیچ مفر و پناهى نیست که از عذاب و عقابت آنجا بگریزم
از تو درخواست گذشت از لغزشهایم دارم (و از گناهانم از تو طلب مغفرت مى کنم) و به درگاه تو از گناهانم عذر خواه آمده ام که اگر نبخشیدى آن گناهان را البته مرا هلاک ابد مى کرد و به من (غم و اندوه ظلمت و وحشت آن گناهان) احاطه مى کرد تا عاقبت به هلاکتم مى رسانید (و از سعادت ابد و لذت و نعمت جاویدم محروم مى ساخت) من از آن گناهان به درگاه تو با حال توبه و پشیمانى فرار کرده ام تو اى خدا توبه ام بپذیر و به حضرتت پناه آورده ام (کرم کن و) مرا پناه ده و نزد تو به زینهار آمده ام مردودم مگردان و در پیشگاه رحمتت سئوال مى کنم محرومم مساز از تو عصمت و حراست مى طلبم مرا تسلیم (بلاها و جزا و کیفرهاى اعمالم) مگردان و به درگاه احسانت دعا مى کنم مرا محروم از درگاهت برمگردان
اى خداى من تو را در حالى مى خوانم که مسکین و درمانده ام هراسان و ترسان و بیمناک و فقیر و مضطر و بیچاره ام
به درگاهت از ضعف و ناتوانى خود به شکایت آمده ام که نه قدرت دارم که بشتابم به سوى آن (مقامات عالیه بهشتى) که به دوستانت وعده فرمودى و نه نیروئى که دورى جویم از آن وعده هاى عذابى که به دشمنانت فرمودى و نه مى توانم از هم و غم و وسوسه نفس خلاصى یابم.
ترجمه سجادی
اى پناه من، وقتى که راه ها مرا ناتوان مى کند و راه نمى نماید، و اى درگذرنده از لغزشم که اگر عیب پوشى تو (از موجبات) شرمندگى ام نبود، هر آینه از رسواشدگان بودم، و اى نیرودهنده با یارى نمودن، که اگر یارى کردن تو نبود، هر آینه از شکست خوردگان بودم، و اى کسى که پادشاهان براى او یوغ خوارى بر گردن هایشان نهاده اند و از قهرها و غلبه هاى او ترسانند، و اى سزاوار پرهیزکارى، و اى کسى که نیکوترین نام ها براى اوست؛ از تو مى خواهم که مرا ببخشایى و بیامرزى ام. زیرا من بى گناه نیستم تا عذرى داشته باشم و داراى توانى نمى باشم تا پیروز شوم و مرا گریزگاهى نیست تا بگریزم.
و از تو مى خواهم که از لغزش هایم درگذرى و به درگاه تو از گناهانم که تباهم ساخته و مرا فراگرفته تا هلاکم کند، پوزش مى طلبم. پروردگار من، از آن (گناهان)، با حال توبه به سوى تو گریخته ام، پس توبه ام را بپذیر. پناهنده ام، پس پناهم ده. زنهارخواهنده ام، پس خوارم نکن. درخواست کننده ام، پس بى بهره ام نگردان. چنگ زننده ام، پس رهایم نکن. خواهانم، پس مرا ناامید برنگردان.
تو را خواندم - اى پروردگار من - در حالى که بینوا، فروتن، حذرکننده، ترسان، بیمناک، فقیر و بیچاره درگاه تو هستم.
اى خداى من، از ناتوانى جسممْ در شتافتن به آنچه به دوستانت نوید داده اى، و دورى نمودن از آنچه دشمنانت را به آن بیم داده اى، و از بسیارى اندوه هایم و از وسوسه هاى دلم، به تو شکایت مى کنم.
ترجمه شعرانی
اى دستگیرنده ى من! اگر وقت لغزش عیب مرا نمى پوشیدى رسوا شده بودم اى یاور من! اگر یارى تو نبود دشمن بر من چیره گشته بود. اى کسى که پادشاهان در پیش تو خیش ذلت بر گردن نهاده و از قهر تو ترسانند. اى کسى که سزاوار است همه از تو بترسند. اى کسى که نامهاى نیکو خاص تو است از تو مى خواهم مرا ببخشى و بیامرزى، من بى گناه نیستم و روى عذرخواهى ندارم، چندان نیرومند نیستم که بر مدعاى خویش پیروز گردم و گریزگاهى ندارم که فرار کنم.
از تو مى خواهم از لغزش، دست مرا بگیرى. و از گناهان، که مرا سخت درهم فشرده و از همه سوى فرو گرفته و هلاک کرده است، روى به تو مى کنم، و از آنها گریخته و توبه کرده سوى تو آیم پس توبه ى مرا بپذیر پناه به تو آورده ام پس مرا در پناه گیر، و از تو زینهار خواسته ام پس مرا خوار مکن، و از تو مسئلت مى کنم پس مرا نومید مگردان چنگ در آستان تو زدم پس مرا رها مکن. از تو حاجت خواستم مرا محروم باز مگردان.
اى پروردگار من! به درماندگى و لابه و با بیم و ترس و هراس و نیازمندى و بیچارگى تو را خواندم.
از سستى خود، که نمى توانم سوى آنچه دوستانت را نوید داده اى پیشى جویم و از آنچه دشمنان خود را ترسانیده اى بپرهیزم، به تو شکایت مى کنم و از بسیارى اندوه و وسوسه ى دل از تو چاره مى جویم اى خداى من.
ترجمه فولادوند
اى پناه من! آنگاه که راهها(ى وصول به حقیقت) مرا به دردسر و رنج مى افکند، مرا از خشمت رهایى بخش و اى درگذرنده از لغزش من، اگر عیب پوشى تو در کار من نبود هر آینه از رسوا شدگان بودم و اى تاکیدکننده ى من در یارى، اگر اعانت تو نبود من از مغلوبان بودم. اى آن که شاهان در برابر تو یوغ خوارى بر گردن دارند و از شکوه تو بیمناک اند! اى کسى که در خور آنى که از تو حساب ببرند و اى آن که او را زیباترین نامهاست، از تو در خواست مى کنم که از من بگذرى و بر من ببخشایى چرا که من بى گناه نیستم که در مقام عذرتراشى بر آیم، و نیرومند نیستم که دم از چیرگى زنم و گریزگاهى ندارم که بگریزم،
از تو خواهانم که از لغزشهایم در گذرى و از تو درخواست دارم که از آن گناهان، که مرا گرفتار خود ساخته و گرداگرد مرا فرا گرفته و مایه ى هلاکتم شده، پوزش مى طلبم، و از آنها به سوى تو مى گریزم.
پروردگارا! توبه مى کنم و پناه جویان از تو خواهان پناهم و زنهار طلبان خوارم مکن، دست سئوال پیش تو دراز کرده ام، محرومم مساز و به رشته ات در آویخته ام محرومم مگردان!
پروردگارا! ترا مى خوانم به گونه ى مسکینى زار و نزار و نگران و بیمناک و چون فقیرى که به تو نیاز دارد و بیچاره ى توست.
بار خدایا! با شکوه از ضعف نفس خویش به جانب تو روى مى آورم، از آنکه نمى توانم به سوى آن وعده اى که به دوستان خویش کرده اى در شتابم، و قادر نیستم از آنچه دشمنانت را از آن ترسانده اى دورى گزینم، و نیز از فراوانى اندوه و وسوسه ى نفسانیم.
ترجمه فیض الاسلام
اى پناه من هنگامى که راهها(ى گوناگون) مرا به رنج انداخته (نمى دانم به کدام راهى روم که نجات و رهائیم در آنست) و اى درگذرنده ى از لغزش (گناه) من که اگر پرده پوشى تو درباره ى من از آنچه (گناهانم که) از آن شرم آید نمى بود هر آینه از رسواشدگان مى بودم، و اى توانائى دهنده ى به یارى کردن که اگر مرا یارى کردن تو نمى بود هر آینه از شکست خوردگان مى بودم، و اى کسى که پادشاهان براى او یوغ (چوبى که بر گردن دو گاو گذارند و چوب گاوآهن را به آن بندند و زمین را شیار کنند) ذلت و خوارى بر گردنهاشان نهاده اند، و از غلبه و اقتدارهاى او ترسانند، و اى سزاوار پرهیزکارى (اى کسى که شایسته است از عقاب و کیفرت بپرهیزند) و اى کسى که مر او را است نامهاى نیکو، از تو مى خواهم که از من درگذرى و مرا بیامرزى، زیرا من بى گناه نیستم که عذر آورم، و داراى توانائى نمى باشم که غالب و فیروز گردم، و مرا گریزگاهى نیست که بگریزم
و از تو مى خواهم که از لغزشهایم (گناهانم) درگذرى، و به درگاه تو عذر و پوزش (یا بیزارى) مى جویم از آن گناهانم که مرا حبس و گرفتار کرده، و بر من احاطه نموده اند (راه نجات و رهائى را بر من بسته اند) پس هلاک و تباهم ساخته اند، از آنها به سوى تو گریخته ام -اى پروردگار من- در حالى که توبه کننده ام پس از این رو توبه ام بپذیر، پناه آورنده ام پس پناهم ده، زینهار جوینده ام پس خوارم منما، درخواست کننده ام پس مرا منع مفرما، (به رشته ى رحمت تو) چنگ زننده ام پس دست از من بازمدار، خواهانم پس نومیدم بازمگردان
(زیرا) تو را خواندم -اى پروردگار من- در حالى که درویش، زارى کننده، ترسان، هراسان، بیمناک، بى چیز و بیچاره ى درگاه توام
به سوى تو شکایت و گله مى کنم ناتوانیم را از شتاب به آنچه (نعمتهائى که در آخرت) به دوستانت (اطاعت کنندگان) وعده داده اى، و از دورى نمودن از آنچه (عذاب و کیفرى که) دشمنانت (گناهکاران) را به آن بیم داده اى، و شکایت مى کنم از بسیارى اندوههایم، و از وسوسه و بد اندیشیدنم.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«یا کهْفِی حِینَ تُعْیینِی الْمَذَاهِبُ وَ یا مُقِیلِی عَثْرَتِی فَلَوْ لاَ سَتْرُک عَوْرَتِی لَکنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِینَ
وَ یا مُؤَیدِی بِالنَّصْرِ فَلَوْ لاَ نَصْرُک إِیای لَکنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِینَ وَ یا مَنْ وَضَعَتْ لَهُ الْمُلُوک نِیرَ الْمَذَلَّةِ عَلَى أَعْنَاقِهَا فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ خَائِفُونَ
وَ یا أَهْلَ التَّقْوَى وَ یا مَنْ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى أَسْأَلُک أَنْ تَعْفُوَ عَنِّی وَ تَغْفِرَ لِی فَلَسْتُ بَرِیئاً فَأَعْتَذِرَ وَ لاَ بِذِی قُوَّة فَأَنْتَصِرَ وَ لاَ مَفَرَّ لِی فَأَفِرَّ
وَ أَسْتَقِیلُک عَثَرَاتِی وَ أَتَنَصَّلُ إِلَیک مِنْ ذُنُوبِی الَّتِی قَدْ أَوْبَقَتْنِی وَ أَحَاطَتْ بِی فَأَهْلَکتْنِی
مِنْهَا فَرَرْتُ إِلَیک ـ رَبِّ ـ تَائِباً فَتُبْ عَلَی مُتَعَوِّذاً فَأَعِذْنِی مُسْتَجِیراً فَلاَ تَخْذُلْنِی سَائِلاً فَلاَ تَحْرِمْنِی مُعْتَصِماً فَلاَ تُسْلِمْنِی دَاعِیاً فَلاَ تَرُدَّنِی خَائِباً
دَعَوْتُک ـ یا رَبِّ ـ مِسْکیناً مُسْتَکیناً مُشْفِقاً خَائِفاً وَجِلاً فَقِیراً مُضْطَرّاً إِلَیک
أَشْکو إِلَیک یا إِلَهِی ضَعْفَ نَفْسِی عَنِ الْمُسَارَعَةِ فِیمَا وَعَدْتَهُ أَوْلِیاءَک وَ الْمُجَانَبَةِ عَمَّا حَذَّرْتَهُ أَعْدَاءَک وَ کثْرَةَ هُمُومِی وَ وَسْوةَ نَفْسِی»:
"اى پناه من آنگاه که راهها مرا خسته کند، و اى درگذرنده لغزشهایم، که اگر عیب پوشیت نبود از رسوا شدگان بودم، و اى دستگیر من از سر یارى، که اگر یاریت نبود از مغلوبین بودم، و اى کسى که پادشاهان یوغ خوارى بر گردنهایشان در پیشگاهت نهاده اند و از سطوتت بیمناکند، اى آن که سزاوارى که از تو بیم دارند، اى کسى که نامهاى نیکو از آن توست، از تو مى خواهم که از من درگذرى و مرا بیامرزى چون بى گناه نیستم تا معذور باشم، و نیرومند نیستم که غالب و پیروز شوم، و گریزگاهى ندارم که بگریزم، و از تو مى خواهم که لغزشم را نادیده بگیرى، و از گناهانم که مرا گرفتار ساخته اند و بر من احاطه کرده و نابودم ساخته اند بیزارى مى جویم.
از آنها به سوى تو در حال توبه گریخته ام توبه ام بپذیر، و پناه جسته ام پس پناهم ده، و زینهار خواهانم پس مرا وامگذار، خواستارم پس محرومم مگردان، دست به دامانم پس رهایم مکن، خواهش کننده ام پس نومیدم مساز، تو را در حالى که مسکین و زار و ترسنده و هراسان و بیمناک و فقیر و بیچاره درگاهت هستم خواندم، و از ناتوانى خود در شتاب نمودن به سوى آنچه به دوستانت وعده داده اى و در دورى گزیدن از آنچه دشمنانت را بیم داده اى و از بسیارى اندوهها و وسوسه نفسم به تو شکایت مى کنم."
شرح صحیفه (قهپایی)
«یا کهفى حین تعیینى المذاهب».
«تعیینى» -بالیاءین المثناتین من تحت على صیغه المضارع- من اعیاه الامر و اعیا علیه، اذا عجز عن تدبیره و لم یهتد لوجهه. اى: یا ملجئى حین تعیینى مسالکى الى الخلق و تردداتى الیهم و لا اهتدى الى سلوکها.
یعنى: اى پناه و ملجا من در وقتى که تعبناک سازد مرا راههاى من به سوى خلق و راه یافته نشوم به سلوک کردن آن راهها.
«و یا مقیلى عثرتى».
یعنى: و اى درگذرنده از گناه من.
«فلولا سترک عورتى لکنت من المفضوحین».
پس اگر نبودى پوشیدن تو قبایح مرا، هر آینه بودمى از رسواشدگان.
«و یا مویدى بالنصر، فلولا نصرک ایاى لکنت من المغلوبین».
و اى قوت دهنده مرا به یارى دادن خود، پس اگر نه یارى کردن تو بودى مرا، هر آینه بودم از مغلوب شدگان.
«و یا من وضعت له الملوک نیر المذله على اعناقها، فهم من سطواته خائفون».
النیر -بکسر النون و فتح الیاء المثناه من تحت او سکونها- من نیر الفدان، اى: الخشبه المعترضه فى عنق الثورین.
یعنى: اى آنکه نهاده اند از براى او پادشاهان چوب پهنى که دو گاو در حالت شیار زمین بر گردن مى گذارند، بر گردنهاى خود، پس ایشان از حمله هاى قهر او ترسناکانند. و کلام مبنى بر استعاره است.
«و یا اهل التقوى، و یا من له الاسماء الحسنى».
یعنى: اى آنکه سزاوارى به آنکه ترسند و پرهیز دارند از عقاب تو، و اى آنکه مر اوراست نامهاى نیکو- بعضى دال بر صفات جلال و بعضى بر صفات اکرام.
«اسالک ان تعفو عنى و تغفر لى. فلست بریئا فاعتذر، و لا بذى قوه فانتصر».
مى خواهم از تو و سوال مى کنم تو را اینکه عفو کنى و درگذرى از گناهان من و بیامرزى مرا. زیرا که بیگناه نیستم تا عذر خواهم و عذر مرا بپذیرى، و نه صاحب قوتم تا بازدارم مکروهى را از خود.
«و لا مفر لى فافر».
و نه جاى گریختنى هست مرا قادر آن گریزم.
«و استقیلک عثراتى».
و از تو مى خواهم که درگذرى از لغزشهاى من -یعنى گناهان من.
«و اتنصل الیک من ذنوبى التى قد اوبقتنى و احاطت بى فاهلکتنى».
تنصل: تفعل من النصل -بالنون و الصاد المهمله. یقال: تنصل فلان من ذنبه، اى: تبرا.
و «اعتذر»، اى: اتبرا ملتجئا الیک.
و وبق یبق وبوقا، اى: هلک. و فیه لغه اخرى: وبق یوبق وبقا. و اوبقه، اى:
اهلکه. قاله الجوهرى فى صحاحه.
یعنى و بیزارى مى نمایم در حالتى که التجا کننده ام به سوى تو از گناهان خود، آنچنان گناهانى که مرا در هلاکت انداخته اند و گرداگرد من درآمده اند پس به هلاکت افکنده اند مرا.
«منها فررت الیک رب تائبا، فتب على».
یعنى: از آن گناهان مى گریزم به سوى تو -اى پروردگار من- در حالتى که توبه کننده ام از گناهان، پس بازگشت نما بر من به رحمت و بپذیر توبه ى مرا.
«متعوذا فاعذنى».
پناه جوینده ام پس پناه ده مرا.
«مستجیرا فلا تخذلنى».
زینهار جوینده ام پس فرومگذار نصرت خود را از من.
«سائلا فلا تحرمنى».
بالکسر.
و سوال کننده ام تو را پس محروم مساز مرا.
«معتصما فلا تسلمنى».
اى: لا تخذلنى. على صیغه المضارع من: اسلمه، اى: خذله.
(یعنى:) دست در تو زننده ام پس دست از من بازمدار.
«داعیا فلا تردنى خائبا».
خواننده ام تو را بس بازمگردان مرا ناامید.
«دعوتک -یا رب- مسکینا مستکینا مشفقا خائفا وجلا فقیرا مضطرا الیک».
المسکین مفعیل من السکون اى: الذى اسکنه الفقر.
و المستکین هو الخاضع الذلیل. یقال: استکان و استکن، اذا خضع.
و الاشفاق: الخوف. فمشفقا خائفا وجلا بمعنى و التکریر للتاکید و اختلاف اللفظ.
و المضطر مفتعل من الضر. و اصله: مضترر فادغمت الراء و قلبت التاء طاء لاجل الضاد.
یعنى: خواندم تو را -اى پروردگار من- در حالتى که درویش بودم و خوار و بى مقدار بودم و ترسان بودم و محتاج و بیچاره در حالتى که پناه آورنده ام به سوى تو.
«اشکو الیک -یا الهى- ضعف نفسى عن المسارعه فیما وعدته اولیاءک، و المجانبه عما حذرته اعداءک».
یعنى: شکوه مى کنم به سوى تو -اى خداى من- ضعف تن خود را از شتافتن در آنچه وعده کرده اى دوستان خود را، و دورى نمودن از آنچه حذر فرموده اى دشمنان خود را.
«و کثره همومى، و وسوسه نفسى».
و از بسیارى اندوه من و وسوسه ى نفس من.
شرح صحیفه (مدرسی)
اى پناه من، هنگامى که عاجز کند مرا راهها،
کهف: در لغت به معنى ملجاء و پناه.
و العناء: بالفتح و المدا التعب و النصب ماخوذ است از عنى به کسر اذا اصابه تعب و نصب و منه احسب الله عند عنائى، و به معنى اهتمام نیز آمده است، و منه و من یعنینى امره اى و من یهمنى امره؛
مراد از این کلام شریف آن است که تو پناه منى در وقتى که راهها مرا عاجز کند و مراد به مذاهب طرق و راههاى زندگانى است از دشمن و دوست و اهل و عیال نزدیک و دور که تعب مى کند از آنها و علاجى ندارد.
اى درگذرنده از لغزش من پس اگر نبود پوشانیدن تو امر مخفیه ى مرا هر آینه مى بودم از رسوا شدگان، اى قوت دهنده به من به یارى نمودن اگر یارى تو نبود هر آینه بودم من از افتاده گان.
اى آنکه گذاشته اند براى او پادشاهان چوب خوارى برگرد نهاى خود پس ایشان از بزرگیها و قهرهاى او ترسندگان هستند.
نیر: به کسر نون اسم چوبى است که در گردن گاو نهند وقت زراعت و وقت شیار نمودن که به اصطلاح فرس او را جخ گویند و به اصطلاح جیلان او را گاجمه گویند و این عبارت اظهار بزرگى خدا است نزد انفس ضعیفه و گرنه نزد او پادشاه و رعیت مساوى است.
اى استحقاق دارنده ى اینکه ترسیده شود از سلطنت او، و اى کسى که از براى او است اسمهاى خوب.
سئوال مى کنم تو را اینکه درگذرى از من و بیامرزى مرا.
پس نیستم من بى گناه پس عذر بگویم و نه صاحب قدرت که دادستانم و نیست گریزگاهى مرا پس بگریزم،
طلب درگذشتن مى نمایم تو را از لغزشهاى خود، و عذر مى جویم از تو از گناهان خودم که هلاک نمود مرا، از آنها مى گریزم من به سوى تو.
تنصل: در لغت معذرت خواستن و بیزارى جستن.
فرار نمودم من به سوى تو اى خداى من در حالتى که توبه کننده ام، پس قبول توبه ى من نما، پناه گیرنده ام پس پناه ده مرا، زینهار جوینده ام، پس خوار مکن مرا، طلب کننده ام پس محروم مساز مرا، چنگ زننده ام پس خوار مکن، خواننده ام پس مگردان مرا ناامید.
اللغه:
استجاره: پناه گرفتن.
تسلیم: امر به دیگرى واگذار نمودن.
خواندم تو را اى پروردگار من درویش، زارى کننده، ترسنده، هراسنده فقیر و بیچاره به سوى تو شکایت مى کنم به سوى تو.
اى پروردگار من از سستى نفس خودم از شتاب کردن در آنچه وعده دادى بر آن دوستان خود را، و دورى نمودن از آنچه ترسانیده ى دشمنان خود را و بسیارى اندوه مرا و وسوسه ى نفس خود را.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
به دنبال این قسمت بار دیگر خواسته هاى خود را چنین بیان مى کند: (اى پناه من در آن زمان که راههاى متعدد مرا خسته مى سازد و اى در گذرنده از لغزش من، اگر عیب پوشى تو نمى بود من هم اکنون از رسواشدگان بودم) (یا کهفى حین تعیینى المذاهب، و یا مقیلى عثرتى، فلولا سترک عورتى لکنت من المفضوحین).
(اى کسى که مرا با یاریش تایید مى کند اگر یاریت نبود من از شکست خوردگان بودم) (و یا مویدى بالنصر، فلولا نصرک ایاى لکنت من المغلوبین).
(اى کسى که سلاطین یوغ مذلت را در پیشگاهش به گردن نهاده اند) (و یا من وضعت له الملوک نیر المذله على اعناقها).
(و به همین جهت از سطوت و شوکتش خائف و ترسانند) (فهم من سطواته خائفون).
(اى اهل تقوا) (و یا اهل التقوى).
(و اى کسى که اسماء حسنى ویژه ى او است) (و یا من له الاسماء الحسنى).
(از تو مسئلت دارم که مرا مورد عفو خود قرار دهى) (اسالک ان تعفو عنى).
(و مرا بیامرزى) (و تغفر لى).
(من بى گناه نیستم تا در برابر تو عذر قابل قبولى آورم) (فلست بریئا فاعتذر).
(داراى قوت و قدرتى نیستم تا از در غلبه و پیروزى درآیم) (و لا بذى قوه فانتصر).
(و گریزگاهى ندارم تا فرار نمایم) (و لا مفر لى فافر).
(از تو مى خواهم از لغزشهایم در گذرى) (و استقیلک عثراتى).
(در مورد گناهانى از تو پوزش مى طلبم که مرا گرفتار ساخته، بر من احاطه نموده و به هلاکتم افکنده است) (و اتنصل الیک من ذنوبى التى قد اوبقتنى و احاطت بى فاهلکتنى).
(اى پروردگار من، از آن گناهان فرار کرده و در حال توبه به سوى تو آمده ام پس توبه ام را بپذیر) (منها فررت الیک رب تائبا فتب على).
(به تو پناهنده ام مرا پناه ده) (متعوذا فاعذنى).
(زنهار خواهم مرا مخذول مفرما) (مستجیرا فلا تخذلنى).
(از تو سائل و خواهنده ام محرومم مفرما) (سائلا فلا تحرمنى).
(براى حفظ خود دست به دامن تو شده ام مرا تسلیم دشمن مکن) (معتصما فلا تسلمنى).
(تو را مى خوانم مرا مایوس باز مگردان) (داعیا فلا تردنى خائبا).
(اى پروردگار من، تو را مى خوانم در حالیکه مسکین، درمانده، ترسان، هراسان، بیمناک مستمند و مضطر درگاه توام) (دعوتک یا رب مسکینا، مستکینا، مشفقا، خائفا، وجلا، فقیرا، مضطرا الیک).
(بار الها به تو شکایت مى آورم در مورد ضعف نفس خود از سرعت و شتاب نسبت به آنچه به اولیائت وعده فرموده اى و دورى از آنچه دشمنانت را از آن برحذر داشته اى و نسبت به غمهاى بسیار و وسوسه ى نفسم) (اشکو الیک یا الهى ضعف نفسى عن المسارعه فیما وعدته اولیاءک، و المجانبه عما حذرته اعداءک، و کثره همومى و وسوسه نفسى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۷، ص:۳۵۶-۳۴۸
«یا کهفی حین تعیینی المذاهب، و یا مقیلی عثرتی، فلولا سترک عورتی لکنت من المفضوحین، و یا مؤیدی بالنّصر فلولا نصرک إیای لکنت من المغلوبین، و یا من وضعت له الملوک نیر المذلّة على أعناقها فهم من سطواته خائفون و یا أهل التّقوى و یا من له الأسماء الحسنى، أسألک أن تعفو عنّی و تغفر لی، فلست بریئا فأعتذر، و لا بذی قوّة فأنتصر و لا مفرّ لی فأفرّ».
الکهف: الغار المتسع فى الجبل، و انت کهفى، اى ملجاى على الاستعاره.
قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز فلان کهف قومه اى: ملجاهم تقول: اولئک معاقلهم و کهوفهم و الیهم یاوى ملهوفهم.
و اعیاه الامر اعیاءا: اعجزه و لم یهتد لوجهه.
و المذاهب: جمع مذهب، اما اسم مکان بمعنى الطریق و المسلک او مصدر میمى بمعنى الذهاب و القصد من قولهم: ذهب مذهب فلان، اى: قصد قصده. و المعنى: یا ملجاى الذى اعتصم به اذا اعجزتنى الطرق فلم ادر اى طریق اسلکه منها یکون به نجاتى، او اذا اعجزتنى المقاصد فلم اهتد الى قصد اقصده لانجو به مما وقعت فیه من البلاء و وقعت الیه من الشده.
و قیل: معناه یا ملجاى حین تتعبنى مسالکى الى الخلق و تردداتى الیهم.
و اقاله العثره: مجاز عن المسامحه من الذنب و الصفح عن الزله، و اصله: الرفع من السقوط، و منه: الاقاله فى البیع لانها رفع للعقد، یقال: اقال الله عثرته. و یعدى الى مفعولین ایضا، فیقال: اقاله الله عثرته نص علیه صاحب القاموس. و عبارته اقال الله عثرتک و اقالها.
و الزمخشرى فى الاساس قال: اقال الله عثرتک و اقلته العثره.
و فى الصحاح: اقلته البیع اقاله و هو فسخه و استقلته البیع فاقالنى ایاه.
اذا عرفت ذلک فمقیلى فى عباره الدعاء مصوغ من اقال المتعدى الى مفعولین احدهما هنا ضمیر المتکلم المضاف الیه و الثانى: عثرتى. و اما ما وقع لبعض المترجمین من ان یاء المتکلم المضاف الیه اسم الفاعل من قوله: یا مقیلى عثرتى لا فاعل و لا مفعول بل الاضافه لادنى ملابسه، او هو مفعول فیکون عثرتى بدل اشتمال و منع ابدال الظاهر من غیر ضمیر الغائب مخصوص ببدل الکل خبط صریح لایلتفت الیه.
و وقع فى بعض النسخ: یا مقیل عثرتى باضافه مقیل الى عثره و هو من اقال المتعدى الى مفعول واحد.
و «الفاء» من قوله علیه السلام: «فلولا سترک عورتى» للتعلیل کانه قال: انما دعوتک بیا مقیلى عثرتى لانه لولا سترک عورتى الذى هو من اقاله العثره لکنت من المفضوحین کما یدل على ذلک صریحا قوله: «و یا مویدى بالنصر فلولا نصرک ایاى لکنت من المغلوبین» و یحتمل ان تکون فیهما فصیحه منبئه عن محذوف کانه قال: «یا مقیلى عثرتى سترتنى فلولا سترک عورتى لکنت من المفضوحین و یا مویدى بالنصر نصرتنى فلولا نصرک ایاى لکنت من المغلوبین» لانهم عرفوا الفاء الفصیحه بانها الفاء التى دلت على محذوف غیر شرط هو سبب لما بعد الفاء، و بعضهم لم یقید المحذوف بکونه غیر شرط.
و وقع فى نسخه قدیمه لولا بغیر «فاء» فى الفقرتین و هو اولى.
قوله علیه السلام: «و یا من وضعت له الملوک نیر المذله على اعناقها» النیر بکسر النون، و سکون الیاء المثناه من تحت و الراء المهمله: الخشبه التى توضع معترضه فى عنق الثورین حال الحرث، و یجمع على نیران، و الکلام على التمثیل شبه الهیئه المنتزعه من اخبات الملوک و ذلهم له تعالى کارهین و مضطرین بما ینتزع من حال الثیران اذا وقعت فى اعناقها النیران. و طرفا التشبیه مرکبان منتزعان من امور عده.
و «الفاء» من قوله علیه السلام: «فهم من سطواته خائفون» لترتیب مضمون ما بعدها على ما قبلها، اى هم بسبب اضطرارهم الى المذله و الخضوع له من سطواته خائفون. و ایثار الجمله الاسمیه للدلاله على استمرار حاله الخوف لهم.
و اهل التقوى: اى حقیق بان یتقى عقابه و یومن به و یطاع کما قال سبحانه: «هو اهل التقوى و اهل المغفره».
و الحسنى: تانیث الاحسن، اى الاسماء التى هى احسن الاسماء و اشرفها و معنى حسن الاسماء حسن معانیها و مفهوماتها لانها اسماء داله على معانى الکمال و نعوت الجلال، و تقدیم الظرف للقصر، اى له الاسماء الحسنى لا لغیره.
قال العلامه النیسابورى: من البین ان الاسماء الحسنى لاتکون الا لله تعالى لان کل الشرف و الجلاله یستلزم وجوب الوجود و کل نقص و خساسه فانه یعقب الامکان.
قوله علیه السلام: «اسالک ان تعفو عنى و تغفرلى» جمع بین سئوال العفو و المغفره للفرق بینهما، فان العفو: اسقاط العقاب، و المغفره: ان یستر علیه بعد ذلک جرمه صونا له عن عذاب التخجیل و الفضیحه، فان الخلاص من عذاب النار انما یطیب اذا حصل عقیبه الخلاص من عذاب الفضیحه، فالاول هو العذاب الجسمانى، و الثانى هو العذاب الروحانى، و هو اعظم و اشد من الاول، و بذلک یظهر سر تقدیم سئوال العفو على المغفره فانه من باب الترقى من الاضعف الى الاشد.
و «الفاء» من قوله: «فلست بریئا» للتعلیل و من قوله: «فاعتذر» للسببیه، و الفعل بعدها منصوب بان مضمره وجوبا لسبقها بنفى محض کقوله تعالى: «لایقضى علیهم فیموتوا» و لا مزیده لتاکید ما افادته لیس من معنى النفى. و «الباء» مزیده للتاکید ایضا دخلت على المعطوف على الخبر الصالح للباء و هو خبر لیس، و الغرض المبالغه فى نفى القوه.
و المفر بفتح الفاء: مصدر میمى بمعنى الفرار کقوله تعالى: «یقول الانسان یومئذ این المفر».
و فى نسخه: «المفر» بکسر الفاء و هو موضع الفرار و به قرىء فى غیر السمع، و یحتمل کونه مصدرا ایضا کالمرجع.
قال الفیومى فى المصباح: اذا کان الفعل من ذوات التضعیف على وزن -ضرب یضرب- فالمصدر بالکسر و الفتح معا نحو فر مفرا و مفرا، و بالفتح قرا السبعه فى قوله: «این المفر» و الله اعلم.
استقال: سال الاقاله.
و تنصل من ذنبه: خرج منه باعتذار او توبه او طلب عفو.
قال الزمخشرى فى الفائق: نصل علینا فلان: اذا خرج علیک من طریق او ظهر من حجاب. و منه: تنصل من ذنبه.
و عن النبى صلى الله علیه و آله: «من لم یقبل من متنصل صادقا کان او کاذبا لم یرد على الحوض».
و اوبقه ایباقا: اتلفه و اهلکه.
و قال الراغب و بق اذا تثبط فهلک.
فالمعنى على هذا: التى تثبطتنى و حبستنى عن الوصول الیک فاهلکتنى.
و لفظ الاحاطه حقیقه فى الاجسام احاطه السور بالبلد و الظرف بالمظروف، و استعمل فى الذنب و الخطیئه و هما عرض کما قال تعالى: «و احاطت به خطیئته» لمعنیین:
احدهما: ان الکبیره تستر الطاعات کما ان المحیط یستر المحاط به.
و الثانى: ان الکبیره تحیط بالطاعات، و تستولى علیها احاطه العدو بالانسان بحیث لایتمکن من الخلاص عنه، فمعنى احاطت بى: سترت طاعاتى و سدت على طرق النجاه.
و قال الراغب فى قوله تعالى: «و احاطت به خطیئه» ابلغ استعاره و ذاک ان الانسان اذا ارتکب ذنبا و استمر علیه استجره الى معاوده ما هو اعظم منه فلا یزال یترقى فى الذنب حتى یطبع على قلبه فلا یمکنه ان یخرج عن تعاطیه.
و الظرف من قوله: «منها» متعلق بالفعل و تقدیمه للقصر، اى منها لا من غیرها فررت الیک. و الجمله استئناف وقع جوابا عن سئوال نشا من الکلام کانه قیل عند بیان حاله الهائل من ایباق الذنوب و احاطتها به و اهلاکها له فماذا صنعت عند ذلک فقال: منها فررت الیک، و توسیط النداء لاظهار مزید الضراعه و التعرض لعنوان الربوبیه مع الاضافه الى ضمیره للمبالغه فى التضرع و الابتهال.
و تائبا: حال من الضمیر فى فررت مبینه لهیئه صاحبها.
و «الفاء» من قوله: «فتب على» للسببیه اى: فاقبل توبتى، او فارجع عن عقوبتى الى اللطف بى.
و متعوذا: اى معتصما بک، و هو حال من ضمیر المتکلم المجرور بعلى.
و «الفاء» من فاعذنى للسببیه ایضا، و الغرض ترتیب ما بعدها على ما قبلها فان توبه العبد الى ربه یترتب علیها توبه الرب على عبده، و تعوذه به یترتب علیه اعاذته، و قس على ذلک سائر الفاءات الاتیه.
و خذله خذلا من باب -قتل-: ترک نصرته و اعانته. و الاسم الخذلان بالکسر.
و حرمت زیدا کذا حرمانا بالکسر: منعته ایاه. و احرمته بالالف لغه فیه.
و اسلمه للهلکه اسلاما: لم یمنعه منها کانه اوصله الیها و مکنها منه بخذلانه ایاه من قولهم: اسلمت الشىء الى فلان اذا اوصلته الیه، و مکنته منه.
و رددته ردا: صرفته، اى: فلا تصرفنى خائبا.
و الخیبه: فوت المطلوب و عدم الظفر به، و قد تقدم فى الروضه التاسعه و الاربعین التنبیه على حسن اسلوب هذا النوع من العطف بالفاءات المترتب ما بعدها على ما قبلها فى لغه العرب و هو نوع بدیع فى کلامهم عزیز الوقوع فى خطبهم و اشعارهم و ذکرنا شواهد من النظم و کلام الله المجید فلیرجع الیه.
جمله «دعوتک»: مستانفه على وجه التعلیل لما قبلها من سئوال عدم رده خائبا کانه قال: فلا تردنى خائبا لانى دعوتک یا رب مسکینا، و المنصوبات السبع احوال محتمله للتعدد و التداخل، فالتعدد، على ان یکون عاملها الفعل من دعوتک و صاحبها فاعله و هو ضمیر المتکلم، و التداخل على ان الاولى من ضمیر المتکلم و عاملها دعوت، و الثانیه من ضمیر الاولى و هى العامل، و الثالثه من ضمیر الثانیه و هى العامل، و هلم جرا الى الاخر و ذلک واجب عند من منع تعدد الحال.
و المسکین: بکسر المیم و فتحها لغه بنى اسد مشتق من السکون لسکونه الى الناس، قیل: هو اسوا حالا من الفقیر. و قیل: بل الفقیر اسوء حالا منه، و قیل: هما سواء و قد مر الکلام على ذلک.
و قال بعضهم: اذا اطلق احدهما شمل الاخر، و اذا ذکرا فلکل معنى. و یطلق المسکین على الذلیل المقهور و ان کان غنیا و منه: قوله تعالى: «ضربت علیهم الذله و المسکنه».
و المستکین: اسم فاعل من استکان بمعنى ذل و خضع و قد ذکرنا اشتقاقه فى مفتتح هذه الروضه.
و اشفق من کذا اشفاقا: حذر منه فهو مشفق.
و الخائف: المتوقع للمکروه.
و الوجل: اسم فاعل، من وجل وجلا من باب -تعب- اى خاف، و قیل: استشعر الخوف.
و الفقیر: فعیل: بمعنى فاعل من فقر یفقر من باب -تعب- فقرا اذا فقد ما یحتاج الیه.
و المضطر: اسم مفعول من اضطره الیه، اى احوجه و الجاه الیه و لیس له منه بد.
و جمله «اشکو» فى محل نصب على الحال و یجرى فیها الاحتمالان المذکوران فى الاحوال السابقه من التعدد و التداخل اى: شاکیا الیک یا الهى، و تحتمل الاستیناف.
و الضعف بالفتح فى لغه تمیم و بالضم فى لغه قریش خلاف القوه، و منهم من یجعل المفتوح فى الراى و المضموم فى الجسد.
قال الراغب: و الضعف: قد یکون فى النفس و فى البدن و فى الحال.
و سارع الى الامر مسارعه: بادر الیه.
و «فى» من قوله: «فیما» بمعنى «الى» کقوله تعالى: «فردوا ایدیهم فى افواههم» اى الیها، و المراد عدم المسارعه الى الاعمال الصالحه الموجبه لما وعده سبحانه اولیاءه فى الدار الاخره من جنات النعیم و الفوز برضوانه الکریم کما قال سبحانه: «سابقوا الى مغفره من ربکم و جنه عرضها کعرض السماء و الارض».
و المجانبه بالخفض: عطف على المسارعه، اى و عن المجانبه، و معناها: البعد عن الشىء، یقال: جانبته مجانبه و اجتنبته اجتنابا و تجنبته تجنبا: اى بعدت عنه.
قال بعضهم: و حقیقه المجانبه کون کل منهما فى جانب و لتضمنها معنى البعد عداها بعن، فقال: عما حذرته و الا فهى متعدیه بنفسها کما رایت. و المراد مجانبتها للاعمال السیئه الموجبه لما حذره تعالى اعداءه من العذاب و الانتقام، و ایقاع المجانبه على نفس المحذر عنه، کایقاع المسارعه على نفس الموعود به و کلاهما من باب المجاز العقلى فى السبب الغائى، او بناء على تجسم الاعمال، و ان الثواب و العقاب نفس الاعمال الصالحه و السیئه کما قال تعالى: «و لا تجزون الا ما کنتم تعملون».
و قال صلى الله علیه و آله: «انما هى اعمالکم ترد علیکم». و هو الحق عند ارباب التحقیق کما تقدم الکلام علیه مبسوطا.
و الهموم: جمع هم و هو الحزن الذى یذیب الانسان، من هممت الشحم هما: اذا اذبته.
و الوسوسه: الخطره الردیه، یقال: وسوست الیه نفسه وسوسه اذا حدثته بما لا خیر فیه، و الاسم: الوسواس بالفتح کالزلزال من الزلزله و الله اعلم.
