دعای ششم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش چهارم)
درخواست توفیق طاعت و ترک معصیت؛
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ احْفَظْنَا مِنْ بَینِ أَیدِینَا وَ مِنْ خَلْفِنَا وَ عَنْ أَیمَانِنَا وَ عَنْ شَمَائِلِنَا وَ مِنْ جَمِیعِ نَوَاحِینَا، حِفْظاً عَاصِماً مِنْ مَعْصِیتِک، هَادِیاً إِلَی طَاعَتِک، مُسْتَعْمِلًا لِمَحَبَّتِک.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ وَفِّقْنَا فِی یوْمِنَا هَذَا وَ لَیلَتِنَا هَذِهِ وَ فِی جَمِیعِ أَیامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَیرِ، وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ، وَ شُکرِ النِّعَمِ، وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ، وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ، وَ حِیاطَةِ الْإِسْلَامِ، وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلَالِهِ، وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازِهِ، وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ، وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعِیفِ، وَ إِدْرَاک اللَّهِیفِ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْهُ أَیمَنَ یوْمٍ عَهِدْنَاهُ، وَ أَفْضَلَ صَاحِبٍ صَحِبْنَاهُ، وَ خَیرَ وَقْتٍ ظَلِلْنَا فِیهِ وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَی مَنْ مَرَّ عَلَیهِ اللَّیلُ وَ النَّهَارُ مِنْ جُمْلَةِ خَلْقِک، أَشْکرَهُمْ لِمَا أَوْلَیتَ مِنْ نِعَمِک، وَ أَقْوَمَهُمْ بِمَا شَرَعْتَ مِنْ شرَائِعِک، وَ أَوْقَفَهُمْ عَمَّا حَذَّرْتَ مِنْ نَهْیک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بارالها بر محمد و آلش درود فرست، و ما را از پیش رو و پشت سر و از طرف راست و از جانب چپ و از همه طرف حفظ فرما، حفظی که ما را از معصیت تو باز دارد و به طاعتت راه نماید و ما را به کار عشق و محبتت گیرد.
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست و ما را در این روزمان و در این شبمان و در تمام ایاممان برای انجام خیر و دوری از شر و شکر نعمتها و پیروی سنّت‌ها و دوری از بدعتها و امر به معروف و نهی از منکر و پاسداری اسلام و عیب‌جویی از باطل و خوارساختن آن و یاری حق و گرامیداشت آن و ارشاد گمراه و یاری ناتوان و پناه‌دادن به ستمدیده موفق بدار.
بارالها بر محمد و آلش درود فرست و امروز را فرخنده‌ترین روزی قرار بده که تاکنون یافته‌ایم و کامل‌ترین رفیقی که با او همراه بوده‌ایم و بهترین زمانی که در آن بسر برده‌ایم. و ما را از خشنودترین کسان از جمله بندگانت قرار ده که شب و روز بر ایشان گذشته، شاکرترین ایشان در مقابل نعمت‌هایی که عنایت فرموده‌ای و پایدارترین ایشان به شریعت‌هایی که پدید آورده‌ای و خویشتندارترین ایشان از نافرمانی‌هایی که از آنها بیم داده‌ای.
ترجمه آیتی
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را از پیش رو و پشت سر و جانب راست و جانب چپ و از هر طرف حفاظت فرماى، آن سان که از معصیت تو در امان مانیم و به اطاعت تو راه یابیم و هر چه کنیم در طریق محبت تو باشد.
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را در این روز و این شب و هر روز به انجام دادن کارهاى نیک و دورى از کارهاى ناپسند توفیق ده و به شکر نعمتها و پیروى از سنتها و دورى از بدعتها و امر به معروف و نهى از منکر و پاسداشت اسلام و نکوهش باطل و خوار داشت آن، و نصرت حق و عزیز داشتن آن و راهنمایى گمگشتگان و یارى ناتوانان و فریادرسى ستمدیدگان، توفیق ده.
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و این روز را براى ما مبارکترین روزى گردان که دیده ایم و نیکوترین مصاحبى که به صحبت داشته ایم و بهترین وقتى که به سر آورده ایم.
از میان بندگانت که شب و روز بر آنان مى گذرد ما را خرسندترین آنان گردان و سپاسگزارترین بهره گیران از نعمتهایت و پایدارترین رهسپاران بر وفق آیینت و حذر کننده ترین کسان از آنچه به ترک آن فرمان داده اى.
ترجمه ارفع
خداوندا بر محمد و آل او درود فرست و ما را از جمیع نواحى از مقابل و پشت سر و راست و چپ حفظ فرما، آنچنان حفظى که مرتکب معصیت نشویم و به بندگى ات هدایت شده و به راه دوستى تو عمل کنیم.
الها بر محمد و آل او درود فرست و ما را در امروز و امشب و در جمیع ایام زندگى براى انجام کار خیر موفق بدار و نیز براى دورى از شر و شکر نعمت ها و پیروى از سنت ها و اجتناب از بدعتها و امر به معروف و نهى از منکر و نگهبانى از اسلام و سرکوب باطل و یارى و عزت بخشیدن به حق و هدایت نمودن گمراهان و یارى ضعیفان و دادرسى ستم دیدگان توفیق عطا فرما.
پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و این روز را ایمن ترین روز و بهترین همراه و نیکوترین زمان براى ما قرار بده
و در بین آفریده هایت ما را راضى ترین آفریده از گردش شب و روز و شاکرترین نسبت به نعمت هایى که عطا فرموده ای و مقاوم ترین اجراکننده احکام و شرایعت و پرهیزگارترین افراد از آنچه را که تو نهى فرموده ای بنما.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و ما را از پیش و پس و از راست و چپ و از همه سو حفظ فرما، حفظى که نگهدار از نافرمانیت، و رهنماى به فرمانبریت، و به کارگیرنده ما در راه دوستیت باشد.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و ما را در این روز و این شب مان و در همه روزهاى مان به انجام کار خیر، و درودى از شر، و سپاس نعمت ها، و پیروى از سنت ها، و پرهیز از بدعت ها، و امر به معروف، و نهى از منکر، و پاسدارى از اسلام، و نکوهش و سرکوب باطل، و یارى و بزرگداشت حق، و رهنمایى گمراه، و کمک به ناتوان، و رسیدگى به غمزده و ستمدیده موفق فرما.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و این روز را مبارک ترین روزى که سراغ داریم، و برترین همراهى که با او همراهى مى کنیم، و بهترین وقتى که در آن به سر مى بریم قرار ده.
و ما را از پسندیده ترین کسان از جمله آفریدگانت که شب و روز بر آنان گذشته، سپاس گزارترین آنان نسبت به نعمت هایى که به آنان بخشیده اى، و برپاترین آنان به عمل به شریعت هایى که وضع نموده اى، و خوددارترین آنان از نهى هایى که از آنها بیم داده اى قرار ده.
ترجمه الهی قمشه‌ای
خدایا درود فرست بر محمد و آل پاکش و ما را (از شر شیطان انس و جن و حمله هاى او) از پیش رو هم از پشت سر و هم از سمت راست و چپ و از تمام جوانب ما را حفظ فرما و از معصیت خود نگهدار و به طاعت خویش هدایت کن در حالى که بکار (عشق و) محبتت سرگرم باشیم (و از حب دنیا و عشق به ما سواى خدا بیزار شویم).
خدایا درود فرست بر محمد و آل پاکش و در همین روز و همین شب و در تمام روز عمر براى بکار خیر پرداختن و از کار شر دورى جستن ما را موفق بدار و به شکر و سپاسگزارى از نعمتهایت و پیروى سنن شرع و دورى و احتراز از بدعتها(ى اهل بدعت) توفیق ده و به کار امر به معروف و نهى از منکر و ترویج و حفظ آئین اسلام و محو بدعتهاى باطل (و آراء اهل ضلالت) و لغزشهاى آن موید فرما و به نصرت دین حق (و اهل حق) و تعظیم و اکرام آن و به ارشاد و راهنمائى گمراهان و به معاونت و کمک به ناتوانان و یارى مظلومان توفیقى کرامت فرما (در این عبارات دعا امام سجاد امت را به وظائف مهمشان آگاه مى سازد که از خدا در دعا بخواهیم و در عمل بکوشیم و این اعمال که اساس دین و علل ابقاء آئین و عظمت شرع اسلام و ترویج آن است جدا انجام دهیم).
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل پاکش و این روز را (که اکنون در آن زنده ام) با میمنت و با برکت ترین ایام معبود ما قرار ده و بهترین مصاحب و رفیق ما مقرر فرما (یعنى توفیق بهترین اعمال را در این روز به ما عطا کن که از تمام روزهاى حیوه ما مبارکتر باشد که روز مبارک و میمون و عید سعید حقیقى روزى است که انسان به نیکوترین کار موفق گردد و به طاعت خدا و احسان به بندگان حق توفیق یابد) و این روز را بهترین اوقات ما که در آن روز را مى گذرانیم بگردان
و از خشنودترین بندگانى که شب و روز بر آنان مى گذرد قرار داده و از شکرگزارترین خلقت بر نعمتهاى گوناگونى که عطا کردى مقرر فرما و پایدار و ثابت ترین خلق ما را بر احکام (و حقایق و سنن) شرایع خود گردان و از آنچه نهى و تحذیر فرمودى (و حرام گردانیدى) مرا دورترین کس (و موفق ترین کس بر ترک آن محرمات) بساز (خلاصه یعنى اى خدا ما را بر انجام طاعت و خیرات و اوامر شرع که رضا و خشنودى تو و خیر و سعادت ما در آن است بیش از همه کسى موفق بدار و از مناهى و محرمات و اعمال شر و گناه که موجب خشم و غضب تو است و شقاوت و عذاب ما بیش از هر کس ما را دور گردان).
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را از پیش رویمان و از پشت سرمان و از طرف راستمان و از سمت چپمان و از همه اطرافمان نگهدارى کن، نگهدارى اى که ما را از نافرمانى تو بازدارد و به فرمانبرداریت راهنمایى کند و در جهت دوستى تو به کار برد.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و در امروز ما و امشب ما و در همه روزهایمان، ما را براى انجام نیکى و ترک بدى و سپاس نعمت ها و پیروى از سنّت ها و ترک بدعت ها و امر به معروف و نهى از منکر و حفظ اسلام و نکوهش کردن و خوار نمودن نادرستى ها و یارى دادن و تقویت حق و راهنمایى گمراهان و کمک کردن ناتوان و یارى دادن ستم دیده، توفیق ده.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست. و آن را مبارک ترین روزى که با آن برخورد کرده ایم و برترین همراهى که با آن همراه شده ایم و بهترین زمانى که در آن به سر برده ایم قرار ده.
و ما را از خوشنودترین آفریدگانت که شب و روز بر آنها گذشته، و شکرگزارترین آنان بر نعمتى که ارزانى داشته اى و پایدارترین آنها به آئینى که مقدر نموده اى و خوددارترین ایشان از حرام هایى که از آن بیم داده اى قرار ده.
ترجمه شعرانی
خدایا بر محمد و آل او درود فرست و ما را از پیش رو و پشت سر و راست و چپ و از همه سو حفظ کن چنان که ما را از گناه محفوظ دارد و به طاعت تو راه نماید و دوستى تو را در دل ما جاى دهد
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و ما را امروز و امشب و در همه روز توفیق ده که نیکى کنیم و از بدى بپرهیزیم و شکر نعمت تو بگذاریم و پیرو سنت رسول صلى الله علیه و آله باشیم و از بدعتها دورى جوئیم و امر به معروف و نهى از منکر کنیم و پاسدار اسلام باشیم و باطل را عیب گوئیم و خوار داریم و حق را یارى کنیم و گرامى داریم و گمراه را هدایت کنیم و ناتوان را یارى دهیم و ستم رسیده را به فریاد رسیم
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و این روز را فرخ ترین روز گردان که تاکنون دیده و شناخته ایم و بهترین همدمى که با وى بوده ایم و نیکوترین وقتى که در آن بسر برده ایم
و ما را پسندیده ترین آفریدگان خود گردان که شب و روز بر آنها گذشته است و سپاسگزارنده ترین کسى که نعمت به آنها عطا کرده اى و چابکترین کسى که به شریعت تو عمل کرده است و پارساترین کسى که از معاصى بیم داده اى.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و ما را از پیش رو و پشت سر و سمت راست و چپ و از هر سو نگاهبان باش! بدانگونه که از معصیت تو در امان باشیم و به فرمانبرى تو راه یابیم و جمله را در راه محبت تو به کار بریم.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و ما را در این روز و این شب، در اجراى خیر و اجتناب از شر و شکر نعمتها و اتباع سنها و اجتناب از بدعتها و دستور به نیکى و باز داشتن از کار زشت و حمایت از اسلام و نکوهش باطل و خوار گردانیدن آن و یارى حق و بزرگ شمردن آن و راهبرى گمراه و یارى ناتوان و فریادرسى از ستمدیده توفیق عنایت فرماى!
بار الها! درود بر محمد و خاندان وى، و این روز را فرخنده ترین روزى قرار ده که دریافته ایم و نیکوترین همدمى که صحبتش گرفته ایم و بهترین وقتى که در آن به سر آورده ایم.
و ما را از خشنودترین بندگانى قرار ده که شب و روز بر آنها گذشته و از جمله سپاسگزارترین آنان در برابر نعمتهائى که بدانها ارزانى داشته اى و ثابت قدمترین ایشان در رابطه با شرایع خود و خوددارترین آنها از منهیاتى که ایشان را از آنها برحذر داشته اى، قرار ده.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و ما را از (دامهاى شیطان و از هر پیشامدى در) پیش رو و پشت سر و از اطراف راست و چپ و از همه ى جوانبمان نگهدارى کن، نگهدارى که از نافرمانى تو نگهدارنده و به طاعت و بندگى تو راهنما و براى دوستى به تو بکار برده شود
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و ما را در این روز و این شب و همه ى روزهامان توفیق عطا فرما براى انجام نیکى و دورى از بدى و سپاسگزارى از نعمتها و پیروى از سنتها (واجبات و مستحبات) و ترک بدعتها (احداث چیزهائى در دین که از دین نیست) و امر به معروف (واداشتن بپسندیده: واجب و مستحب) و نهى از منکر (بازداشتن از زشتیها: حرام و مکروه) و حفظ و نگهدارى (اصول و فروع) اسلام، و نکوهش باطل و نادرستى و خوار نمودن آن، و یارى حق و گرامى گردانیدن آن، و راهنمائى گمراه، و کمک ناتوان، و رسیدن به فریاد ستم رسیده
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و این روز را مبارکترین روزى گردان که ما به آن برخورده ایم، و برترین همراهى که ما با آن همراه شده ایم، و بهترین وقتى که (با گفتار و کردار نیک) در آن به سر برده ایم
و ما را خشنودترین کسان از گروه آفریدگانت که شب و روز بر آنها گذشته قرار ده، سپاسگزارنده ترین ایشان به نعمتهائى که عطا کرده اى، و پایدارترین آنها به احکامى که (به وسیله ى پیغمبرانت) بیان فرمودى، و جلوگیرترین آنان از نهیى که از آن ترسانیدى (براى آن کیفر قرار دادى).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ احْفَظْنَا مِنْ بَینِ أَیدِینَا وَ مِنْ خَلْفِنَا وَ عَنْ أَیمَانِنَا وَ عَنْ شَمَائِلِنَا وَ مِنْ جَمِیعِ نَوَاحِینَا حِفْظاً عَاصِماً مِنْ مَعْصِیتِک هَادِیاً إِلَى طَاعَتِک مُسْتَعْمِلاً لِمَحَبَّتِک
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ وَفِّقْنَا فِی یوْمِنَا هَذَا وَ لَیلَتِنَا هَذِهِ وَ فِی جَمِیعِ أَیامِنَا لاِسْتِعْمَالِ الْخَیرِ وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ وَ شُکرِ النِّعَمِ وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ وَ حِیاطَةِ الْإِسْلاَمِ وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلاَلِهِ وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازِهِ وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعِیفِ وَ إِدْرَاک اللَّهِیفِ»:
"الهى بر محمّد و آل محمّد درود فرست و ما را از پیش رو و پشت سر و طرف راست و چپ از همه اطرافمان حفظ فرما، حفظى که ما را از گناه و معصیتت نگه دارد، و به طاعت و بندگیت رهنمون شود، و دل را غرق عشق تو سازد. الهى بر محمّد و آل محمّد درود فرست و ما را در این روز و این شب و همه ایام بر این امور توفیق ده: ۱ انجام خیر ۲ ترک شر ۳ شکر نعمت ۴ پیروى از روش رسول حق ۵ دورى از بدعت ۶ امر به معروف ۷ نهى از منکر ۸ حفظ اصول و فروع اسلام ۹ نکوهش باطل و خوار نمودن آن ۱۰ یارى حق و گرامیداشت آن ۱۱ راهنمایى گمراه ۱۲ کمک ناتوان ۱۳ رسیدن به فریاد ستمدیده".
حصنِ حصینِ حفظ و امان حق:
انسان از ابتداى ولادت تا لحظه خروج از دنیا به خصوص وقتى که در مدار تکلیف و مسئولیت است، در معرض انواع خطرها و طوفانهایى است که اگر از خود مراقبت و مواظبت ننماید، درخت سعادت جاودانیش با آتش آن خطرات و طوفانها از ریشه خواهد سوخت.
مراقبت و مواظبت از هویت الهى و ملکوتى خود، در سایه عقاید صحیحه و اخلاق حسنه و اعمال صالحه میسّر است و جز این، راهى براى سلامت ماندن از خط وجود ندارد. در این مسیر باید باطن و ظاهر خویش را تسلیم خواسته هاى الهى کرد و یک لحظه از هجوم شیاطین و خنّاسان غافل نماند.
ابلیس و ارتش خطرناکش که جاهلان و بى خبر از حق و معاندان و دشمنان حقیقت هستند، کمترین رحمى به انسان ندارند و راحت آنان در این است که خوبیهاى انسان را به باد داده و آدمى را به قعر جهنّم رهنمون شوند. او و دستیارانش، دشمنان قسم خورده انسانند و در پیشگاه حضرت احدیت سوگند شدید یاد کرده که از همه طرف و از همه جانب به انسان حمله کرده و او را از حقّ و حقیقت جدا سازند.
خداوند هم به آنان هشدار داده که شما را بر عیاد من سلطه و سلطنت و تسلّط و حکومت نیست، تنها کارى که از شما بر مى آید اغواگرى است، که اگر انسانها با فراهم بودن تمام وسائل هدایت به اغوى شما تن دهند من جهنّم را از شما و پیروانتان پر خواهم کرد.
چون از طریق قرآن مجید به خود ببارانیم که شیطان و حزبش کارى جز کینه و حقد و حسد و دشمنى با ما ندارند و هدف ایشان بریدن ما از حقّ و حقیقت است و تنها راه محفوظ ماندن ما از خطرات آنان، ایمان به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب و نبوت و امامت و آراستگى به حسنات و پیراستگى از رذایل و انجام واجبات و ترک محرمات، که حضن حصین الهى و منطقه امن و امان ملکوتى است مى باشد، از شیطان و منطقه او خود را حفظ کرده و در امان حضرت ربّ العزّه قرار خواهیم گرفت.
قرآن مجید بى رحمانه و زیان آور شیطان را از هر جهت به انسان گوشزد فرموده، و ائمّه طاهرین((علیهم السلام)) که هموزن قرآنند به توضیح وضع شیطان و کیفیت حمله او از چهار طرف برخاسته، و از این طریق راه نجات انسان را از آن همه خطر کرده اند:
«قالَ فَبِما أعْوَیتَنى لأْفْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَک الْمُسْتَقیمَ، ثُمَّ لآَتِینَّهُمْ مِنْ بِینِ أیدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أیمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لاتَجد أکثَرَهُمْ شاکرینَ. قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَک مَنْهُمْ لأَمْلَئَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکمْ أجْمَعینَ»:(۱)
شیطان گفت: اکنون که مرا از رحمت خود محروم نمودى، من نیز بندگانت را از راه راست (که آیین و دین و شرع و شریعت توست) گمراه گردانم. آنگاه از پیش روى و از پشت سر و طرف راست و چپ آنان درمى آیم، آن وقت اکثر آنان را خواهى یافت که از عرصه گاه شکر نعمتهایت بیرون رفته اند. خطاب رسید بیرون شو که تو رانده درگاه مایى، هر که از فرزندان آدم از تو متابعت کند جهنّم را از تو و آنان بدون شک پر خواهم کرد.
پیش رو، پشت سر، راست و چپ، اصطلاح است، مى گوییم فلانى از چهار طرف محاصره شد. وجود مقدس حضرت باقر((علیه السلام)) در ذیل این آیه توضیحى عالى دارند:
"مِنْ بَینِ أیدیهِمْ" مَعْناهُ: اُهَوِّنُ عَلَیهِمْ أمْرَ الآْخِرَةِ:
منظور شیطان از پیش رو، سبک کردن امر آخرت در نظر بنى آدم است.
"مِنْ خَلْفِهِمْ" آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الأْمْوالِ وَ الْبُخْلِ بِها عَنِ الْحُقُوقِ لِتَبْقى لِوَرَثَتِهِمْ:
و منظورش از پشت سر، امر به جمع مال و بخل ورزیدن از حقوق مالى است، تا بدون بهره گیرى از مال براى آخرت، بمیرند و محصول زحمات خود را براى ورث بگذارند.
"عَنْ أیمانِهِمْ" اُفْسِدُ عَلَیهِمْ أمْرَ دینِهِمْ بِتَزْیینِ الضَّلالَةِ وَ تَحْسینِ الشُّبْهَةِ:
منظورش از دست راست، آن است که: با جلوه دادن گمراهى و ضلالت و نیکو نشان دادن شبهه، امر دین و دیندارى را بر آنان فاسد مى کنم، تا از لباس حقیقت عریان شوند و به چاه عمیق ضلالت سرنگون گردند.
"عَنْ شَمائِلِهِمْ" بِتَحْبیبِ اللَّذاتِ إلَیهِمْ وَ تَغْلیبِ الشَّهَواتِ عَلى قُلُوبِهِمْ:(۲)
منظورش از دست چپ آن است که: لذّات غلط را محبوب آنان نموده و شهوات سعادت سوز را بر قلبشان حاکم مى کنم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. اعراف، ۱۶ ۱۸.
۲. "مجمع البیان"ج۲، ص۴۰۴.
چند درخواست:
الهى اگر عنایت و رحمت تو نباشد و اگر توفیق خاص تو رفیق راه نگردد، به هیچ صورت راه نجاتى براى ما ضعیفان نخواهد بود.
خداوندا، با منوّر کردن قلب ما به نورت، و با آراستن جان ما به حسنات اخلاقى، و با انجام اعمال صالحه ما را از شرّ شیطان پناه ده و در حصن حصین حفظ و امانت براى ابد مقام ده.
به قول فیض آن شوریده شیدا:
الهى به کامم شرابى فرست *** شرابى ز جام خطابى فرست
مرا کشت رنج خمار اَلَست *** دگر باره از نو شرابى فرست
دلم تا صفا یابد از زنگ غم *** ب دُردى کشانت که تابى فرست
ز سر جوش خمخانه حبّ خویش *** به جام شرابم حبابى فرست
به لب تشنه چشمه معرفت *** به ساقىّ کوثر که آبى فرست
به عصیان سراپاى آلوده ام *** ز جام طهورم شرابى فرست
به معمار مى کن حوالت مرا *** امیرى به ملک خرابى فرست
به دل تخم امّید کشتم بسى *** بدین کشتزارم سحابى فرست
ز دریاى غفران و ابر کرم *** مرا رحمت بى حسابى فرست
براى براتم ز آتشکده *** ز سوى یمینم کتابى فرست
ز قشر سخن فیض دلگیر شد *** ز معناى بِکرم لُبابى فرست
براى هر کدام از سیزده موردى که حضرت زین العابدین از وجود مقدّس حضرت حق درخواست کرده اند، شرح و تفصیلى است که به خواست خداوند مهربان در ضمن دعاهاى بعد خواهد آمد، در اینجا به طور گذرا به هر یک اشاره مى رود، باشد که خداى عزیز آنچه را حضرت سجّاد درخواست نموده، به ما هم عنایت فرماید.
۱. کار خیر
سُئِلَ أمیرُالْمُؤْمِنینَ((علیه السلام)) عَنِ الْخَیرِ ما هُوَ؟ فَقالَ: لَیسَ الْخَیرُ أنْ یکثُرَ مالُکز وَ وَلَدُک، وَللِنَّ الْخَیرَ أنْ یکثُرَ عِلْمُک وَ عَمَلُک وَ یعْظُمَ حِلْمُک...(۱)
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) پرسیدند: خیر چیست؟ حضرت فرمود: خیر این نیست که مال و اولادت فراوان شود، خیر در این است که بر دانش و علمت افزوده گردد و حلم و بردباریت عظیم شود...
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): وَ الَّذى نَفْسى بِیدِهِ ما أنْفَقَ النّاسُ مِنْ نَفَقَة أحَبَّ مِنْ قَوْلِ الْخَیرِ:(۲)
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: سوگند به آن کسى که جانم در دست اوست، مردم انفاقى محبوبتر از گفتار نیک نکرده اند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "سفینة البحار"ج۱، ص۴۳۳.
۲. "سفینة البحار"، ج۱، ص۴۳۳.
عَنْ مُوسى، عَنْ أبیهِ قالَ: أحْسَنُ مِنَ الصِّدْقِ قائِلُهُ، وَ خَیرٌ مِنَ الْخَیرِ فاعِلُهُ:(۱)
حضرت موسى بن جعفر از امام صادق((علیه السلام)) روایت مى فرماید: بهتر از راستگویى، شخص راستگو، و بهتر از نیکى، شخص نیکوکار است.
قالَ الصادِقُ((علیه السلام)): إذا أرَدْتَ شَیئاً مِنَ الْخَیرِ فَلا تُؤْخِّرْهُ:(۲)
حضرت صادق((علیه السلام)) فرمود: چون قصد خیر کردى آن را به تأخیر مینداز.
۲. دورى از شر
منظور از شر در اینجا انواع گناهان و معاصى و خطاهاست، که همه و همه محصول غرائز سرکش و شهوات شیطانى و هواى نفس و شیاطین و خنّاسان است که در قرآن مجید به همه آنها و بخصوص به هواى نفس و شیطان اشاره شده است.
«مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ، وَ مِنْ شَرِّ غاسِق إذا وَقَبَ».(۳)
"ما" دلالت بر تعمیم و شمول دارد و اضافه شر به آن، و فعل "خلق" و نسبت آن به خالق، مشعر به آن است که شر از خلق و ترکیب و امتزاج و تفصیل کاینات و مواد و قوا برمى آید، نه از عوالم امر و اراده فاعلى خالق، این شرور فقط همان مضاف به ما خلق است و در واقع، نمایشى از چگونگى نظر و اندیشه و دریافت انسان از حوادث متضاد مى باشد و وجود عینى و مستقلّى ندارند. پس اگر انسان خود را برتر آورد و در حریم قدرت رب رساند و به او ایمان آرد و پناهنده شود و با نظر ربوبى به حوادث و پدیده هاى جان بنگرد، از مواجهه با آنچه شر مى نماید امنیت مى یابد و در درون هر حادثه شر نماى خیرى یا مقدّمه خیرى مى نگرد و با بینش وسیع و نیروى اراده اى که در حریم رب مى یابد، مى تواند هر حادثه اى را رو به خیر و مقاصد برتر بگرداند و بالاى امواج حوادث به سوى ساحل خیر پیش رود. و بعکس براى فرد تنها و بى پناه که خود رااز حریم پناهندگى رب بر کنار داشته و در میان و درون حوادث واقع شده، هر موج حادثه و هر پدیده اى که از گریبان آفرینش یا از درون اجتماع یا از باطن اندیشه ها سرزند شر مى نماید و در مسیر شرّش پیش مى برد.
نکره آمدن "غاسق" و قید "اذا وقب" شامل هرگونه تاریکى فشرنده و فراگیرنده اى مى شود که همه محیط و ظرف تابش را پر کند و هر روزنه نورى را مسدود نماید.
مثال بارز و محسوس اینگونه غاسق، تاریکى شب دیجور است که در آن راهزنان و جانوران و احلام و اوهام وحشت انگیز از لانه ها و کمینگاههاى زیر زمین و خلال نفوس سربرمى آورند و تاخت و تاز مى نمایند.
تاریکى فراگیرنده کفر و جهل و هوا و خشم و شهوت، مثالهاى دیگرى از "غاسق إذا وقب" است که شرّ آنها از نفس آدمى و در اوست و خطیرتر از هر شرّى مى باشد.
همین که این تاریکیهاى نفسانى، محیط درونى آدم را فرا گرفت و نور ایمان و پرتو عقل و شعاع وجدان را خاموش داشت، غرائز و خویهاى حیوانى و عقده ها از بندها و کمینگاههاى درونى رها مى شوند و چون جانورهاى متنوع و متلوّن به تاخت و تاز درمى آیند و به مرکز فرمان و اراده یورش مى آورند تا همین که آن را به دست گرفتند، همه قوا و جوارح را به خواست خود و در مسیر انجام شهوات و اوهام و زبانه هاى خشم خود به هر سو مى گردانند و در این مسیر هر حد و قید قانونى و اخلاقى و مانعى را از میان برمى دارند و هر استعداد و شخصیتى را درهم مى شکنند و هر قدرت و نیرویى را در اختیار خود مى گیرند.(۴)
۳ و ۴. که عبارت از شکر نعمت و متابعت از سنّت
باشد در فصول گذشته به آن اشارت رفته است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "سفینة البحار"، ج۱، ص۴۳۳.
۲. "سفینة البحار"، ج۱، ص۴۳۳.
۳. فلق، ۲ ۳.
۴. "پرتوى از قرآن" قسمت دوم از جزء ۳۰، ص۲۰۶.
۵. دورى از بدعت
بدعت به برنامه اى گفته مى شود که انسان از جانب خود به شرع مطهّر ببندد و آن را به عنوان برنامه دینى بر مردم حاکم نماید.
بدعت جنایتى بس بزرگ و گناهى بس عظیم است که انسان اگر به جبرانش برنخیزد معلوم نیست به رحمت حضرت حق برسد.
امام صاق((علیه السلام)) بدعت را از گناهان کبیره به حساب آورده است و از قول رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) نقل فرموده: "هر کس در برابر بدعتگذارى تبسّم کند، به نابودى دینش کمک کرده است".(۱)
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): مَنْ مَشى إلى صاحِبِ بِدْعَة فَوَقَّرَهُ فَقَدْ مَشى فى هَدْم الإْسْلامِ:(۲)
رسول خدا فرمود: هر کس براى احترام به صاحب بدعت قدم بردارد، براى نابودى اسلام قدم برداشته است.
۶ و ۷. امر به معروف و نهى از منکر
قرآن مجید امر به معروف و نهى از منکر را دو فریضه و واجب الهى مى داند و مردم را به آن امر کرده و ترک آن را گناه و موجب عذاب حق مى شمارد و سلامت جامعه را در گرو آن دانسته و این دو واجب را از اوصاف مردم مؤمن قلمداد کرده اس:
وَلْتَکنْ مِنْکمْ اُمَّةٌ یدْعُونَ إلَى الْخَیرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ اُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ:(۳)
و باید از شما امت اسلام، عده اى که داناى به موارد امر به معروف و نهى از منکرند، مردم را به نیکوکارى فرمان داده و از بدکارى نهى کنند. اینان که این دو وظیفه را انجام مى دهند رستگارانند.
لُعِنَ الَّذینَ کفَرُوا مِنْ بَنى إسرائیلَ عَلى لِسانِ داوُدَ وَ عیسىَ بْنِ مَرْیمَ ذلِک بِما عَصَوا وَ کانُوا یعْتَدُونَ. کانُوا لا یتَناهَوْنَ عَنْ مُنْکرً فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یفْعَلُونَ:(۴)
ناسپاس بنى اسرائیل به زبان داود و عیسى بن مریم از آن رو لعنت شدند که نافرمانى خدا نمودند و از حکم حق سرکشى کردند. آنان از کار زشت خود با آن همه که نهى مى شدند دست برنداشتند و چه اندازه آنچه مى کردند قبیح بود!
وَ تَرى کثیراً مِنْهُمْ یسارِعُونَ فِى الإْثْمِ وَالْعُدْوانِ وَ أکلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یعْمَلُونَ. لَوْ لا ینْهاهُمُ الرَّبّانِیونَ وَ الأْحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الإْثْمِ وَ أکلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یصْنَعُونَ:(۵)
و بسیارى از آنها را بنگرى که در گناه و ستمکارى و خوردن حرام مى شتابند، چه بد است آنچه انجام مى دادند. چرا علما و روحانیون، آنان را از زشتیها و خوردن حرام بازندازند، ساکتان از امر بمعروف و نهى از منکر کارى بسیار زشت مى کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "سفینة البحار"ج۱، ص۶۳.
۲. "سفینة البحار"ج۱، ص۶۳.
۳. آل عمران، ۱۰۴.
۴. مائده، ۷۸ ۷۹.
۵. مائده، ۶۲ ۶۳.
«اَلَّذینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِىَّ الاُْمّىَّ الَّذى یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ فِى التَّوْراتِ وَ الاِْنْجیلِ یأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ وَ یضَعُ عَنْهُمْ إصْرَهُمْ وَ الأْغْلالَ الَّتى کانَتْ عَلَیهِمْ فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذى اُنْزِلَ مَعهُ اُولئِک هُمُ الْمُفْلُحُونَ»:(۱)
آنان که پیروى کنند از رسول خبرآور که در تورات و انجیلى که در دست آنهاست نام و نشانى و اوصافش را نگاشته مى یابند، که آن رسول آنها را امر به نیکى و نهى از زشتى خواهد کرد و بر آنان هر طعام پاکیزه و مطبوع را حلال و هر پلید منفور را حرام مى گرداند و احکام پر رنج و مشقّتى را که از جهل و هوا چون زنجیر به گردن خود نهاده اند همه را برمى دارد. پس آنان که به او گرویدند و از او حرمت و عزّت نگاه داشته یاریش نمودند و از نورى که با او نازل شده متابعت کردند، آن گروه به حقیقت رستگاران عالمند.
«وَالْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أوْلیاءُ بَعْض یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یطیعُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ اُولئِک سَیرْحمُهُمُ اللهُ إنَّ اللهَ عَزیزٌ حَکیمٌ»:(۲)
مردان و زنان مؤمن یار و دوستدار یکدیگرند، امر به معروف و نهى از منکر مى کنند، نماز بپا مى دارند، زکات پرداخت مى نمایند و از خدا و رسول او اطاعت مى کنند. اینان را خداوند مشمول رحمت خود خواهد کرد، که خدا صاحب اقتدار و درست کردار است.
عَنْ أمیرِالْمُؤْمِنینَ((علیه السلام)): لا تَتْرُکوا الأْمْرَ بالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنْکرِ یوَلِّى اللهُ اُمُورَکمْ شِرارَکمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلا یسْتَجابُ لَکمْ لَکمْ دُعاؤُکمْ:(۳)
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود: امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید، که خداوند اشرار قوم را بر شما مسلّط کند، آنگاه دعا مى کنید ولى دعایتان مستجاب نمى شود.
قالَ عَلِىٌّ((علیه السلام)): إنَّ اللهَ تَعالى ذِکرُهُ لَمْ یرْضَ مِنْ أوْلیائِهِ أنْ یعْصى فِى الأْرْضِ وَ هُمْ سُکوتٌ مُذْعِنُونَ لا یأْمُرُونَ بِمَعْرُوف وَ لا ینْهَوْنَ عَنْ مُنْکر:(۴)
على((علیه السلام)) فرمود: به حقیقت که خداوند براى اولیائش رضایت نداده که در زمین معصیت شود و آنان ساکت باشند و از امر به معروف و نهى از منکر خوددارى نمایند.
وَ قالَ((علیه السلام)): لَعَنَ اللهُ الآْمِرینَ بِالْمَعْرُوفِ التّارِکینَ لَهُ، وَ النّاهینَ عَنِ الْمُنْکرِ الْعامِلینَ بِهِ:(۵)
و نیز آنحضرت فرمود: خداوند لعنت کرده آنان را که امر به معروف کنند ولى خود تارک معروف، و نهى از منکر کنند ولى خود آلوده به منکر باشند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. اعراف، ۱۵۷.
۲. توبه، ۷۱.
۳. "سفینة البحار" ج۲، ص۶۳۰.
۴. "سفینة البحار" ج۲، ص۶۳۰.
۵. "سفینة البحار" ج۲، ص۶۳۰.
۸، ۹، ۱۰. حفظ اسلام و خوار نمودن باطل و نصرت حق
اسلام که عبارت از ایمان و عمل و اخلاق است، یادگار انبیاء و امامان معصوم و صدّیقین و شهدا و صالحین و عالمان ربّانى و عارفان عاشق و حکیمان آگاه براى هدایت و رشد و کمال انسان است.
هر مسلمان و مؤمنى در برابر حیثیت و حفظ اسلام و تداوم آن شدیداً مسئول و مکلّف است. جهاد با جان و مال، جهاد با زبان و قلم، جهاد با عمل و انبیاء و امامان و تربیت شدگان آن بزرگواران براى حفظ اسلام از هیچ کوششى مضایقه نکرده و در این مسیر از جانبازى دریغ ننمودند.
همه ما در این زمینه باید وم انبیاء و ائمه طاهرین((علیهم السلام)) باشیم، تا آیین الهى به نسلهاى بعد برسد و ما در پیشگاه حضرت محبوب سرافکنده نگردیم. با تمام وجود باید در برابر باطل به هر شکلى که هست بایستیم و در به ذلّت کشیدن و خوارى آن فعالیت کرده تا جایى که ریشه باطل بسوزد و حق و حقیقت از شرّ آنان در امان بماند. حق را در تمام جوانبش یارى دهیم و به اعزاز آن برخاسته و براى پابرجایى آن از هیچ کوششى دریغ نورزیم، که این همه در دنیا و آخرت به نفع ما و زن و فرزند ما و دوستان ما و نسل امروز و فرداى ماست.
در باب قسمت یازدهم: ارشاد گمراه، و دوازدهم: کمک به ناتوان، و سیزدهم: رسیدن به فریاد ستمدیده، در دعاهاى بعد با کمک حضرت محبوب شرح و مفصّل و تفسیر جامع خواهد آمد.
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ اجْعَلْهُ أَیمَنَ یوْم عَهِدْنَاهُ وَ أَفْضَلَ صَاحِب صَحِبْنَاهُ وَ خَیرَ وَقْت ظَلِلْنَا فِیهِ وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَى مَنْ مَرَّ عَلَیهِ اللَّیلُ وَ النَّهَارُ مِنْ جُمْلَةِ خَلْقِک أَشْکرَهُمْ لِمَا أَوْلَیتَ مِنْ نِعَمِک وَ أَقْوَمَهُمْ بِمَا شَرَعْتَ مِنْ شرَائِعِک وَ أَوْقَفَهُمْ عَمَّا حَذَّرْتَ مِنْ نَهْیک»:
"پروردگارا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و این روز را میمون ترین روزى قرار ده که ما با آن برخورد کرده ایم، و برترین مصاحب و همراهى که با آن همراه شده ایم، و بهترین وقتى که در آن بسر برده ایم، و ما را خوشنودترین افراد از گروه آفریدگانت که شب و روز بر آنان گذشته قرار ده، شاکرترین ایشان به نعمتهایى که لطف کردى، و برخاسته ترین آنان به دستوراتى که بیان نمودى، و خوددارترین ایشان از منیاتى که از آن ترسانیدى".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. و احفظنا من بین ایدینا و من خلفنا و عن ایماننا و عن شمائلنا و من جمیع نواحینا، حفظا عاصما من معصیتک، هادیا الى طاعتک، مستعملا لمحبتک».
قال صاحب الکشاف: حقیقه قولهم: «جلست بین یدى فلان» ان تجلس بین الجهتین المسامتتین لیمینه و شماله قریبا منه. فسمیت الجهتان یدین لکونهما على سمت الیدین مع القرب منهما توسعا. کما یسمى الشى ء باسم غیره اذا جاوره و داناه. فمعنى بین ایدینا اى: قدامنا. و الخلف: ضد القدام. و الیمین: خلاف الشمال.
و «عاصما»، اى: مانعا. و منه قوله تعالى: (لا عاصم الیوم من امر الله)، اى: لا مانع.
یعنى: بار خدایا، رحمت فرست بر محمد و آل او. و نگاه دار ما را از بدى آنچه در برابر ماست و آنچه در عقب ماست و از راست و از چپ ما و از همه ى اطراف ما، نگاه داشتنى که بازدارد ما را از نافرمانى تو و راه نماینده باشد به طاعت تو، به کار فرموده باشد یا: کار فرماینده باشد- دوستى تو را. بنابر اختلاف نسخ. چه، «مستعملا» به صیغه ى اسم فاعل و اسم مفعول هر دو روایت شده در این مقام.
«اللهم صل على محمد و آله. و وفقنا فى یومنا هذا و لیلتنا هذه و فى جمیع ایامنا لاستعمال الخیر، و هجران الشر، و شکر النعم، و اتباع السنن».
التوفیق هو جعل الاسباب متوافقه للمطلوب الخیر.
و الاستعمال: مصدر الاستفعال بمعنى الاعمال.
و الخیر: ضد الشر.
و الهجران: مصدر هجر یهجر- کالحرمان- بمعنى البعد و الترک.
و الاتباع: مصدر الافتعال.
و السنن: جمع سنه، و هى سیره النبى و طریقته.
یعنى: بار خدایا، رحمت فرست بر محمد و آل او. و توفیق ده ما را در این روز و در این شب و در جمیع روزهاى عمر ما به کار بردن نیکویى و دور شدن و ترک کردن بدى و شکرگزارى نعمتهاى تو، و پیروى کردن سنتهاى پیغمبر تو- صلى الله علیه و آله- و طریقه و سیرت او.
«و مجانبه البدع، و الامر بالمعروف، و النهى عن المنکر، و حیاطه الاسلام و اجلاله، و انتقاص الباطل و اذلاله، و نصره الحق و اعزازه، و ارشاد الضال، و معاونه الضعیف، و مدارکه اللهیف».
المجانبه: مصدر من باب المفاعله: از چیزى دور شدن.
و البدع: جمع بدعه، و هى ان تزید فى شى ء من الدین ما لیس منه، نحو ان یصلى النوافل باذان و اقامه.
و «حیاطه الاسلام» -بالحاء المهمله و الیاء المثناه التحتانیه و الطاء المهمله- اى: حفظه و حراسته.
و انتقص الشىء اى: نقص.
اللهیف، اى: الملهوف، و هو المظلوم او المضطر.
یعنى: و دور شدن از بدعتها- یعنى چیزى چند که از دین نباشد و داخل سازیم در دین، مثل اذان و اقامه گفتن در نماز سنتى و امثال این از بدعتها-، و فرمودن به معروف- یعنى کارهاى شایسته، مثل امر به واجبات و سنتها-، و بازداشتن از منکرات- یعنى از ارتکاب محرمات-، و حفظ کردن و حراست نمودن احکام دین اسلام و تمشیت ارکان ایمان و بزرگ دانستن آن، و کم کردن کارهاى باطل- یعنى ناکردن آن- و خوار کردن آن، و یارى دادن حق و عزیز کردن آن، و راه نمودن گمراهان- یعنى کسانى که در بادیه ى ضلالت و غوایت از کفر و غیر آن از مذاهب باطله گمراه شده باشند-، و یارى دادن ضعیفان، و تدارک کردن حال ملهوفان و مظلومان.
«اللهم صل على محمد و آله. و اجعله ایمن یوم عهدناه، و افضل صاحب صحبناه، و خیر وقت ظللنا فیه».
ایمن- على وزن افعل- من الیمن و البرکه.
و «عهدناه»، اى: لقیناه. من قوله: عهدته بمکان کذا، اى: لقیته.
و «ظللنا» من: ظللت اعمل کذا ظلولا، اذا عملته بالنهار دون اللیل.
یعنى: بار خدایا، رحمت فرست بر محمد و آل او. و بگردان این روز را مبارکترین روزها که ما در آن بوده ایم، و فاضلترین مصاحبى که با او صحبت داشته ایم، و بهترین وقتى که همیشه عمل کرده ایم در آن.
«و اجعلنا من ارضى من مر علیه اللیل و النهار من جمله خلقک».
«ارضى» -على صیغه التفضیل- من الرضا. و قیاسه للفاعل. و قد جاء للمفعول، نحو اعذر و الوم و اشهر. و هنا بمعنى المفعول انسب. اى: اجعلنا من جمله من رضیت عنه اشد رضاء. (و رضوان من الله اکبر). و لو کان للفاعل لکان معناه: اجعلنا ممن کان راضیا بقضائک.
یعنى: و بگردان ما را خشنودترین آن کسى که گذشته است بر او روز و شب از جمله مخلوقات تو.
«و اشکرهم لما اولیت من نعمک».
«اشکر» -على صیغه اسم تفضیل- بالنصب بالمفعولیه بل الحالیه. اى: و اجعلنا من ارضى حال کوننا اشکرهم. و روى بالجر بدلا من «خلقک» او من «ارضى». و یمکن ان یکون نصبه على المدح بتقدیر اعنى.
و «اولیت» -على صیغه الماضى من باب الافعال- اى: اعطیت.
یعنى: و بگردان ما را شاکرترین مخلوقات از جهت آن چیزى که عطا کرده اى از نعمتهاى خود بر ما.
«و اقومهم بما شرعت من شرائعک».
«اقوم» بر صیغه ى اسم تفضیل از قوم به معنى عدل و استقامت. و این نیز به هر دو اعراب مروى شده، هم به نصب و هم به جر بر قیاس «اشکرهم».
و الشرائع: جمع الشریعه، و هى ما وضع الله تعالى لعباده من الدین.
یعنى: بگردان ما را راست ترین و درست ترین مخلوقات به عمل کردن آنچه شرع کرده و وضع نموده اى از راههاى دین و شریعتهاى خود.
«و اوقفهم عما حذرت من نهیک».
هذا ایضا على صیغه التفضیل، من: وقف عن الشىء، اى: لم یدخل فیه. و اعرابه کاعراب «اشکرهم». این نیز به هر دو اعراب روایت شده به نصب و جر.
و التحذیر: التخویف.
یعنى: بگردان ما را ایستاده ترین مخلوقات از آنچه تخویف نموده و ترسانیده اى از نهى خود.
شرح صحیفه (مدرسی)
مقدمه: از اینکه انسان بخواهد نمونه اى از خدا شود و خود را در مرتبه ى خود قرار دهد و نزول نکند، حاجت دارد که آنى از آنان از عدو خود که ابلیس است که در کمین او به جهات سته غفلت ننماید خواب و خورد خود را بر خود حرام دارد، و لذا امام عرض مى کند در دفع او.
یعنى: اى خداى من رحمت نازل کن بر محمد و آل محمد و حفظ فرما ما را از پیش روى ما و از عقب ما و از جانب راست ما و از جانب چپ ما، و از جمیع جوانب ما حفظ کردنى که منع کننده باشد از عصیان تو هدایت کننده باشد به سوى طاعت تو استعمال کننده باشد از براى دوستى تو.
اللغه:
هجران: کناره کردن.
سنن: جمع سنت به معنى طریقت.
حیاطت: حفظ کردن،
ارشاد: راهنمائى نمودن.
ضال: گمراه،
اللهیف: المظلوم.
شرح:
یعنى اى خداى من رحمت بفرست تو بر محمد و آل محمد، و توفیق بده ما را در امروز و در امشب و در جمیع روزهاى ما و شبهاى ما مر جاى آوردن خوبى و ترک بدى و شکر نعمتها و متابعت نمودن سنن و اجتناب نمودن از بدعتها و امر به معروف نمودن و نهى از منکر و حفظ نمودن اسلام و کم نمودن باطل و ذلیل نمودن باطل و یارى نمودن حق و عزیز نمودن حق و راه نمایاندن گمراه و اعانت نمودن ضعیف و یارى نمودن مظلوم.
ختام:
عامه خود را نسبت به سنت مى دهند و گویند مائیم سنى مائیم که متابعت سنت نبویه (ص) مى نمائیم لکن برایشان مشتبه شده است وجه تسمیه آنها به سنت، پس گوئیم که جمعى از اکابر نقل نموده اند که در دولت بنى امیه و بنى مروان امر رعیت به مثابه اى رسید که سب اهل بیت عصمت على علیه السلام و آل او فاش و آشکارا مى نمودند تا اینکه دولت منتهى به عمر بن عبد العزیز شد امر فرمود به ترک این امر فظیع و شنیع و در صدد انتقام و اذیت بیرون آمد. جماعتى بر آن عقاید فاسده باقى ماندند اگر یکى از ایشان مى خواست کسى را بر رفیق خود معلوم کند که آن هم رفیق است یا نه خطاب به رفیق مى کرد و مى گفت: فلان از اهل سنت و جماعت است که رفیق تعظیم و تکریم او کند و این مطلب شایع شد ما بین خودشان سفله بى معنى آن را اسم خود گذاشتند و نفهمیدند که مطلب چه است.
اللغه:
ایمن: اسم تفضیل از یمن بالضم به معنى برکت و حصول خیر،
عهد: عرف و علم.
ظللنا: اى اقمنا فیه و او مقابله بیتوته در لیل بود،
الاولى: الاعطاء.
شرح:
اى خداى من رحمت نازل کن بر محمد و آل او و بگردان تو آن روز را خوبترین روزى که شناخته باشیم او را، و فاضل تر رفیق که رفاقت کردیم ما او را و خوبتر وقتى که اقامه کردیم ما در آن و بگردان تو ما را پسندیده تر کسى که گذشته باشد بر آن روز و شب از جمیع خلق تو شاکرترین ایشان از جهت چیزهائیکه اعطاء نمودى تو از نعمتهاى خود و محکمترین ایشان از براى جاى آوردن به چیزیکه شروع فرمودى از شرایع خود و محتاط و متوقف از ایشان از چیزهائى که ترساندى از نواهى خود.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
آنگاه با درخواست درود بر پیامبر و آلش از خداوند مى خواهد از هر جهت او را حفظ کند و از مکر و حیله و ناملایماتى که از ناحیه ى شیطان مى رسد او را نگهدارد عرض مى کند: بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و ما را از پیش رو و پشت سر و از راست و چپ و از تمام جوانب حفظ فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و احفظنا من بین ایدینا و من خلفنا و عن ایماننا و عن شمائلنا و من جمیع نواحینا...).
(آنگونه حفظى که از نافرمانى و معصیت تو در امان و به سوى طاعت تو هدایت و محبت تو را همواره به کار گیریم) (حفظا عاصما من معصیتک، هادیا الى طاعتک، مستعملا لمحبتک).
پس از آن با درخواست درود بر محمد و آل، از خداوند خواستار مى گردد که بتواند سراسر عمرش را در راه خیر به کار گیرد، از شر و بدى دورى گزیند، نعمتهاى خداوند را سپاس گوید و از سنتها و روشهاى نیک تبعیت و از بدعتها و اعمال ناپسند دورى کند در طریق امر به معروف، نهى از منکر و یارى حق و در هم شکستن باطل تلاش نماید عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و ما را در این روزمان و شبمان و در تمام ایام عمرمان بر انجام کارهاى خیر و دورى از شر و بدى موفق بدار) (اللهم صل على محمد و آله، و وفقنا فى یومنا هذا و لیلتنا هذه و فى جمیع ایامنا، لاستعمال الخیر و هجران الشر).
همچنین (توفیق شکر نعمتها، تبعیت و پیروى از سنتهاى نیک و دورى از بدعتها را مرحمت بفرما) (و شکر النعم، و اتباع السنن، و مجانبه البدع).
و نیز شایستگى: (مقام امر به معروف و نهى از منکر و حفاظت از اسلام و در هم شکستن باطل و خوار و ذلیل ساختن آن را لطف فرما) (و الامر بالمعروف، و النهى عن المنکر، و حیاطه الاسلام، و انتقاص الباطل و اذلاله).
و نیز موفقیت: (نصرت و یارى از حق عزیز و قدرتمند ساختن آن و ارشاد افراد گمراه و اعانت ضعیف و فریادرسى مظلوم ناتوان را محبت کن) (و نصره الحق و اعزازه، و ارشاد الضال، و معاونه الضعیف، و ادراک اللهیف).
در پنجمین فراز که باز با درود بر محمد و آلش شروع مى شود خواسته هاى خود را در رابطه با شب و روز، ادامه مى دهد و سرانجام نسبت به عقائد خود گواه مى طلبد.
نخست مى گوید: (خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و این روز را مبارکترین روزهایى که شناخته ایم و برترین رفیقى که با آن همراهى کرده ایم و بهترین زمانى که در آن به سر برده ایم قرار ده) (اللهم صل على محمد و آله، و اجعله ایمن یوم عهدناه، و افضل صاحب صحبناه، و خیر وقت ظللنا فیه).
آنگاه عرض مى کند: (و ما را از میان مخلوقت از خشنودترین کسانى قرار ده که شب و روز بر او گذشته است، از شکرگزارترین کسانى که به آنها نعمت بخشیده اى، از پایدارترین کسانى که شرایع و قوانینت را بر ایشان تشریع فرموده اى و از خوددارترین افراد نسبت به مواردى که آنها را نهى و تحذیر کرده اى) (و اجعلنا من ارضى من مر علیه اللیل و النهار من جمله خلقک، اشکرهم لما اولیت من نعمک، و اقومهم بما شرعت من شرائعک و اوقفهم عما حذرت من نهیک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص:۲۷۸-۲۴۹
«اللّهُمّ صلّ على محمد و آله، وَ احفَظْنا مِن بَینِ أیدینا وَ مِن خَلفِنا وَ عَنْ أیمانِنا وَ عَنْ شَمائِلنا وَ مِن جَمیعِ نَواحِینا».
من بین ایدینا: اى من قدامنا، لان ما بین یدى الانسان قدامه.
و من خلفنا: اى من ورائنا.
و الایمان بالفتح: جمع یمین و هو ضد الشمال.
و الشمائل: جمع شمال بالکسر، و تجمع على اشمل ایضا.
سال علیه السلام الحفظ اولا من الجهات الاربع التى اقسم ابلیس لعنه الله تعالى لیاتین بنىآدم منها، حیث قال: «فبما اغویتنى لاقعدن لهم صراطک المستقیم ثم لاتینهم من بین ایدیهم و من خلفهم و عن ایمانهم و عن شمائلهم و لا تجد اکثرهم شاکرین»، و قد ذکروا فى ذکرها وجوها:
احدها: اجمالا انها الجهات الاربع التى یعتاد هجوم العدو منها، مثل قصده ایاهم للتسویل و الاضلال من اى وجه تیسر باتیان العدو من الجهات الاربع، و لذلک لم یذکر الفوق و التحت.
الثانى: ما روى عن ابى جعفر علیه السلام قال: ثم لاتینهم من بین ایدیهم معناه: اهون علیهم امر الاخره، و من خلفهم: آمرهم بجمع الاموال و البخل بها عن الحقوق لتبقى لورثتهم، و عن ایمانهم: افسد علیهم امر دینهم بتزیین الضلاله و تحسین الشبهه، و عن شمائلهم: بتحبیب اللذات الیهم و تغلیب الشهوات على قلوبهم.
الثالث: ما روى عن ابن عباس: من بین ایدیهم: من قبل الاخره، و من خلفهم: من جهه الدنیا، و عن ایمانهم و عن شمائلهم: من جهه حسناتهم و سیئاتهم. الرابع: من بین ایدیهم: انفرهم عن الرغبات فى سعادات الاخره، و من خلفهم: اقوى رغبتهم فى لذات الدنیا و طیباتها، فالاخره بین ایدیهم، لانهم یردون الیها و یقبلون علیها، و الدنیا خلفهم، لانهم یخلفونها، و عن ایمانهم: افترهم عن الحسنات، و عن شمائلهم: اقوى دواعیهم الى السیئات.
قال ابن الانبارى: و هذا قول حسن، لان العرب تقول: اجعلنى فى یمینک اى: من المقدمین، و لا تجعلنى فى شمالک اى: من الموخرین.
و لا یخفى ان هذا القول کالشرح لما روى عن ابن عباس، و لا مغایره بینهما فى اصل المعنى.
الخامس: من بین ایدیهم: الشبهات المبنیه على التشبیه، اما فى الذات، او فى الصفات، لان الانسان یشاهد هذه الجسمانیات فهى بین یدیه و بمحضر منه، فیعتقد ان الغائب مثل الشاهد، و من خلفهم: شبهات اهل التعطیل، لان هذه بازاء الاولى، و عن ایمانهم: الترغیب فى ترک المامورات، و عن شمائلهم: الترغیب فى فعل المنهیات.
و قال حکماء الاسلام: ان فى البدن قوى اربعا هى الموجبه لفوات السعاده الروحانیه.
احدها: القوه الخیالیه التى تجتمع فیها مثل المحسوسات، و موضعها البطن المقدم من الدماغ، و الیها الاشاره بقوله: «من بین ایدیهم».
و ثانیها: القوه الوهمیه التى تحکم فى غیر المحسوسات بالاحکام المناسبه للمحسوسات، و محلها البطن الموخر من الدماغ، و هو قوله: «و من خلفهم».
و ثالثها: الشهوه، و محلها الکبد عن یمین البدن.
و رابعها: الغضب، و منشاه القلب الذى هو فى الشق الایسر. فالشیاطین الخارجیه ما لم تستعن بشىء من هذه القوى الاربع لم تقدر على القاء الوسوسه، و لم یذکر الفوق و التحت لان القوى التى منها یتولد ما یوجب تفویت السعاده الروحانیه هى هذه الموضوعه فى الجوانب الاربعه من البدن.
و عن شقیق: ما من صباح الا قعد الشیطان لى على اربعه مراصد: من بین یدى، و من خلفى، و عن یمینى، و عن شمالى.
اما من بین یدى فیقول: لا تخف ان الله غفور رحیم، فاقرا «و انى لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا».
و اما من خلفى: فیخوفنى الضیعه على من اخلفه بعدى، فاقرا «و ما من دابه فى الارض الا على الله رزقها».
و اما عن یمینى فیاتینى من قبل الثناء، فاقرا «و العاقبه للمتقین».
و اما عن شمالى: فیاتینى من قبل الشهوات، فاقرا «و حیل بینهم و بین ما یشتهون».
و انما عدى الفعل فى الدعاء و فى الایه الى الاولین بحرف الابتداء، لان الاتى منهما یتوجه الى الانسان، و الى الاخرین بحرف المجاوزه، لان الاتى منهما کالمنحرف المتجافى عنه المار على عرضه، و نظیره جلست عن یمینه.
و قال الزمخشرى: کلمه «من» هنا تبعیضیه، لان الفعل یقع فى بعض الجهتین:
قال فى الکشاف: فان قلت: کیف قیل: «من بین ایدیهم و من خلفهم» بحرف الابتداء، و «عن ایمانهم و عن شمائلهم» بحرف المجاوزه؟
قلت: المفعول فیه عدى الیه الفعل نحو تعدیته الى المفعول به، فکما اختلفت حروف التعدیه فى ذلک اختلفت فى هذا، فکانت لغه توخذ و لا تقاس، و انما یفتش عن صحه موقعها فقط، فلما سمعناهم یقولون: جلس عن یمینه و على یمینه، و عن شماله و على شماله، قلنا: معنى على یمینه انه تمکن من جهه الیمین تمکن المستعلى من المستعلى علیه، و معنى عن یمینه: انه جلس متجافیا عن صاحب الیمین منحرفا عنه غیر ملاصق له، ثم کثر حتى استعمل فى التجافى و غیره، و نحوه من المفعول به رمیت عن القوس و على القوس و من القوس، لان السهم یبعد عنها
و یستعلیها اذا وضع على کبدها للرمى و یبتدا منها، و کذلک قالوا: جلس بین یدیه و خلفه بمعنى فى، لانهما ظرفان للفعل، و من بین یدیه و من خلفه، لان الفعل یقع فى بعض الجهتین، کما تقول جئته من اللیل ترید بعض اللیل انتهى.
قوله علیه السلام: «و من جمیع نواحینا». النواحى: جمع ناحیه و هى الجانب فاعله بمعنى مفعوله، لانک نحوتها اى: قصدتها، اى: من جمیع جوانبنا، و هذا تعمیم بعد التخصیص، فدخل فیه الفوق و التحت، لاحتمال اتیان المکروه منهما.
قال بعضهم: السالک الى الله تعالى خائف من قطع الطریق من الشیطان، و هو لا یالو جهدا فى ان یاتیه من اى جهه امکنه الاتیان منها، فلیس للتخلص منه مساغ الا بان یلتجا الى الله سبحانه، و یساله الحفظ من جمیع الجهات.
حفظا: مصدر منصوب على المفعولیه المطلقه، و هو بنفسه مفید لتقویه عامله و تقریر معناه، و بوصفه بکونه عاصما مفید لبیان نوعه.
و عاصما: اى مانعا.
و الطاعه: موافقه الامر او الاراده.
و قدم العصمه من المعصیه على الهدایه الى الطاعه، لان التخلیه مقدمه على التحلیه، ثم ترقى الى سوال المحبه.
و مستعملا: یروى بفتح المیم اسم مفعول، و بکسرها اسم فاعل. فعلى
الاول معناه: حفظا نستعمله لمحبتک. و على الثانى: حفظا یستعملنا لمحبتک.
الا ان الاول من استعملت الثوب و نحوه اذا اعملته فیما یعد له. و الثانى من استعملته اذا جعلته عاملا.
و اضافه المحبه الى کاف الخطاب من اضافه المصدر الى المفعول، اى: لمحبتنا ایاک، او الى الفاعل، اى: لمحبتک ایانا.
قیل: محبه العباد لربهم محبه طاعته، و ابتغاء مرضاته، و اجتناب ما یوجب سخطه و عقابه. و محبه الله تعالى لعباده اراده اکرامهم، و ان یثیبهم احسن الثواب، و یرضى عنهم، و یصونهم عن العاصى.
و هذا التفسیر لمحبه العباد لربهم مبنى على ما ذهب الیه جمهور المتکلمین من ان المحبه نوع من الاراده، و الاراده لا تعلق لها الا بالحوادث، فیستحیل تعلق المحبه بذات الله تعالى و صفاته، و لانها تستدعى الجنسیه بین المحب و المحبوب.
قال بعض المحققین: و المنع عن الاول ان المحبه لیست نوعا من الاراده، لتعلقها بالاعیان و تعلق الاراده بالافعال، بل لو عکس لکان صوابا.
و عن الثانى ان المحبه قد تتعلق بالاعراض، و لا جنسیه بین الجوهر و العرض.
و التحقیق: انها من الوجدانیات التى لا تحتاج الى تعریف حقیقى، بل الى شرح مستقیم لتمتاز عن باقى المعانى الوجدانیه، بان یقال: هى ادراک الکمال من حیث انه موثر، و کلما کان الادراک اتم و المدرک اشد کمالیه موثره کانت المحبه اکمل.
و لذلک قال العارفون: نحن نحب الله تعالى لذاته لا لغرض، و لو کان کل شىء محبوبا لاجل شىء آخر دار او تسلسل، و اذا کنا نحب الرجل العالم لعلمه، و الرجل الشجاع لقوته و غلبته، و الرجل الزاهد لبراءه ساحته عن المثالب، فالله تعالى احق بالمحبه، لان کل کمال بالنسبه الى کماله نقص، و الکمال مطلوب لذاته محبوب لنفسه، و کلما کان الاطلاع على دقائق حکمه الله و قدرته و صنعه اکثر کان حبه له اتم، و بحسب الترقى فى درجات العرفان تزداد المحبه، الى ان یستولى سلطان الحب على قلب المومن، فیشغله عن الالتفات الى غیره و یغنى عن حظوظ نفسه، فبه یسمع و به یبصر و به ینطق و به یبطش و به یمشى، فلا یفعل الا ما احبه و اراده، و لا یختار الا ما امره و رضیه، و لا یثق الا به، و لا یسکن الا الیه، و لا یتکلم الا عنه، و لا یتفکر الا فیه، و لا یتنفس الا معه، و هذه احوال تلطف عن العباره و تدق عن الاشاره.
و لنذکر نبذه من کلام المحبین فى المحبه، تبرکا بانفاسهم، و اقتباسا من نبراسهم.
قال بعضهم: المحبه هى امحاء القلب عما سوى المحبوب.
و قال آخر: هى نار تحرق ما سوى المراد المحبوب.
و قال آخر: هى الموافقه فى جمیع الاحوال.
و قال آخر: المحبه بذل المجهود و الحبیب یفعل ما یرید.
و قال آخر: المحبه میلک الى الشىء بکلیتک، ثم ایثارک له على نفسک و روحک، ثم موافقتک له سرا و جهرا فیما سرک او ساءک، ثم علمک بتقصیرک فى حقه.
و قال آخر: المحبه ما لا تنقصه الاساءه، و لا یزیده الاحسان، و لا ینسیه القرب، و لا یسلیه البعد.
قالوا: و للمحبه خصائص.
فمن خصائصها: تقدیم امور الاخره فى کل ما یقرب الى الله تعالى على امور الدنیا من کل ما تهوى الانفس، و التذلل لاولیاء الله من العلماء و العباد، و التعزز على ابناء الدنیا، و المجاهده فى طریق المحبوب بالمال و النفس جمیعا، و الانقطاع عن کل شىء الیه، و وجود الانس بالوحده، و الروح بالخلوه، و الالتذاذ بحلاوه الخدمه، و ان لا یسکن الا الیه، و لا یعتمد الا علیه.
و فى قصه برخ، العبد الاسود الذى استسقى به موسى علیه السلام ان الله تعالى اوحى الیه ان برخ نعم العبد لى الا ان فیه عیبا، قال: یا رب و ما ذاک؟ قال: یعجبه نسیم الاسحار و من احبنى لا یسکن الى شىء و لا یانس بشىء.
و من خصائصها: الخروج الى الله تعالى من الدنیا بالزهد فیها، و الخروج الیه من النفس بایثار الحق على الهوى، و الخروج من العمل باسقاط المثوبه و اطراح الاجر و الجزاء.
و علیه قول سید العارفین صلوات الله علیه: «ما عبدتک خوفا من نارک و لا طمعا فى جنتک...» الحدیث.
و من خصائص المحبه: ان المحب هش بش بسام، یحسن لمن یعاشره خلقه، و یعذوذب لمن یلقاه شربه، یحنو على الصغیر، و یبجل الکبیر، و کیف لا یهش و هو فرحان بالحق و بکل شىء، فانه یرى فیه لطف الحق.
و من خصائصها: ان الذکر لا یکون عن نسیان، و الرویه لا تکون عن عیان، فلا یکون فى نفسه موضع الا و هو معمور به متهالک علیه، و لا من قلبه موقع الا و هو موشى بذکره مطرزا باسمه، و انشدوا:
لا لانى انساک اکثر ذکراک ولکن بذاک یجرى لسانى
انت فى القلب و الجوانج و النفس و انت الهوى و انت الامانى
کل جزء منى یراک من الوجد بعین غنیه عن عیان
فاذا غبت عن عیانى ابصر تک منى بعین کل مکان
کان الفضیل بن عیاض یقول: اذا قیل لک: تحب الله؟ فاسکت، فان قلت: نعم، فلیس وصفک وصف المحبین فاحذر المقت، و ان قلت: لا، کفرت.
و اما محبته تعالى لعباده، فقال بعض العارفین: هى راجعه الى محبته ذاته، لانه تعالى ما احب شیئا بالذات غیر ذاته المقدسه و ان احب غیره فانما احبه بتبعیه محبه ذاته، لانه من توابعها، فکل ما هو اقرب الیه کان احب عنده، فترجع محبته لما سواه الى محبته لذاته. کما یدل علیه ما ورد فى الحدیث: ان الله جمیل یحب الجمال.
و لهذا لما قرا القارى فى مجلس الشیخ ابى سعید بن ابى الخیر قوله تعالى: «یحبهم و یحبونه»، قال: لعمرى یحبهم و یحق انه یحبهم، لانه انما یحب نفسه.
اشاره الى انه لا نظر له الى غیره من حیث انه غیره، بل نظره الى ذاته و الى افعاله فقط، و لیس فى الوجود الا نفسه و افعال نفسه و صنائعه و آثاره، و کلها راجع الیه، و هو غایه کل شىء، فلا تجاوز محبته ذاته و تابع ذاته من حیث هو متعلق بذاته، فهو اذا لا یحب الا نفسه.
و ما ورد فى الاخبار من حبه لعباده فهو موول بما ذکرناه، و یرجع معناه الى انه جعله قریبا منه، و کشف عن قلبه الحجاب حتى راه بقلبه، فمحبته تعالى لمن احبه ازلیه مهما اضیفت الى الاراده الازلیه، و اذا اضیفت الى فعله و صنعه فى حق عبده، من تمکینه ایاه من القرب منه و الى مشیئته و ارادته المخصوصه التى اقتضت تمکن هذا العبد من سلوک طریق القرب الیه، فهى حادثه بحدوث السبب المقتضى له.
کما ورد فى الحدیث القدسى: لا یزال العبد یتقرب الى بالنوافل حتى احبه.
فیکون تقربه بالنوافل سببا لصفاء باطنه، و ارتفاع الحجاب عن قلبه، و حصوله فى درجه القرب، و صیرورته من جمله المقربین، فصار قریبا بعد ما کان بعیدا کائنا فى مقام المبعدین کالبهائم و السباع و ابناء الشیاطین، فقد تجددت له درجه القرب و المحبوبیه بالمعنى الذى علمت من کونها على وجه التبعیه، و لم تتجدد فیه تعالى صفه لم تکن، ولکن ربما یظن لهذا انه لما تجدد له القرب و صار محبوبا له تعالى بعد ان لم یکن فقد تغیر وصف العبد و الرب جمیعا، و هذا ظن باطل، اذ البرهان قائم على ان التغیر علیه تعالى محال، بل لا یزال من نعوت الکمال و الجمال على ما کان علیه فى ازل الازال، و هذا مما ینکشف لک بمثال فى قرب الاشخاص، فان الشخصین قد یتقاربان بتحرکهما جمیعا، و قد یکون احدهما ثابتا فیتحرک الاخر، فیحصل القرب بینهما معتبرا فى احدهما فقط. و کذا فى القرب المعنوى، فان التلمیذ یطلب القرب من درجه استاذه فى کمال العلم و قوه الیقین، و الاستاذ ثابت فى کمال علمه غیر متحرک بالنزول الى درجه التلمیذ، و التلمیذ متحرک من حضیض الجهل الى ذروه العلم و بقاع الکمال، فلا یزال دائبا فى التغیر و الترقى الى ان یقرب من استاذه، و الاستاذ ثابت غیر متغیر.
فکذلک ینبغى ان یفهم ترقى العبد فى درجات القرب من الله عز و جل و صیرورته من جمله المقربین المحبوبین بعد ما لم یکن.
تتمه:
قال بعض ارباب العرفان: کما ان لمحبه المحب مراتب متفاضله، کذلک لمحبه المحبوب درجات متفاوته، فمحبته للعوام باختصاصهم بالرحمه و الغفران، و التجلى علیهم بالافعال و الایات، و محبته للخواص باختصاصهم بتجلى صفات الجمال، و ستر ظلمه صفاتهم بانوار صفاته، و محبته لاخص الخواص باختصاصهم بالجذبات، و ستر ظلمه وجودهم بانوار الوجود الحقیقى، فیتجلى اولا بنار الجلال فیحرق عن قلبهم جمیع ما کان فیه، ثم یتجلى بنور الجمال فیمحوهم عنهم و یثبتهم به، و یسلب عنهم السمع و البصر و النطق.
کما ورد فى الحدیث المشهور بین الخاصه و العامه: فاذا احببته کنت سمعه الذى یسمع به، و بصره الذى یبصر به، و لسانه الذى ینطق به، و یده التى یبطش بها، ان دعانى اجبته، و ان سالنى اعطیته.
قال العلامه البهائى فى شرح الاربعین: المراد- و الله اعلم-: انى اذا احببت عبدى جذبته الى محل الانس، و صرفته الى عالم القدس، و صیرت فکره مستغرقا فى اسرار الملکوت، و حواسه مقصوره على اجتلاء انوار الجبروت، فتثبت حینئذ فى مقام القرب قدمه، و یمتزج بالمحبه لحمه و دمه، الى ان یغیب عن نفسه، و یذهل عن حسه، فتتلاشى الاغیار فى نظره، حتى اکون بمنزله سمعه و بصره.
کما قال من قال:
جنونى فیک لا یخفى و نارى منک لا تخبو
فانت السمع و الابصار و الارکان و القلب
اللغوى.
و اما معناه العرفى، فعند بعض المتکلمین: هو الدعوه الى الطاعه، و عند بعضهم: خلق اراده الطاعه.
و قیل: هو جعل الله فعل عبده موافقا لما یحبه و یرضاه.
و هذا و هذه: صفتان للیوم و اللیله بتاویل الحاضر و الحاضره.
و استعمال الخیر: اى العمل به.
قال ابن سیده فى محکم اللغه: استعمله: عمل به.
و الهجران بالکسر: اسم من هجره هجرا- من باب قتل-: بمعنى ترکه و رفضه. و قد اسلفنا الکلام على معنى الخیر و الشر.
و عن امیرالمومنین صلوات الله علیه: افعلوا الخیر و لا تحقروا منه شیئا، فان صغیره کبیر، و قلیله کثیر، و لا یقولن احدکم ان احدا اولى بفعل الخیر منى فیکون و الله کذلک، ان للخیر و للشر اهلا، فمهما ترکتموه منهما کفاکموه اهله.
و عنه علیه السلام: الشر جامع لمساوى العیوب.
فظهر ان الخیر کلى یندرج تحته جمیع الاعمال الصالحه، و الشر کلى یندرج تحته جمیع القبائح.
قوله علیه السلام: «و شکر النعم» الالف و اللام: لاستغراق الافراد، اى: شکر کل نعمه ظاهره کانت او باطنه، و قد علمت ان الشکر عمل یتعلق بالقلب و اللسان و الجوارح.
فشکر النعم بالقلب: القصد الى تعظیمه تعالى و تمجیده و تحمیده علیها، و التفکر فى آثار لطفه بایصالها و نحو ذلک.
و باللسان: اظهار ذلک المقصود بالتحمید و التمجید و التهلیل و التسبیح.
و بالجوارح: استعمالها فى طاعته و عبادته، و الاحتراز من الاستعانه بها فى معصیته و مخالفته.
و سیاتى تمام الکلام على الشکر فى الروضه السابعه و الثلاثین ان شاء الله تعالى.
الاتباع: الاقتداء، و المراد باتباعها: العمل بها.
و السنن: جمع سنه، و هى لغه: الطریقه، و تطلق شرعا على الاحادیث المرویه عنه صلى الله علیه و آله، و على الطریقه النبویه و هى ما سنه النبى صلى الله علیه و آله، اى: شرعه من مفروض او مندوب و غیر ذلک، و هو المراد هنا.
و على الطریقه المسلوکه فى الدین من غیر افتراض و لا وجوب، و هى نوعان:
سنه یتعلق بترکها کراهه کالاذان و الاقامه، و یسمیها بعضهم سنه الهدى.
و سنه فعلها خیر و لا حرج فى ترکها، کسنن النبى صلى الله علیه و آله فى قیامه و قعوده و اکله و شربه، و یسمیها بعضهم سنن الزوائد.
و قد تطلق السنه على ما یتعلق به الوجوب، و علیه قول ابى جعفر علیه السلام: کل من تعدى السنه رد الى السنه.
و قول امیرالمومنین صلوات الله علیه، السنه سنتان سنه فى فریضه الاخذ بها هدى و ترکها ضلاله، و سنه فى غیر فریضه الاخذ بها فضیله و ترکها الى غیر خطیئه.
و جانب الشىء مجانبه: باعده کانه ترکه جانبا.
و البدع: جمع بدعه بالکسر، و هى اسم من ابتدع الامر اذا ابتداه و احدثه، کالرفعه من الارتفاع، و الخلفه من الاختلاف، ثم غلبت على ما هو زیاده فى الدین او نقصان منه.
و قیل: کل ما لم یکن فى زمن النبى صلى الله علیه و آله فهو بدعه.
و رده الفاضل الاردبیلى یمنع الشرطیه، و قال: البدعه: کل عباده لم تکن مشروعه ثم احدثت بغیر دلیل شرعى، او دل دلیل شرعى على نفیها، فلو صلى او دعا او فعل غیر ذلک من العبادات، مع عدم وجودها فى زمانه صلى الله علیه و آله، فانه لیس بحرام، لان الاصل کونها عباده، و لغیر ذلک مثل الصلاه خیر موضوع و الدعاء حسن انتهى.
و فى تخصیصها بالعباده نظر ظاهر.
و قال العامه: البدعه فى الشرع: احداث ما لم یکن فى عهد رسول الله صلى الله علیه و آله. و هى منقسمه الى واجبه و محرمه و مندوبه و مکروهه و مباحه و الطریق فى ذلک ان تعرض البدعه على قواعد الشریعه فان دخلت فى قواعد الایجاب فهى واجبه، او فى قواعد التحریم فمحرمه، او الندب فمندوبه، او الکراهه فمکروهه، او الاباحه فمباحه.
و للبدع الواجبه امثله، منها: الاشتغال بعلم النحو الذى یفهم به کلام الله عز و جل و کلام رسوله صلى الله علیه و آله، و ذلک واجب، لان حفظ الشریعه واجب، و لا یتاتى حفظها الا بذلک، و ما لا یتم الواجب الا به فهو واجب.
و منها: حفظ غریب الکتاب و السنه من اللغه.
و منها: تدوین اصول الفقه. و منها: الکلام فى الجرح و التعدیل و تمییز الصحیح من السقیم، و قد دلت قواعد الشریعه على ان حفظ الشریعه فرض کفایه فیما زاد على المتعین، و لا یتاتى ذلک الا بما ذکرناه.
و للبدع المحرمه امثله، منها: مذاهب القدریه و الجبریه و المرجئه و المجسمه، و الرد على هولاء من البدع الواجبه.
و للبدع المندوبه امثله، منها: احداث الربط و المدارس، و کل احسان لم یعهد فى العصر الاول.
و للبدع المکروهه امثله: کزخرفه المساجد و تزویق المصاحف.
و للبدع المباحه امثله، منها: التوسع فى اللذیذ من الماکل و المشارب و الملابس و المساکن و لبس الطیالسه و توسیع الاکمام.
و قال شیخنا الشهید قدس سره فى القواعد الاصولیه: محدثات الامور بعد عهد النبى صلى الله علیه و آله تنقسم اقساما، لا یطلق اسم البدعه عندنا الا على ما هو محرم منها.
اولها: الواجب، کتدوین القرآن و السنه اذا خیف علیهما التفلت من الصدور، فان التبلیغ للقرون الاتیه واجب اجماعا و للایه، و لا یتم الا بالحفظ، و هذا فى زمان الغیبه واجب، اما فى زمان ظهور الامام علیه السلام فلا، لانه الحافظ لهما حفظا لا یتطرق الیه خلل.
و ثانیها: المحرم، و هو کل بدعه تناولتها قواعد التحریم و ادلته من الشریعه، کتقدیم غیر المعصومین علیهم و اخذهم مناصبهم، و استئثار ولاه الجور بالاموال و منعها مستحقها، و قتال اهل الحق و تشریدهم و ابعادهم، و القتل على الظنه، و الالزام ببیعه الفساق و المقام علیها و تحریم مخالفتها، و الغسل فى المسح، و المسح على غیر القدم، و شرب کثیر من الاشربه، و الجماعه فى النوافل، و الاذان الثانى یوم الجمعه، و تحریم المتعتین، و البغى على الامام، و توریث الاباعد و منع الاقارب، و منع الخمس اهله، و الافطار فى غیر وقته، الى غیر ذلک من المحدثات المشهورات، و منها بالاجماع من الفریقین المکس، و تولیه المناصب غیر الصالح لها ببذل او ارث او غیر ذلک.
و ثالثها: المستحب، و هو ما تناولته ادله الندب، کبناء المدارس و الربط، و لیس منه اتخاذ الملوک الاهبه لیعظموا فى النفوس، اللهم الا ان یکون ذلک مرهبا للعدو.
و رابعها: المکروه، و هو ما شملته ادله الکراهیه، کالزیاده فى تسبیح الزهراء علیه االسلام و سائر الموظفات، او النقیصه منها، و التنعم فى الملابس و الماکل بحیث یبلغ الاسراف بالنسبه الى الفاعل، و ربما ادى الى التحریم اذا استضر به و عیاله.
و خامسها: المباح، و هو الداخل تحت ادله الاباحه کنخل الدقیق، فقد ورد اول شىء احدثه الناس بعد رسول الله صلى الله علیه و آله اتخاذ المناخل، لان لین العیش و الرفاهیه من المباحات فوسیلته مباحه انتهى.
و قال بعضهم: البدعه تطلق على مفهومین:
احدهما: ما خولف به الکتاب او السنه او الاجماع، فهذه البدعه الضلاله.
و الثانى: ما لم یرد فیه نص بل سکت عنه فاحدث بعد، فهذه ما کان منها خیرا فلا خلاف من احد فى کونه غیر مذموم.
و ما ورد فى الخبر من: کل بدعه ضلاله و کل ضلاله فى النار. فالمراد به المفهوم الاول. و الله اعلم.
المراد بالمعروف هنا: الواجب و المندوب.
و بالمنکر: الحرام و المکروه.
و هما واجبان فى الواجب و الحرام، و مستحبان فى المندوب و المکروه.
و دلیل الوجوب قوله تعالى: «و لتکن منکم امه یدعون الى الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر».
و قوله صلى الله علیه و آله: لتامرن بالمعروف و لتنهن عن المنکر، او لیسلطن الله شرارکم على خیارکم، فیدعو خیارکم فلا یستجاب لهم.
و من طرق اهل البیت علیهم السلام فى هذا المعنى ما یقصم الظهور، فلیقف علیه من اراده فى الکافى و غیره.
و هنا مسائل لا باس بالتعرض لها تتمیما للفائده و تعمیما للعائده:
احدها: اختلف اصحابنا هل الوجوب فى هذا الباب عینى او کفائى؟
فشیخ الطائفه و ابنادریس و جماعه من المتاخرین على الاول، و علم الهدى و ابو الصلاح و العلامه و بعض المتاخرین على الثانى.
و الحق فى المساله انه ان کان المطلع منفردا تعین علیه، و ان کانوا جماعه، فان شرع احدهم فیه، و ظن الباقون تاثیر مشارکتهم فى الردع وجب علیهم، فیکون الوجوب عینیا، و الا کان على الکفایه.
الثانیه: للامر بالمعروف و النهى عن المنکر شروط، و المشهور منها اربعه:
احدها: علم الامر و الناهى و تمییزه بین المعروف و المنکر، فان الجاهل ربما امر بمنکر و نهى عن معروف.
و الثانى: تجویز التاثیر، فان علم عدمه سقط الوجوب دون الجواز. و هل یکفى ظن العدم؟ قیل: نعم، و قیل: لا، لان التجویز قائم مع الظن. و هو حسن، اذ لا یترتب علیه ضرر، فان نجع و الا فقد ادى فرضه، و الفرض انتفاء الضرر.
الثالث: الامن من الضرر على المباشر او على بعض المومنین، نفسا او مالا او عرضا، فبدونه یحرم ایضا على الاقوى، و لا یجب فى السقوط العلم بالضرر بل یکفى ظنه.
الرابع: اصرار المامور او المنهى على الذنب، فلو علم منه الاقلاع و الندم سقط الوجوب بل حرم، و اکتفى الشهید فى الدروس و جماعه فى السقوط بظهور اماره الندم، و هو فى محله.
و زاد بعضهم شرطا خامسا، و هو عدم کون الامر و الناهى مرتکبا للمحرمات، و اشترط فیه العداله، بدلیل قوله تعالى: «اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم».
و الحق انه غیر شرط، اذ لا یسقط بترک احد الواجبین الواجب الاخر، و الانکار فى الایه على عدم العمل لا على الامر.
الثالثه: للانکار مراتب:
اولها: بالقلب، و هو ان یبغضه علیه، و هو البغض فى الله المامور به فى السنه المطهره، و هو مشروط بعلم الامر و الناهى و اصرار المنهى، دون الشرطین الاخرین، ثم باظهار الکراهه بغیر قول و فعل، فان ارتدع اکتفى به، و الا اعرض عنه و هجره، و الا انکره باللسان بالوعظ و الزجر مرتبا الایسر فالایسر.
و غیره بالید ککسر الملاهى و اراقه الخمر مثلا مع التهدید، و لو لم ینزجر الا بالضرب و شبهه فعل مع القدره، و لو افتقر الى الجرح توقف على امر الحاکم و اذنه، الا ان یتعرض، لنفسه او حرمه فیجب الدفاع بما امکن، فان قتل کان هدرا و ان قتل کان شهیدا، فکذا اذا راى مع امراته رجلا یزنى بها، فان له قتلهما من غیر اثم، و لکن فى الظاهر علیه القود فى الصورتین، الا ان یاتى ببینه او یصدقه الولى، و له الانکار ظاهرا و الحلف علیه مع التوریه، و له زجر المطلع على داره، فلو اصر فرماه بما جنى علیه کان هدرا، الا ان یکون رحما لنسائه.
الرابعه: لا یشترط فى المامور و المنهى ان یکون مکلفا، بل اذا علم اصرار غیر المکلف منع من ذلک، و کذا الصبى ینهى عن المحرمات لئلا یتعودها، و یومر بالطاعات لیتمرن علیها.
تنبیه:
علم مما مر ان فى اطلاق الامر و النهى على کل من مراتب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر سوى بعض افراد الامر و النهى اللسانى تجوزا، و کذا فى اطلاق النهى على الانکار القلبى، لان الامر و النهى حقیقه استدعاء الفعل و ترکه بالقول.
قال العلامه البهائى: و کان ذلک صار حقیقه شرعیه. و الله اعلم.
حاط الشىء یحوطه حوطا و حیطه و حیاطه: حفظه و ذب عنه و تعهده.
و المراد بالاسلام هنا: جمیع ما جاء به النبى صلى الله علیه و آله من الدین الحق، المشار الیه بقوله تعالى: «ان الدین عند الله الاسلام»، و قوله: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا» و قوله: «و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه».
و المراد بحیاطته: نصرته، و القیام بامره، و الذب عنه، و صیانته عن و صمات الشیاطین و تبدیلهم و تحریفهم، و تاییده باظهار حججه و اقامه براهینه و نفى الشبهات عنه و هدایه الناس الیه، الى غیر ذلک.
النقیصه: العیب.
قال فى الاساس: انتقصه و تنقصه: عابه.
و الذل بالضم و الذله بالکسر و المذله: الضعف و الهوان، و یتعدى بالهمزه فیقال: اذله الله اذلالا.
و النصره بالضم: اسم من نصره على عدوه نصرا اى: اعانه و قواه.
و عز الرجل عزا- من باب ضرب-: قوى، و اعززته اعزازا: قویته.
و الحق فى اللغه: هو الثابت الذى لا یسوغ انکاره، من حق الشىء یحق- من بابى ضرب و قتل- اذا وجب و ثبت.
و فى اصطلاح اهل المعانى: الحکم المطابق للواقع ینطلق على الاقوال و العقائد و الادیان و المذاهب باعتبار اشتمالها على ذلک، و یقابله الباطل.
و اما الصدق: فقد شاع فى الاقوال خاصه، و یقابله الکذب. و قد یفرق بینهما بان المطابقه تعتبر فى الحق من جانب الواقع و فى الصدق من جانب الحکم، فمعنى صدق الحکم: مطابقته للواقع، و معنى حقیته: مطابقه الواقع ایاه. و قد یطلق الحق على الموجد للشىء على الحکمه و لما یوجد علیها، کما یقال: الله تعالى حق و کلمته حق.
و قد یراد به: الاقبال على الله تعالى بلزوم الاعمال الصالحه المطابقه للعقائد المطابقه للواقع، و بالباطل: الالتفات عنه الى غیر ذلک مما لا یجدى نفعا فى الاخره.
ثم المراد بانتقاص الباطل و اذلاله: تزییفه، و اظهار بطلانه، و الرد على اصحابه، و بیان ضلالهم.
و بنصره الحق و اعزازه: تاییده، و اظهار حقیته، و ترغیب الناس فى اتباعه و اعتقاده، و نحو ذلک.
الرشد بالضم: خلاف الغى و الضلال و هو الاهتداء، رشد یرشد رشدا و رشدا- من بابى قتل و تعب- فهو راشد و الاسم الرشاد، و یتعدى بالهمزه فیقال: ارشدته ارشادا.
و الضلال: قیل: هو الفقدان لما یوصل الى المطلوب.
و قیل: هو سلوک طریق لا یوصل الى المطلوب.
و قیل: هو العدول عن الطریق السوى و لو خطا.
و الحق شموله للمعانى الثلاثه.
و من الاول قوله تعالى: «و وجدک ضالا فهدى» على بعض الاقوال فى معناه، اى: فاقدا لما یوصلک الى ما انت علیه الان من النبوه و الشریعه، فهداک الیه بنصب الادله و الالطاف حتى وصلت الى المطلوب.
و على المعنیین الاخیرین فادناه اصغر الصغائر، و اعلاه اکبر الکبائر.
اذا عرفت ذلک فالمراد بالارشاد: الدلاله على المطلوب بلطف، سواء کان معها وصول الیه ام لا، فلا ینافیه قوله تعالى: «انک لا تهدى من احببت ولکن الله یهدى من یشاء»، اذ المراد بالهدایه هنا: الایصال الى المطلوب و هو بیده تعالى.
فان قلت: قد ورد فى الحدیث عن ابى عبدالله علیه السلام: کفوا عن الناس و لا تدعوا احدا الى امرکم. و هو ینافى سوال التوفیق لارشاد الضال، مع انه من باب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر.
قلت: اجیب بان الامر بالکف و النهى عن الدعاء، اما: لاجل ما کان فى ذاک الزمان من شده التقیه من اهل الجور و العدوان.
و اما: لان القصد منه ترک المبالغه فى الدعاء، و عدم المخاصمه فى امر الدین، کما یدل علیه قول ابى عبدالله علیه السلام فى حدیث آخر: لا تخاصموا الناس لدینکم فان المخاصمه ممرضه للقلب. فلا منافاه.
و فى ارشاد الضال و هدایته من الثواب ما لا یحصى، فعن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال امیرالمومنین صلوات الله علیه: لما وجهنى رسول الله صلى الله علیه و آله الى الیمن، قال: یا على لا تقاتل احدا حتى تدعوه الى الاسلام، و ایم الله لان یهدى الله عز و جل على یدیک رجلا خیر لک مما طلعت علیه الشمس و غربت و لک ولاوه.
قوله علیه السلام: «و معاونه الضعیف» عاونه معاونه اى: اعانه، فهو فاعل بمعنى افعل.
و الضعف بفتح الضاد فى لغه تمیم و بضمها فى لغه قریش: خلاف القوه و الصحه، فالمفتوح مصدر ضعف ضعفا- من باب قتل- و المضموم مصدر ضعف مثال قرب قربا. و منهم من یجعل المفتوح فى الراى، و المضموم فى الجسد، و هو ضعیف، و ضعف عن الشىء: عجز عن احتماله فهو ضعیف ایضا.
و قد یطلق الضعیف على المهین الذى لا عزه له و لا قوه، فلا یقدر على الامتناع ممن یرید ظلمه و هضمه او یرید به مکروها، و لعل هذا المعنى هو المراد هنا.
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: عونک الضعیف من افضل الصدقه.
قوله علیه السلام: «و ادراک اللهیف» ادرکته: اذا طلبته فلحقته.
و اللهیف و الملهوف و اللهفان و اللاهف: المظلوم المضطر یستغیث و یتحسر.
و المراد بادراکه: اغاثته، عبر عنها بذلک لضیق خناقه و شده اضطراره، حتى کان اغاثته ادراک له قبل فواته.
و لهذا کتب عثمان بن عفان الى امیرالمومنین علیه السلام حین ضاق به الخناق فى الدار قول الشاعر:
فان کنت ماکولا فکن خیر اکل و الا فادرکنى و لما امزق
و قد ورد فى اغاثه الملهوف اخبار جمه، فعنه صلى الله علیه و آله: انه کان یحب اغاثه اللهفان.
و عن امیرالمومنین صلوات الله علیه: من کفارات الذنوب العظام اغاثه الملهوف و التنفیس عن المکروب.
و عن زید الشحام قال: سمعت اباعبدالله علیه السلام یقول: من اغاث اخاه المومن اللهفان عند جهده، فنفس کربته، و اعانه على نجاح حاجته، کانت له بذلک عند الله اثنان و سبعون رحمه من الله، یعجل له منها واحده یصلح بها معیشته، و یدخر له احدى و سبعین رحمه لافزاع یوم القیامه و اهوالها.
الیمن بالضم: البرکه و السعاده، یمن کعلم، و یمن بالبناء للمفعول فهو میمون، و قدم على ایمن الیمنى، اى: الیمن.
و عهدناه: اى عرفناه او لقیناه، تقول: الامر کما عهدت اى: عرفت، و عهدته بمکان کذا: لقیته، و عهدى به قریب اى: لقائى.
و الفضل: الخیر اى: خیر صاحب، و اطلاق الصاحب على الیوم مجاز.
و الوقت: المقدار من الزمان، و اکثر ما یستعمل فى الماضى کما وقع هنا.
و ظل یظل ظلا و ظلولا- من باب تعب-. قال الفارابى فى دیوان الادب. الظلول بالنهار بمنزله البیتوته باللیل.
سال علیه السلام ان یکون یومه اکثر یمنا و فضلا و خیرا من ایامه الماضیه، و اراد بذلک ان یکون طاعته و عمله اکثر مما کان فى سالف ایامه، طلبا للترقى فى معارج القدس و مدارج الانس یوما فیوما، فان من استوى یوماه فهو مغبون، فهو من باب سوال اللازم و اراده الملزوم.
ارضى: اسم تفضیل یجوز ان یکون من رضى بالبناء للفاعل، اى: اجعلنا من اعظم الراضین بقضائک، و ان یکون من رضى بالبناء للمفعول على ما مر بیانه فى الروضه الاولى، اى: اجعلنا من اعظم المرضیین عندک.
قال العلامه البهائى قدس سره فى الحدیقه الهلالیه: و فى کلام بعض اصحاب القلوب ان علامه رضا الله سبحانه عن العبد رضا العبد بقضائه، و هذا یشعر بنوع من اللزوم بین الامرین، و لو ارید باسم التفضیل هنا ما یشملهما، من قبیل استعمال المشترک فى معنییه، لم یکن فیه کثیر بعد، و مثله فى کلام البلغاء غیر قلیل انتهى.
و «من» من قوله علیه السلام: من جمله خلقک بیانیه.
و الجار و المجرور حال من اسم التفضیل، اى: کائنا من بین جمله خلقک، کما تقول: انت منهم الفارس البطل، اى: انت من بینهم، و هذا الفرس من بین الخیل کریم.
اشکرهم: بالنصب حال من ارضى، على الصحیح من جواز تعدد الحال فى الفصیح.
و ما قیل من انه معطوف على ارضى بتقدیر حرف العطف فخطا، لانه لو کان کذلک کان مجرورا. الا ان یقال: انه عطف على محله.
و فیه: ان حذف حرف العطف بابه الشعر، کما نص علیه ابن هشام فى المغنى.
و فى روایه ابن ادریس: اشکرهم بالجر، و هو اما بدل من ارضى، او عطف بیان.
و اولیته معروفا: منحته ایاه.
سئل بعض العارفین: من اشکر الناس؟ فقال: اربعه هم اشکر الناس و اسعدهم: الطاهر من الذنب یعد نفسه من المذنبین، و الراضى بالقلیل یعد نفسه من الراغبین، و القاطع دهره بذکر الله یعد نفسه من الغافلین، و الدائب نفسه من العمل یعد نفسه من المقلین، فهذا هو اشکر الشاکرین و افضل المومنین.
الشرائع: جمع شریعه و هى ما شرع الله من الفرائض و السنن، ماخوذ من الشریعه و هى مورد الناس للاستقاء، سمیت بذلک لوضوحها و ظهورها، و شرع الله لنا کذا: اظهره و اوضحه. اى: اشدهم قیاما بما اظهرته لنا من احکام دینک، فرضا کان او سنه.
و وقع فى کلام بعض المترجمین من العجم: ان حرف العله و هو الیاء من شرائع لا تقلب همزه، بل تبقى یاء على حالها البته. و علل ذلک بان حرف العله المذکور لم یقع قبله واو او یاء کاوائل و خیائر حتى تقلب همزه، و هو خطا واضح و غلط فاضح، بل الیاء من شرائع یجب قلبها همزه من غیر خلاف، فرقا بین الزائده و الاصلیه، کما بیناه فى شرح السند عند قوله: «و یدخروه فى خزائنهم».
و اعجب لعجمى هذا مبلغه فى العربیه کیف سولت له نفسه التعرض لشرح کلام المعصوم، و الله المستعان.
اوقفهم: اسم تفضیل من وقف عن الشىء بمعنى توقف، اى: امسک عنه و لم یدخل فیه.
و التحذیر: التخویف.
و نهى الله عن الشىء: اى حرمه. و المراد بنهیه هنا منهیه، اى: ما حرمه، اطلاقا للمصدر على المفعول کالشرط بمعنى المشروط.
و لما کان للتوقف عن المنهیات مراتب اتى باسم التفضیل الدال على الزیاده طلبا لاعلى درجاته، و قد رتبوه على اربع درجات:
الاولى: التوقف عما یوجب ارتکابه التفسیق و سقوط العداله، و هذه هى الادنى فى الدرجات.
الثانیه: الحذر عما تتطرق الیه شبهه الحرمه، و ان ساغ ذلک فى الفتوى، و هو الذى قال رسول الله صلى الله علیه و آله: دع ما یریبک الى ما لا یریبک. و هذه الدرجه للصالحین.
الثالثه: وقوف المتقین و ورعهم.
قال رسول الله صلى الله علیه و آله: لا یبلغ الرجل درجه المتقین حتى یترک ما لا باس به مخافه ما به باس.
فربما توقف المتقى عن الاطعمه الشهیه و الملابس البهیه خیفه ان تجمح به النفس الاماره بالسوء الى مواقعه محظور، و ربما لا یمد العین الى ما متع به الناس لئلا تتحرک دواعى الرغبه فیه، على ما قال الله تعالى: «و لا تمدن عینیک الى ما متعنا به ازواجا منهم زهره الحیوه الدنیا».
الرابعه: الوقوف عما لا یراد بتناوله القوه على الطاعه، او یلم بصاحبه بعض خواطر المعصیه، و هذه درجه الصدیقین.
کما یحکى عن بعضهم انه شرب دواء و اشیر علیه بالمشى، فقال: انى لم امش قط فى غیر طاعه، و لا اعرف لمشیتى هذه وجها فیها.
و کان بعضهم یتجنب شرب ماء الانهار الکبار التى تحتفرها السلاطین.
و اطفا بعضهم سراجا اشعله غلامه من دار ظالم.
و امثال هذه الافعال انما توجد فى عش انفس وفت بقول الله تعالى: «قل الله ثم ذرهم»، فرات کل ما لم یکن لله حراما علیها، فتوقفت عنه، و قصرت اعینها عن النظر الیه، فکانت اوقف خلق الله عما حذر من منهیاته، و ابعدهم عن الجموح الى مواقعه محظوراته.
