الطبقات الکبری (کتاب)
کتاب «الطبقات الکبری» تألیف محمد بن سعد (م، ۲۳۰ ق)، از قدیمترین و مفصل‌ترین کتب در زمینه صحابه‌شناسى و سیره‌شناسى است. مؤلف علاوه بر اطلاعات گسترده‌اى که درباره صحابه و تابعین و عالمان مسلمان تا زمان خود آورده، به شرح زندگانى رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و پنج امام نخست شیعیان نیز پرداخته است.
 | |
| نویسنده | محمد بن سعد |
| موضوع | تاریخ اسلام/سیره صحابه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۸ |
|
| |
مؤلف
محمد بن سعد الهاشمى البصری (۱۶۸ـ۲۳۰ ق)، محدث و مورخ نامدار اهل سنت و شاگرد و کاتب محمد بن عمر واقدی است.
ابن سعد علاوه بر روایت حدیث، سیره و تاریخ، راوى در قرائت نیز بوده و قرائات مختلف قاریان مدینه را از واقدى فرا گرفته و نزد یعقوب ابن اسحاق حضرى، قارى مهم بصره (از قاریان دهگانه) نیز حاضر مى شد.
برخی از تألیفات ابن سعد عبارتند از: التاریخ، الزخرف القصری فی ترجمة أبی الحسن البصری، الطبقات الصغیر، الطبقات الکبرى، القصیدة الحلوانیة فی افتخار القحطانیین على العدنانیین.
معرفی کتاب
کتاب «الطبقات الکبری» که به منظور شناسایى طبقه‌هاى نخست صحابه و تابعین تألیف شده، از منابع دست اول تاریخ اسلام به شمار مى‌رود و به دلیل قدمت آن (قرن دو و سه قمری)، مشتمل بر مطالبى ارزشمند و گاه منحصر به فرد، مربوط به سیره نبى اکرم (ص) و اصحاب ایشان، و همچنین بررسى شخصیتهاى مهم اسلامی تا زمان مؤلف است.
ابن سعد همه نوشته هاى استادش واقدی را در دست داشته و توانست که با توسعه دانش حدیثى و تاریخى خود از طریق تحصیل در شهرهاى مختلف عراق و حجاز، دست نوشته هاى واقدى را تکمیل کند. اما تنظیم و منسجم کردن همه این مطالب توسط خودش مقدور نشد و پس از وفاتش توسط شاگرد مبرّز وى یعنى حسین بن فهم تدوین شد. یعنى کتاب طبقات در واقع توسط ابن فهم تدوین شده است، اگر چه محتوا و مطالب آن از ابن سعد است.
طبقات ابن سعد که از قدیمترین کتب سیره نویسى و صحابه شناسى (رجال حدیث) به شمار مى رود، از جمله مصادر و منابع مهم مورخان و سیره نویسان متأخر از او بوده و دانشمندانى مثل بیهقى، ابن اثیر، ذهبى، ابن حجر و دیگران مطالب آن را نقل و بررسى کرده اند.
محتواى کتاب
ابن سعد پس از شرح زندگانى و مغازى پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله)، به ترتیب از صحابه حاضر در جنگ بدر، غیر بدرى‌ها، صحابه‌اى که به شهرهاى مختلف هجرت کره و در آنجا سکونت کرده‌اند، طبقات هفت‌گانه تابعین و سرانجام زنان صحابى سخن گفته است. هر طبقه از این کتاب تقریباً یک دوره بیست ساله را در بر مى گیرد.
در این کتاب اطلاعات فراوانى درباره حدود ۴۲۵۰ نفر که از آغاز اسلام تا دهه چهارم قرن سوم هجرى قمرى سهمى در روایت حدیث داشته اند آمده است. از این تعداد، ۶۰۰ نفر زن و بقیه آنها مرد هستند. جلد اول و بیش از نصف جلد دوم آن به سیره و مغازى رسول خدا(ص) اختصاص دارد و سپس به صحابه و تابعین پرداخته است.
ابن سعد ابتدا آگاهى‌هایى در مورد نسب شخص به دست داده که اهمیت دارد و پس از اخبار مربوط به او، از قیافه و لباس سخن مى‌گوید که این قبیل آگاهى‌ها در منابع دیگر کمتر یافت مى‌شود. به همین جهت، کهن‌ترین آگاهى‌هاى شمایل شناسانه پیامبر اکرم(ص) و صحابه و تابعین را باید از این کتاب دانست.
به دلیل تقسیم‌بندى خاص مؤلف در این کتاب که بر اساس شیوه ادارى خلیفه دوم و به ترتیب زمان اسلام آوردن افراد است، شرح‌حال برخى افراد دو بار ارائه مى‌شود، مثلاً حضرت على (علیه السلام) یک بار ذیل بَدریون در جلد دوم و بار دیگر ذیل صحابه ساکن کوفه آمده است. طبعاً شرح حال نخست با تفصیل بیشترى انجام شده است.
ابن سعد در این کتاب بر شیوه معمول نویسندگان زمان خود یعنى حدیث نگارى عمل کرده و در همه موارد مقید به نقل اسناد خود است. شمار مشایخ او در این کتاب نزدیک ۲۵۰ نفر مى‌باشد. البته در کتاب حاضر، شرح حال عده اى از راویان متأخر از ابن سعد نیز موجود است که نشانه تدوین کتاب توسط شاگردان ابن سعد مى باشد.
با وجود ارزش کتاب «الطبقات الکبری»، ابن سعد که یک سنى مذهب متعصب بوده است، در بسیارى از موارد، در شرح حال شخصیت هاى شیعه و نقل وقایع مربوط به شیعه کینه ورزى خود به شیعیان را اظهار کرده است. از جمله، او در مقام یکی از طرفداران ابوبکر و مکتب خلفا، در کتاب «الطبقات» کوشیده است نشان دهد درباره فدک مصادره‌ای صورت نگرفته و ابوبکر و خلفای نخستین دقیقاً در مسیر سیره نبوی گام زده‌اند. همچنین گزارش ابن سعد از واقعه عاشورا جانب دارانه بوده، و در برخی موارد با وقایع مسلم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار است و در مواردی نیز شأن امام معصوم(ع) را مخدوش ساخته است.
منابع کتاب
ابن سعد در این کتاب از روایات استاد خود محمد بن عمر واقدی و کتاب مشهور او «المغازى» و دیگر آثار از دست رفته او، همچنین کتب محدثان و مورخانى چون کلبى، هیثم بن عدى و مداینى بهره گرفته است. گفته مى‌شود هشتاد درصد از نقل‌هاى دو جزء نخست کتاب طبقات، به نقل از واقدى است.
منابع
- "الطبقات الکبری"، ویکی نور.
- "معرفی کتاب الطبقات الکبری"، آیین رحمت - دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- "بررسی و نقد گزارش‌های مربوط به مناقشه فدک در الطبقات الکبری"، سارا خاتمی، شیعه پژوهی.
