اسماعیل صادق الوعد علیه السلام

در آیه ۵۴ سوره مریم از پیامبرى به نام «اسماعیل» با صفت «صادق الوعد» یاد شده است: «واذکر فِى الکتابِ اِسماعیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ الوَعدِ و کانَ رَسولاً نَبیـّا».

سبب صادق‌الوعد خواندن اسماعیل را آن دانسته‌اند که براى شخصى که به او وعده ملاقات داده بود مدتى طولانى (یک سال) انتظار کشید. البته منظور از انتظار یک سال، سرکشى مداوم به آن محل در این مدّت و مراقبت جهت بازگشت شخص مورد نظر بوده، نه این که یک سال کار و زندگى خود را تعطیل کند و دائماً در آنجا بماند. بر ‌اساس آیات ۵۴ و ۵۵ سوره مریم، وى نبى و رسول بود و اهل خود را به نماز و زکات فرامى‌خواند و مرضىّ خداوند بود.

در این که مقصود از اسماعیل در این آیه فرزند حضرت ابراهیم علیه‌السلام است یا پیامبرى جز او، میان مفسران اختلاف نظر است. همه مفسران اهل سنت، اسماعیل در این آیه را فرزند ابراهیم علیه‌السلام دانسته و جز او را نام نبرده یا آن‌که به شدت رد کرده‌اند.

در میان تفاسیر شیعه، برخى هر دو احتمال را ذکر کرده و قول جمهور را ضعیف شمرده‌اند، با این حال برخى بر این که مراد از وى، حضرت اسماعیل فرزند ابراهیم علیه‌السلام است تأکید کرده و قول دیگر را ضعیف دانسته‌اند.

برخى نیز احتمال داده‌اند اسماعیل در آیه مورد بحث (۵۴ سوره مریم/۱۹) پیامبرى از بنى‌اسرائیل باشد که در آیه ۲۴۶ سوره بقره در داستان طالوت بدون ذکر نام، از او یاد شده و داستان وى در تورات و انجیل نیز گزارش شده است.

ولى در بعضى از روایات اهل بیت (علیهم السلام) تصریح به این شده که او «اسماعیل ‌بن ‌حزقیل» از انبیاء بنى اسرائیل است. در روایت صحیحی آمده است: برید بن معاویه عجلی از امام صادق علیه‌السلام پرسید: اى پسر رسول خدا! به من خبر دهید از اسماعیل که حق تعالى در کتاب خودش از او یاد کرده و فرموده: "واذکر فِى الکتابِ اِسماعیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ الوَعدِ و کانَ رَسولاً نَبیـّا"، آیا مقصود از او اسماعیل بن ابراهیم(ع) است؟ چه آنکه مردم این طور می‌پندارند که وى اسماعیل بن ابراهیم می‌باشد. امام(ع) فرمود: «اسماعیل پیش از حضرت ابراهیم از دنیا رفت و جناب ابراهیم(ع) حجّت‏ قائم حق تعالى و صاحب شریعت بود، با این حال، اسماعیل با چنین موقعیتى به جانب چه کسانى می‌توانست مبعوث باشد؟!» راوى می‌گوید: محضر مبارکش عرض کردم: پس اسماعیل در آیه مذکور چه کسى است؟ آن حضرت فرمود: «وى اسماعیل بن حزقیل پیامبر است که خدای متعال او را به جانب قومش برانگیخت و آنها وى را تکذیب کرده و کشتند، سپس پوست صورتش را کندند پس خداوند به آنها غضب نمود...».

روایت فوق در کامل الزیارات آمده است که برخی از فقها مانند آیت الله خویی(ره) تمام اسناد در آن را توثیق کرده‌اند. به علاوه این‌که، صاحب کامل الزیارات از کسانی است که جز از افراد ثقه و مورد اعتماد روایتی نقل نمی‌کند.

همچنین علامه طباطبایی(ره) در ردّ دیدگاه اول می‌نویسد: «دلیلى که بیشتر مفسران براى نظریه خود آورده‌اند "که به خصوصِ اسماعیل بن ابراهیم عنایت داشته" حرف صحیحى نیست؛ زیرا اگر چنین بود، جا داشت که نام وى را بعد از نام ابراهیم و قبل از داستان موسى ذکر کند نه بعد از داستان او».

اما برخى با توجه روایات و داده‌هاى تاریخى که پیامبرى و رسالت حضرت اسماعیل براى جُرْهُمیان و قبایل یمانى و عَمالقه و عمر طولانى ۱۲۰ سال براى او و وصیت ابراهیم به او را گزارش کرده است و آیات قرآن که به رسالت وى اشاره دارد: «ءامَنّا بِاللّهِ و ‌ما‌اُنزِلَ اِلَینا و ‌ما‌اُنزِلَ اِلى اِبراهیمَ و اِسماعیلَ و اِسحاقَ و یعقوبَ» (سوره بقره/۲،۱۳۶؛ سوره نساء/۴،۱۶۳)، با آن بخش از روایت پیش گفته که رسالت فرزند ابراهیم را نفى کرده و مرگ او را در زمان حیات پدر مى‌داند سازگار نیست و شاید همین امر برخى را بر آن داشته تا در صدور این روایت تردید کنند.

در جواب این اشکال گفته شده: این که گفته اند، "اسماعیل از سوى پدرش رسالتى براى هدایت قبیله جُرهم که ساکن مکه بودند داشت"، مناسب به نظر نمى رسد؛ زیرا از ظاهر آیات قرآن به دست مى آید که اسماعیل مذکور در این آیه رسالت الهیّه داشته است، نه رسالت از سوى ابراهیم (علیه السلام).

منابع

• دائرةالمعارف قرآن کریم، محمد مرادى، ج ۳، ص ۲۸۹-۲۹۱.
• پیام قرآن‏، آیت الله ناصر مکارم شیرازى، دارالکتب الاسلامیه‏، تهران‏، ۱۳۸۶ ش.
• "هویت‌شناسی اسماعیل صادق الوعد"، مطالعات قرآنی، شماره ۳۰، ۱۳۹۶.
• "اسماعیل صادق الوعد"، سایت اسلام کوئست.

پیامبران

پیامبران اولوالعزم

محمد (ص) * عیسی * موسی * نوح * ابراهیم

سایر پیامبران

آدم * ادریس * یعقوب * یوسف * یونس * اسحاق * اسماعیل * الیاس * ایوب * خضر * داوود * سلیمان * ذوالکفل * زکریا * شعیب * صالح * لوط * هارون * هود * یحیی * یسع * شعیا * اِرميا * جرجیس * حبقوق * يوشع بن نون