آیه 150 سوره بقره

وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

[2–150] (مشاهده آیه در سوره)

<<149	آیه 150 سوره بقره	151>>
سوره : سوره بقره (2) جزء : 2 نزول : مدینه ترتیل ترجمه (مکارم شیرازی)

ترجمه های فارسی

• الهی قمشه‌ای
• انصاریان
• فولادوند
• آیتی
• مکارم شیرازی

و از هر جا و به هر دیار بیرون شدی روی به جانب کعبه کن و شما مسلمین هم به هر کجا بودید روی بدان جانب کنید تا مردم به حجّت و مجادله بر شما زبان نگشایند-جز گروه ستمکار (معاند) که از (جدل و گفتگوی) آنان هم نیندیشید و از (نافرمانی) من بترسید-و تا نعمت و رحمتم را برای شما به حد کمال رسانم، و باشد که (به طریق صواب) راه یابید.

[آری] و از هرجا بیرون شدی، رویت را [در حال اقامه نماز] به سوی مسجدالحرام بگردان؛ و [شما ای مؤمنان!] هر جا که باشید، رویتان را [در حال اقامه نماز] به سوی آن بگردانید، تا مردم را جز ستمکاران [لجوج، متکبر و یاوه گو] بر ضد شما دلیل و برهانی نباشد. [مشرکان نگویند: اگر آیین ابراهیم را ادعا دارد چرا به قبله او که کعبه است رو نمی کند؟ و اهل کتاب نگویند: پیامبری که تورات و انجیل وعده داده، قبله اش مسجدالحرام است، پس این شخص که به قبله ما نماز می خواند، پیامبر موعود نیست؛] بنابراین از آنان نترسید و از من بترسید، و [تغییر قبله] برای آن است که نعمتم را بر شما کامل کنم تا [به احکام و سنن الهی] هدایت شوید.

و از هر كجا بيرون آمدى، [به هنگام نماز] روى خود را به سمت مسجدالحرام بگردان؛ و هر كجا بوديد رويهاى خود را به سوى آن بگردانيد، تا براى مردم -غير از ستمگرانشان- بر شما حجتى نباشد. پس، از آنان نترسيد، و از من بترسيد، تا نعمت خود را بر شما كامل گردانم، و باشد كه هدايت شويد.

از هر جاى كه بيرون شوى روى خويش به جانب مسجدالحرام كن. و هر جا كه باشيد روى بدان سوى كنيد تا هيچ كس را، جز ستمكاران، با شما مجادله‌اى نباشد. از ايشان مترسيد، از من بترسيد تا نعمت خويش بر شما تمام كنم، باشد كه هدايت شويد.

و از هر جا خارج شدی، روی خود را به جانب مسجد الحرام کن! و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن کنید! تا مردم، جز ظالمان (که دست از لجاجت برنمی‌دارند،) دلیلی بر ضدّ شما نداشته باشند؛ (زیرا از نشانه‌های پیامبر، که در کتب آسمانی پیشین آمده، این است که او، به سوی دو قبله، نماز می‌خواند.) از آنها نترسید! و (تنها) از من بترسید! (این تغییر قبله، به خاطر آن بود که) نعمت خود را بر شما تمام کنم، شاید هدایت شوید!

ترجمه های انگلیسی(English translations)

• Qarai
• Shakir
• Pickthall
• yusufali

And whencesoever you may go out, turn your face towards the Holy Mosque, and wherever you may be, turn your faces towards it, so that the people may have no allegation against you, neither those of them who are wrongdoers. So do not fear them, but fear Me, that I may complete My blessing on you and so that you may be guided.

And from whatsoever place you come forth, turn your face towards the Sacred Mosque; and wherever you are turn your faces towards it, so that people shall have no accusation against you, except such of them as are unjust; so do not fear them, and fear Me, that I may complete My favor on you and that you may walk on the right course.

Whencesoever thou comest forth turn thy face toward the Inviolable Place of Worship; and wheresoever ye may be (O Muslims) turn your faces toward it (when ye pray) so that men may have no argument against you, save such of them as do injustice - Fear them not, but fear Me! - and so that I may complete My grace upon you, and that ye may be guided.

So from whencesoever Thou startest forth, turn Thy face in the direction of the sacred Mosque; and wheresoever ye are, Turn your face thither: that there be no ground of dispute against you among the people, except those of them that are bent on wickedness; so fear them not, but fear Me; and that I may complete My favours on you, and ye May (consent to) be guided;

معانی کلمات آیه

حجة: دليل. برهان.

نزول

محل نزول:

این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

شأن نزول:

از طريق سدى درباره اين قسمت از آيه «لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ» چنين روايت شده وقتى كه بعد از قبله بيت‌المقدس رسول خدا صلی الله علیه و آله به طرف خانه كعبه برگشت.

مشركين مكه گفتند: دين محمد او را در سرگردانى انداخته و دوباره به طرف قبله اى كه ما در آن هستيم برگشته است، زيرا مي‌دانست كه ما بر هدايت بيشترى مي‌باشيم سپس اين آيه نازل گرديد.

تفسیر آیه

• تفسیر نور
• اثنی عشری
• روان جاوید
• اطیب البیان
• برگزیده تفسیر نمونه
• سایر تفاسیر

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

«150» وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ‌

و (اى پيامبر!) از هر جا خارج شدى پس (به هنگام نماز) روى خود را به سوى مسجدالحرام بگردان، و (شما اى مسلمانان نيز) هرجا بوديد (در سفر و در حضر) روى خود را به سوى آن بگردانيد تا براى (هيچ كس از) مردم جز ستمگرانشان، امكان احتجاج (ومجادله) عليه شما نباشد. پس از آنها نترسيد وتنها از من بترسيد. و (بدانيد تغيير قبله براى آن بود) تا نعمت خود را بر شما تمام كنم و شايد كه شما هدايت شويد.

نکته ها

تكرار موضوع تغيير قبله در آيات متعدّد، نشانه‌ى اهميّت آن است. علاوه بر آنكه در هر يك از آيات در كنار اين موضوع، مطلب جديدى را نيز يادآور مى‌شود. مثلًا در اين آيه، خداوند بعد از دستور روى نمودن به سوى مسجدالحرام، مى‌فرمايد: اين بدين خاطر است كه مردمان، بهانه‌اى بر عليه پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان نداشته باشند. چون اهل كتاب مى‌دانستند كه پيامبر اسلام به سوى دو قبله نماز مى‌خواند و اگر اين امر محقّق نمى‌شد، آنها ايراد مى‌گرفتند كه پيامبر شما فاقد اوصاف ذكر شده در كتاب‌هاى آسمانى پيشين است.

و يا اينكه زخم زبان زده و مسلمانان را تحقير مى‌كردند كه شما دنباله‌رو يهود هستيد و قبله‌ى مستقلى نداريد.

البتّه اين ايراد تنها از سوى يهود نبود، بلكه مشركان نيز مى‌گفتند: اگر محمّد صلى الله عليه و آله به آئين‌

جلد 1 - صفحه 230

ابراهيم توجّه دارد، پس چرا به خانه‌اى كه ابراهيم ساخته است، توجّه ندارد؟ البتّه منافقان آرام نگرفته و با تغيير قبله، خرده‌گيرى‌هاى خود را شروع كرده و مى‌گفتند: پيامبر، ثبات رأى ندارد. در هر حال خداوند با تأكيد و تكرار، مسلمانان را براى پذيرش موضوع و ثبات قدم آماده مى‌سازد و يادآور مى‌شود، آنان كه دنبال حجت و دليل باشند، بر شما خرده نخواهند گرفت، ولى افراد ظالم كه حقيقت را كتمان مى‌كنند، از بهانه‌جويى دست بر نخواهند داشت و شما نبايد به آنان اعتنا كنيد، و از آنان نترسيد و فقط از خداوند بترسيد.

قبله، نشانه و مظهر توحيد است. قبله، آرم و نشانه‌ى مسلمانان است. در نهج‌البلاغه از كعبه به عنوان عَلَم يعنى پرچم ونشانه‌ى آشكار اسلام ياد شده است. بت‌پرستان و ستاره پرستان هنگام نيايش، به سوى بت و يا ستاره و ماه توجّه مى‌كردند، امّا اسلام توجّه به خانه خدا را به جاى آن قرار داد و روى كردن به سوى قبله را نشانه‌ى توجّه به خدا شمرده است.

در روايات مى‌خوانيم: پيامبر صلى الله عليه و آله معمولًا روبه قبله مى‌نشستند و سفارش كرده‌اند؛ بسوى قبله بخوابيد و بنشينيد و حتّى رو به قبله نشستن، عبادت شمرده شده است. قبله، جايگاه واحترام خاصّى دارد ودر بعضى اعمال، توجّه به آن واجب است. براى مثال: نمازهاى واجب بايد روبه قبله خوانده شود. ذبح حيوان ودفن ميّت، بايد به سوى قبله باشد. در مستراح رو به قبله يا پشت به قبله نشستن حرام است.

علاوه بر آنچه ذكر شد، قبله عامل وحدت مسلمانان است. اگر از فراز كره‌ى زمين بر مسلمانان نظر كنيم، مى‌بينيم آنان هر روز پنج بار با نظم و ترتيب خاصّ، به سوى قبله توجّه مى‌كنند. كعبه، قرارگاه وآمادگاه حركت‌ها وانقلاب‌هاى الهى بوده است. از حضرت ابراهيم وحضرت محمّد گرفته تا امام حسين عليهم السلام و در آينده حضرت مهدى عليه السلام، همگى از كنار كعبه حركت خود را شروع كرده و مى‌كنند. در عظمت كعبه همين بس كه مسلمانان به اهل قبله معروفند.

خداوند متعال در ماجراى تغيير قبله مى‌فرمايد: تغيير قبله براى اين است كه در آينده نعمت خود را بر شما تمام كنم. يعنى استقلال شما و توجّه به كعبه، زمينه‌ى اتمام نعمت در آينده است. «لِأُتِمَّ نِعْمَتِي»

جلد 1 - صفحه 231

اين ماجرا در سال دوّم هجرى در مدينه واقع شده است. در سال هشتم هجرى نيز خداوند به مناسبت فتح مكّه مى‌فرمايد: «وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ» «1»* يعنى: اين پيروزى براى اين است كه خداوند در آينده نعمت خود را بر شما تمام كند. چنانكه ملاحظه مى‌كنيد در هر دو آيه «اتمام نعمت» به صيغه فعل مضارع بيان شده است كه نشانه‌ى حدوث آن در آينده است، ولى در آيه 3 سوره‌ى مائده كه به هنگام بازگشت از حجةالوداع در سال دهم هجرى و بعد از معرفى رهبرى معصوم در غدير خم نازل مى‌شود، اينگونه مى‌فرمايد: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي» امروز نعمت خود را بر شما تمام كردم.

قابل توجّه و دقّت است كه خداوند، روى كردن مردم به قبله را قدم نخستين براى اتمام نعمت و فتح مكّه را قدم ديگر و تعيين و معرفى رهبر را آخرين قدم در اتمام نعمت بيان مى‌كند. لازم به يادآورى است كه در جريان تعيين قبله و همچنين تعيين رهبر، تذكّر مى‌دهد كه‌ «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي». چون در هر دو، احتمال مقاومت، مقابله، بهانه‌گيرى و شايعه پراكنى از سوى ديگران مى‌رود.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «يا على مثلك فى الامّة كمثل الكعبة نصبها اللّه للنّاس علماً» «2» اى على! مثال تو در ميان امّت، همانند مثال كعبه است كه خداوند آنرا به عنوان نشانه روشن و پرچم براى مردم قرار داده است، تا جهت خويش را گم نكنند. همچنين در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «ونحن كعبة اللّه ونحن قبلة اللّه» «3» ما كعبه و قبله‌ى خداوندى هستيم.

پیام ها

1- مسلمانان بايد از هر كارى كه بهانه به دست دشمن مى‌دهد پرهيز كنند.

«لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ»

2- نفى سلطه‌ى ديگران و رسيدن به استقلال، يك ارزش است. «لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ»

«1». فتح، 2.

«2». بحار، ج 22، ص 483.

«3». بحار، ج 6، ص 211 و 303.

جلد 1 - صفحه 232

3- تغيير قبله، عامل خنثى سازى ايرادهاى بى‌جا و بهانه‌تراشى‌هاى اهل كتاب و مشركان و منافقان مى‌باشد. «لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ»

4- دشمنان خارجى، بزرگترين خطر براى مسلمانان نيستند، بى‌تقوايى خطر اصلى است. «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي»

5- تعيين قبله‌ى مخصوص براى مسلمانان، زمينه‌ى اتمام نعمت خدا بر آنهاست. «وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ»

6- تعيين قبله و نماز خواندن به سوى مسجدالحرام، زمينه‌ى هدايت مؤمنان است. «لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»

7- هدايت، داراى مراحلى است. با آنكه مخاطب آيه مسلمانان هستند كه هدايت شده‌اند، پس منظور دست‌يابى به مراحل بالاترى از آن است. «لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (150)

وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ‌: و از هر موضعى كه بيرون روى، فَوَلِّ وَجْهَكَ‌: پس متوجه كن روى خود را در وقت نماز، شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ‌: طرف مسجد الحرام (كعبه). وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ‌: و هر جا كه باشيد اى امت پيغمبر، فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ‌: پس بگردانيد همه بدن را به طرف مسجد الحرام براى اداى نماز.

تبصره: صاحب انوار گويد: تكرار اين حكم به جهت تعدد علل باشد:

1- تعظيم پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به طلب رضاى او.

2- اجراى عادت الهيه بر آنكه هر ملتى و صاحب شريعتى را جهتى‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 286

باشد كه استقبال به آن نمايند و به سبب آن مميز شوند از يكديگر.

3- دفع حجج مخالفين بر طريقى كه بعد از آن بيان و هر علتى را مقارن ساخته به معلول خود، چنانكه مقارن مى‌گرداند مدلول را به هر يك از دلايل آن به جهت تقريب و تقرير، و نيز شأن قبله عظيم و جليل چون مظنه شبهه نسخ است، پس سزاوار تأكيد باشد؛ و تكرار در موقع اهميت و لزوم، خارج از فصاحت نيست.

پس در بيان علت اخيره سوم فرمايد: لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ: همه روى به كعبه نمائيد در نماز براى اينكه نباشد مردم را بر شما حجتى كه بخواهند بر شما غالب شوند، و تا يهود نگويند كه پيغمبر منكر دين و كيش ما مى‌باشد، با وجود بر اين به قبله ما توجه كند. يا آنكه رد متابعت پيغمبر گويند و تورات مذكور است كه قبله حضرت پيغمبر آخر الزمان صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كعبه مى‌باشد، پس چون به قبله ما نماز گذارد، او نخواهد بدين سبب اعراض كنند، پس تحويل قبله شد تا كسى را بر شما حجتى نباشد. إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ‌: مگر آنانكه ستم كردند بر نفس خود به عناد و مكابره از يهودان مدينه و مشركان مكه كه طعن مى‌زدند. و چون به شما ضررى نمى‌رسانند. فَلا تَخْشَوْهُمْ‌: پس نترسيد اى مؤمنان از آنها در توجه به كعبه، وَ اخْشَوْنِي‌: و بترسيد مرا از مخالفت فرمان من، وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ‌: و هر آينه تمام گردانم نعمت خود را بر شما به فضل و كرم. وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ‌: و براى اينكه هدايت يابيد و راه پيدا كنيد به شرايع و احكام دين من.

تبصره: در تماميت نعمت الهى بر امت چند وجه است: 1- در حديث وارد شده كه تماميت نعمت، داخل شدن بهشت باشد. 2- حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمايد: مراد مردن به دين اسلام است. 3- از آن حضرت مروى است كه نعمت شش است: اسلام، قرآن، حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، ستر، عافيت، بى‌نيازى از آنچه به دست مردم است. 4- ولايت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است به دليل آيه شريفه‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 287

غدير: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (150)

ترجمه‌

و از هر جا بيرون رفتى پس بگردان رويت را بجانب مسجد الحرام و هر جا كه باشيد پس بگردانيد روى هاتان را بجانب آن تا نباشد از براى مردم بر شما حجتى مگر آنان كه ستم كردند از ايشان پس مترسيد از ايشان و بترسيد از من و براى آنكه تمام كنم نعمت خود را بر شما و باشد كه شما هدايت يابيد.

تفسير

گفته‌اند خداوند براى تحويل قبله سه حكمت بيان فرموده است يكى تعظيم پيغمبر (ص) كه براى خشنودى و اجابت دعوت او است ديگر آنكه چون مشيت الهيه تعلق گرفته است بر آنكه براى هر ملتى قبله تعيين فرمايد البته پيغمبر خاتم اولى است بامتياز قبله‌اش از ساير ملل سه ديگر آنكه در اين آيه بيان شده است و آن آنستكه چون يهود مى‌گفتند كه پيغمبر آخر الزمان كه در تورية وصفش مذكور است قبله‌اش كعبه است و محمد منكر دين ما است ولى تابع قبله ما است و اهل شرك ميگفتند آنحضرت مدعى است كه باقى بر ملت ابراهيم است و قبله‌اش با قبله او مخالف است خداوند براى كوتاه شدن زبان آنها و دفع حجتشان از مسلمانان قبله را كعبه قرار داده است و در مقابل هر حكمتى كه براى تحويل ذكر فرموده است حكم را را توطئه ذكر نموده تا علت با معلول منطبق گردد و حكم در اذهان مستقر شود و حكمتش واضح آيد علاوه بر آنكه چون امر قبله مهم و نسخ رفع حكم ثابتى است كه نفوس مأنوس به آن شده و مورد فتنه و شبهه است تأكيد و تقرير و تثبيت لازم دارد تا امر مدلل شود و شبهه مرتفع گردد و حق در دلها جاى گيرد و اين نكته تكرار است و قمى فرموده كلمه الا در اين آيه شريفه به معنى لا است يعنى تا نباشد از براى مردم بر شما حجتى و نه آنانكه ظلم نمودند و در مغنى اللبيب اين معنى را نسبت باخفش و فراء و ابو عبيده داده ولى الا را بمعنى واو عاطفه گرفته است و بعضى گفته‌اند الا

جلد 1 صفحه 193

براى استثنا است يعنى تا نبوده باشد براى مردم بر شما حجتى مگر حجت باطل از اهل عناد كه گويند نقل نمود محمد قبله را براى ميل بدين اقوام خود و محبت بوطنش يا گويند پشيمان شد از متابعت قبله ما و برگشت بقبله اجدادش و اميد است كه برگردد بدين ايشان و امثال اين هفوات غير قابل اعتماد و بنظر حقير الا بمعنى غير است كه شايع است يعنى ما كعبه را قبله قرار داديم تا نباشد از براى مردم غير معاند حجتى بر شما و اين براى آنستكه مردم دو دسته‌اند منصف و معاند قسمت اول از مردم اگر حجتى اقامه نمايند بر مسلمانان بايد شارع مقدس دفع نمايد مخصوصا اگر بر حسب ظاهر درست باشد چنانچه نقل شد از يهود و اهل شرك كه جمعا سه حجت اقامه مينمودند كه ممكن بود مورد قبول عامه شود و قسمت دوم اگر حجتى بياورند دفع آن لازم نيست چون با معاند هر قدر محاجه شود دست از عناد برنميدارد مگر وقتى كه حجت عوام فريبى داشته باشند كه موجب تزلزل قلوب عامه شود كه بايد بوجه احسن دفع شود و راجع بامر تحويل قبله اهل عناد دليل موجهى نداشتند مگر آنچه در ذيل آيه سيقول السفها ذكر شد كه پيغمبر (ص) بوجه احسن جواب فرمود و آنچه در اين آيه بيان گرديد قابل اعتناء نبود و معلوم بود كه از روى لجاج و عناد است لذا دفع آن لازم نبود و خداوند در اين آيه اشاره باين نكته فرموده كه حجت مردم منصف دفع شد كه آنها غير از كسانى هستند كه ظلم نمودند بسبب عناد بر خود و احتجاج با آنها ثمر ندارد و جواب آنها را شمشير ميدهد پس مترسيد از ايشان و بترسيد از من و مخالفت مرا منمائيد تا شما را بر آنها مسلط گردانم و حكمت ديگر آنكه تمام نمايم نعمت دين و استقلال خود را بر شما و بقبله حقيقى هدايت شويد و از پيغمبر (ص) روايت شده است كه تمام نعمت دخول بهشت است و از امير المؤمنين (ع) نقل شده است كه تمام نعمت مردن بدين اسلام است و معلوم است كه اين دو معنى لازم و ملزوم يكديگرند.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ مِن‌ حَيث‌ُ خَرَجت‌َ فَوَل‌ِّ وَجهَك‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ إِنَّه‌ُ لَلحَق‌ُّ مِن‌ رَبِّك‌َ وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ (149) وَ مِن‌ حَيث‌ُ خَرَجت‌َ فَوَل‌ِّ وَجهَك‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ حَيث‌ُ ما كُنتُم‌ فَوَلُّوا وُجُوهَكُم‌ شَطرَه‌ُ لِئَلاّ يَكُون‌َ لِلنّاس‌ِ عَلَيكُم‌ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِين‌َ ظَلَمُوا مِنهُم‌ فَلا تَخشَوهُم‌ وَ اخشَونِي‌ وَ لِأُتِم‌َّ نِعمَتِي‌ عَلَيكُم‌ وَ لَعَلَّكُم‌ تَهتَدُون‌َ (150)

(و ‌از‌ ‌هر‌ جهت‌ بيرون‌ شدي‌ ‌پس‌ روي‌ ‌خود‌ ‌را‌ بجانب‌ مسجد الحرام‌ بگردان‌ و همانا ‌اينکه‌ امر البته‌ حق‌ و ‌از‌ جانب‌ پروردگار ‌است‌ و خداوند ‌از‌ آنچه‌ ميكنيد غافل‌ نيست‌ و ‌از‌ ‌هر‌ طرف‌ بيرون‌ شدي‌ روي‌ ‌خود‌ ‌را‌ بطرف‌ مسجد الحرام‌ برگردان‌ و ‌هر‌ كجا باشيد روي‌ خودتان‌ ‌را‌ بجانب‌ مسجد الحرام‌ برگردانيد ‌براي‌ اينكه‌ مردم‌ ‌را‌ ‌بر‌ ‌شما‌ حجتي‌ نباشد جز آنان‌ ‌که‌ ستم‌ نمودند، ‌پس‌ ‌از‌ ‌ايشان‌ نترسيد و ‌از‌ ‌من‌ بترسيد و ‌براي‌ اينكه‌ نعمت‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌بر‌ ‌شما‌ تمام‌ كنم‌ و شايد ‌شما‌ راه‌ يابيد) وَ مِن‌ حَيث‌ُ خَرَجت‌َ ‌اينکه‌ حكم‌ ‌را‌ خداوند تبارك‌ و ‌تعالي‌ ‌در‌ سه‌ ‌آيه‌ بيان‌ فرموده‌ يكي‌ ‌در‌ ‌آيه‌ سابقه‌ (‌آيه‌ 144) و ديگر ‌در‌ ‌اينکه‌ دو ‌آيه‌، و مفسرين‌ وجوهي‌ ‌براي‌ ‌آن‌ ذكر نموده‌اند«1» و فخر رازي‌ پنج‌ وجه‌ ‌براي‌ ‌آن‌ بيان‌ نموده‌ و آنچه‌

1‌-‌ ‌في‌ تفسير الصافي‌ ‌قيل‌ كرر الحكم‌ لتعدد علله‌ فانه‌ ‌تعالي‌ ذكر للتحويل‌ ثلاث‌ علل‌ تعظيم‌ الرسول‌ ابتغاء لمرضاته‌، و جري‌ العادة الالهية ‌علي‌ ‌ان‌ يولي‌ اهل‌ ‌کل‌ ملة و صاحب‌ دعوة جهة يستقبلها و يتميز بها، و دفع‌ حجج‌ المخالفين‌، و قرن‌ بكل‌ علة معلولها ‌کما‌ يقرن‌ المدلول‌ بكل‌ واحد ‌من‌ دلائله‌ تقريبا و تقريرا

[.....]

جلد 2 - صفحه 245

بنظر ميآيد و اللّه‌ اعلم‌. اينست‌ ‌که‌ ‌آيه‌ سابقه‌ ‌براي‌ اتمام‌ علاماتي‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ كتب‌ انبياء سلف‌ ‌براي‌ معرفي‌ ‌اينکه‌ پيغمبر ذكر ‌شده‌ ‌بود‌ ‌که‌ عبارت‌ ‌از‌ نماز خواندن‌ بدو قبله‌ ‌باشد‌ و ‌تا‌ ‌اينکه‌ حكم‌ نيامده‌ ‌بود‌ ميگفتند ‌اينکه‌ ‌آن‌ پيغمبري‌ نيست‌ ‌که‌ ‌ما اوصاف‌ ‌او‌ ‌را‌ ديده‌ايم‌ ‌اگر‌ چه‌ ‌بعد‌ ‌از‌ ‌آن‌ ‌هم‌ ايمان‌ نياوردند ولي‌ راه‌ عذر ‌براي‌ ‌آنها‌ بسته‌ ‌شده‌ و ‌اينکه‌ نكته‌ ‌از‌ جمله‌ وَ إِن‌َّ الَّذِين‌َ أُوتُوا الكِتاب‌َ لَيَعلَمُون‌َ أَنَّه‌ُ الحَق‌ُّ مِن‌ رَبِّهِم‌ استفاده‌ ميشود.

و ‌آيه‌ دوم‌ ‌براي‌ بيان‌ اثبات‌ هميشگي‌ قبله‌ دوم‌ ‌يعني‌ كعبه‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ قبله‌ مانند قبله‌ سابق‌ (قبله‌ بودن‌ ‌آن‌) موقت‌ و محدود نيست‌ بلكه‌ ‌الي‌ الابد ثابت‌ و محقق‌ ‌است‌ مانند شريعت‌ محمدي‌ ‌که‌ ‌تا‌ قيامت‌ باقي‌ ‌است‌ ‌بر‌ خلاف‌ شرايع‌ سابقه‌ ‌که‌ مدتش‌ محدود و موقت‌ بوده‌ ‌است‌ و ‌اينکه‌ نكته‌ ‌از‌ جمله‌ وَ إِنَّه‌ُ لَلحَق‌ُّ مِن‌ رَبِّك‌َ استفاده‌ ميشود زيرا حق‌ بمعني‌ ثابت‌ و ‌غير‌ قابل‌ زوال‌ ‌است‌.

و ‌آيه‌ سوم‌ وعده‌ ميدهد ‌که‌ تشريع‌ ‌اينکه‌ حكم‌ بمنظور اتمام‌ نعمت‌ ‌است‌ و ‌اينکه‌ وعده‌ ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ اليَوم‌َ أَكمَلت‌ُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ وَ أَتمَمت‌ُ عَلَيكُم‌ نِعمَتِي‌ وَ رَضِيت‌ُ لَكُم‌ُ الإِسلام‌َ دِيناً«1» انجاز ‌شده‌ ‌است‌ و بيان‌ ‌اينکه‌ مطلب‌ اينست‌ ‌که‌ موضوع‌ اكمال‌ دين‌ و اتمام‌ نعمت‌ الهي‌ ‌يعني‌ ولايت‌ امير المؤمنين‌ و ائمه‌ طاهرين‌ مقدماتي‌ داشته‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌آن‌ جمله‌ همين‌ تشريع‌ قبله‌ ‌است‌ زيرا كعبه‌ خانه ‌است‌ ‌که‌ حضرت‌ ابراهيم‌ و اسمعيل‌ بناء نموده‌ و ‌در‌ حين‌ بناء ‌از‌ ‌خدا‌ درخواست‌ كرده‌ ‌که‌ ‌از‌ ذريه‌ ‌او‌ امة مسلمة قرار دهد، ‌از‌ اينجهت‌ بايد مردم‌ متوجه‌ ‌اينکه‌ خانه‌ ‌شده‌ و اهميت‌ ‌آن‌ ‌را‌ دريابند.

و مقدمه‌ ديگر فتح‌ مكه‌ بوده‌ ‌که‌ ‌در‌ سوره‌ فتح‌ بيان‌ نموده‌ و وعده‌ اتمام‌ نعمت‌ ‌را‌ داده‌ إِنّا فَتَحنا لَك‌َ فَتحاً مُبِيناً لِيَغفِرَ لَك‌َ اللّه‌ُ ما تَقَدَّم‌َ مِن‌ ذَنبِك‌َ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِم‌َّ نِعمَتَه‌ُ عَلَيك‌َ ‌براي‌ اينكه‌ خانه‌ ‌خدا‌ ‌را‌ ‌از‌ بتها و ارجاس‌ پاك‌ نموده‌ و ‌براي‌

1‌-‌ ‌سورة‌ المائدة ‌آيه‌ 6

جلد 2 - صفحه 246

حج‌ عمومي‌ آماده‌ سازد مقدمه‌ ديگر حج‌ عمومي‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بوده‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌آن‌ بحجة الوداع‌ تعبير ‌شده‌ ‌که‌ همه‌ مسلمين‌ ‌از‌ اطراف‌ جمع‌ شوند و ‌پس‌ ‌از‌ اتمام‌ مراسم‌ حج‌ امر مهم‌ ولايت‌ ‌که‌ صراط مستقيم‌ دين‌ حنيف‌ و اس‌ّ اساس‌ دين‌ و مايه‌ اكمال‌ و اتمام‌ شرع‌ مبين‌ ‌است‌ بمردم‌ ابلاغ‌ شود و ‌اينکه‌ وعده‌ الهي‌ صورت‌ تحقق‌ پذيرد.

لِئَلّا يَكُون‌َ لِلنّاس‌ِ عَلَيكُم‌ حُجَّةٌ ‌اينکه‌ علت‌ ديگري‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌براي‌ تحويل‌ قبله‌ بطرف‌ كعبه‌ بيان‌ ميفرمايد ‌که‌ قطع‌ حجت‌ اهل‌ كتاب‌ ‌باشد‌ زيرا اهل‌ كتاب‌ يكي‌ ‌از‌ علامات‌ پيغمبر موعود ‌را‌ نماز خواندن‌ بدو قبله‌ ميدانستند و ‌تا‌ تحويل‌ قبله‌ نشده‌ ‌بود‌ مي‌گفتند ‌اينکه‌ ‌آن‌ پيغمبر موعود نيست‌ و ‌اينکه‌ تحويل‌ احتجاج‌ آنان‌ ‌را‌ دفع‌ نمود.

و ‌اگر‌ گفته‌ شود ‌اينکه‌ حجت‌ ‌در‌ ‌آيه‌ اولي‌ (‌آيه‌ 144) بيان‌ شد و سبب‌ تكرار چيست‌! جواب‌ گوئيم‌ ‌در‌ ‌آيه‌ اولي‌ ‌اينکه‌ مطلب‌ ذكر شد ‌که‌ اهل‌ كتاب‌ ميدانند ‌اينکه‌ تحويل‌ قبله‌ حق‌ و ‌اينکه‌ همان‌ پيغمبر موعود ‌است‌ و ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ يكي‌ ‌از‌ علل‌ تحويل‌ قبله‌ ‌که‌ رفع‌ احتجاج‌ اهل‌ كتاب‌ ‌باشد‌ متذكر ميگردد و ‌از‌ ‌اينکه‌ جهت‌ تكرار نيست‌.

إِلَّا الَّذِين‌َ ظَلَمُوا مِنهُم‌ مفاد ‌اينکه‌ استثناء ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ ظالمين‌ ‌از‌ اهل‌ كتاب‌ ‌بعد‌ ‌از‌ تحويل‌ قبله‌ باز حجتي‌ ‌بر‌ مسلمين‌ داشته‌ باشند بلكه‌ استثناء منقطع‌ ‌است‌ ‌يعني‌ عدم‌ انقطاع‌ عذر ظالمين‌ ‌از‌ اهل‌ كتاب‌ نه‌ ‌از‌ باب‌ اينست‌ ‌که‌ حجّتي‌ داشته‌ باشند بلكه‌ بواسطه‌ اينست‌ ‌که‌ دنبال‌ هواي‌ نفس‌ و شهوت‌ رياست‌ و جاه‌ طلبي‌ ميباشند و ‌از‌ ‌اينکه‌ جهت‌ ‌اگر‌ هزارها دليل‌ ‌براي‌ آنان‌ اقامه‌ شود ‌از‌ مخاصمه‌ و مخالفت‌ دست‌ ‌بر‌ نخواهند داشت‌ و ‌هم‌ بخود ظلم‌ ميكنند ‌که‌ ‌خود‌ ‌را‌ مستحق‌ عذاب‌ ابدي‌ مينمايند و ‌هم‌ بديگران‌ ‌که‌ ‌در‌ مقام‌ اضلال‌ آنان‌ ‌بر‌ ميآيند و ‌هم‌ بمسلمانان‌ ‌که‌ ‌در‌ صدد آزار و اذيت‌ آنان‌ ميباشند.

جلد 2 - صفحه 247

فَلا تَخشَوهُم‌ وَ اخشَونِي‌ ‌پس‌ ‌شما‌ ‌از‌ آنان‌ نترسيد زيرا ‌آنها‌ ستمكارند و خداوند دفع‌ شر آنان‌ ‌را‌ خواهد نمود ولي‌ ‌از‌ ‌خدا‌ بترسيد و ‌در‌ مقام‌ مخالفت‌ اوامر ‌او‌ مباشيد ‌که‌ گرفتار عقوبات‌ دنيوي‌ و عذاب‌ ابدي‌ خواهيد شد.

وَ لِأُتِم‌َّ نِعمَتِي‌ عَلَيكُم‌ وَ لَعَلَّكُم‌ تَهتَدُون‌َ فائده‌ ديگر ‌اينکه‌ حكم‌ اينست‌ ‌که‌ خداوند ميخواهد نعمت‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌بر‌ ‌شما‌ تمام‌ كند چنانچه‌ بيانش‌ گذشت‌ و فائده‌ سوم‌ ‌که‌ ‌بعد‌ ‌از‌ قطع‌ حجت‌ اهل‌ كتاب‌ و تماميت‌ نعمت‌ ‌است‌ هدايت‌ يافتن‌ ‌است‌ ‌يعني‌ مسلمانان‌ ‌در‌ صراط مستقيم‌ ولايت‌ ‌که‌ سعادت‌ دنيا و آخرت‌ آنان‌ ‌را‌ تأمين‌ ميكند قرار گرفته‌ ‌تا‌ بمقصد و غايت‌ مطلوب‌ نائل‌ شوند و لعل‌ّ ‌براي‌ بيان‌ غرض‌ ‌است‌ و رجاء نسبت‌ بمقام‌ تخاطب‌ ‌ يا ‌ بملاحظه‌ مخاطبين‌ ‌است‌ نه‌ اينكه‌ خداوند عاقبت‌ كار ‌بر‌ ‌او‌ نامعلوم‌ ‌باشد‌ ‌که‌ بطور ترجي‌ بيان‌ فرمايد چنانچه‌ ‌اينکه‌ مطلب‌ ‌در‌ موارد ديگر تذكر داده‌ ‌شده‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 150)- در این آیه، حکم عمومی توجه به مسجد الحرام را در هر مکان و هر نقطه‌ای تکرار می‌کند، می‌گوید: «از هر جا خارج شدی و به هر نقطه روی آوردی، صورت خود را به هنگام نماز متوجه مسجد الحرام کن» (وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

درست است که روی سخن در این جمله به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است ولی مسلما منظور عموم نمازگزاران می‌باشد، ولی در جمله بعد برای تأکید و تصریح اضافه می‌کند: «و هر جا شما بوده باشید روی خود را به سوی آن کنید» (وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ).

ج1، ص135

سپس در ذیل همین آیه به سه نکته مهم اشاره می‌کند:

1- کوتاه شدن زبان مخالفان! می‌گوید: «این تغییر قبله بخاطر آن صورت گرفت که مردم حجتی بر ضد شما نداشته باشند» (لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ).

هر گاه این تغییر قبله صورت نمی‌گرفت از یکسو زبان یهود به روی مسلمانان باز می‌شد و می‌گفتند: ما در کتب خود خوانده‌ایم که نشانه پیامبر موعود این است که به سوی دو قبله نماز می‌خواند و این نشانه در محمد صلّی اللّه علیه و اله نیست، و از سوی دیگر مشرکان ایراد می‌کردند که او مدعی است برای احیاء آیین ابراهیم آمده، پس چرا خانه کعبه را، که پایه گزارش ابراهیم است فراموش نموده، اما حکم تغییر قبله موقت به قبله دائمی، زبان هر دو گروه را بست.

ولی از آنجا که همیشه افراد بهانه‌جو و ستمگری هستند که در برابر هیچ منطقی تسلیم نمی‌شوند، استثنایی برای این موضوع قائل شده، می‌گوید: «مگر کسانی از آنها که ستم کرده‌اند» (إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ).

این بهانه جویان به حق شایسته نام ستمگر و ظالمند، چرا که هم بر خود ستم می‌کنند و هم بر مردم که سد راه هدایت آنها می‌شوند.

2- از آنجا که عنوان کردن این گروه لجوج را با نام «ستمگر» ممکن بود در بعضی تولید وحشت کند می‌گوید: «از آنها هرگز نترسید، و تنها از من بترسید» (فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی).

این یکی از اصول کلی و اساسی تربیت توحیدی اسلامی است که از هیچ چیزی و هیچ کس جز خدا نباید ترس داشت.

3- تکمیل نعمت خداوند به عنوان آخرین هدف برای تغییر قبله ذکر شده، می‌فرماید: این بخاطر آن بود که شما را تکامل بخشم و از قید تعصب برهانم «و نعمت خود را بر شما تمام کنم تا هدایت شوید» (وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌
• محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.