ملا عبدالله فاضل تونی

از علمای بزرگ و فقیهان مشهور قرن یازدهم هجری است که همه او را به فضل و کمال و زهد و پارسایی ستوده و همتای مقدس اردبیلی دانسته‌اند. ملا عبدالله مشهور به فاضل تونی و به او صاحب وافيه نيز می گويند.

خاندان و زادگاه

تاریخ دقیق ولادت فاضل تونی به خوبی مشخص نیست. اما زادگاه وی بخش بشرویه از توابع تون بوده است. «تون» یا «فردوس» یکی از شهرستان‌های جنوب استان خراسان است که با 6/21956 کیلومترمربع مساحت در بخش مرکزی استان واقع و مرکز آن شهرستان فردوس است.

علاوه بر فردوس بخش‌های «اسلامیه» و «سرایان» و «بشرویه» نیز در محدوده این شهرستان جای گرفته است.

اما بشرویه از بخش‌های بزرگ شهرستان فردوس است که در جنوب غربی استان خراسان قرار دارد. این بخش از شمال به بردسکن کاشمر از غرب به طبس از جنوب به دیهوک و از شرق به فردوس متصل است. بشرویه دارای 120 آبادی و دهستان مسکونی است که مجموعاً سی هزار نفر جمعیت دارد. پانزده هزار از آنان در مرکز بخش (بشرویه) سکونت دارند.

در جنبش سربداران که طی آن شیعیان خراسان به مقابله با مغولان برخاستند؛ بشرویه نیز از مراکز مهم این جنبش در خراسان بوده است. از این شهر عالمان شیعی فراوانی برخاسته‌اند که از میان آن‌ها ملا عبدالله تونی و حسن بن محمدباقر حسینی را می‌‌توان برشمرد.

خاندان زهد

فاضل تونی را همه به زهد و پارسایی ستوده‌اند. شیخ حر عاملی با تعبیر صالح، زاهد و عابد او را می‌‌ستاید. میرزا عبدالله افندی می‌‌گوید: وی از پارساترین مردم اهل زمانش بوده، بلکه می‌‌توان هم گفت دوم مقدس اردبیلی بوده بلکه برادرش ملا احمد هم در همین قدر از زهد و پارسایی بوده است.

سپس می‌‌افزاید: در دیداری که از بشرویه داشتم به برکت این عالم بزرگ و برادرش ملا احمد تمام اهالی آن صالح و متقی و عابد و پرهیزکار بودند. یک کرامت فرزند بزرگ محدث قمی ‌‌گوید: فراموش نمی‌‌کنم زمانی که در نجف اشرف بودیم یک روز صبح پدرم ـ در حدود سال (1357 هـ.ق‌‌) دو سال قبل از وفاتشان ـ از خواب برخاستند و گفتند: امروز چشمم به شدت درد می‌‌کند و قادر به مطالعه و نوشتن نیستم و بسیار ناراحت به نظر می‌‌رسیدند. تقریباً زبان حالشان این بود که شاید خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرا از خود طرد کرده باشند...

آقای محدث زاده می‌‌افزاید: من مشغول تحصیل بودم، رفتم به مدرسه و ظهر که به خانه برگشتم دیدم ایشان مشغول نوشتن هستند، عرض کردم چشمتان بهتر شد؟ فرمودند: درد به کلی مرتفع گردید. سوال کردم چگونه معالجه کردید؟! پاسخ دادند که: وضو گفتم و مقابل قبله نشستم و کتاب «کافی» خطی را که به خط فقیه مشهور ملا عبدالله تونی صاحب کتاب وافیه بود به چشم کشیدم، درد چشم برطرف شد و تا پایان عمر دیگر به درد چشم مبتلا نگردیدند. آری کتاب کافی مرحوم کلینی به دست خط مرحوم ملا عبدالله تونی از کتبی بود که مرحوم محدث قمی‌‌ به آن خیلی علاقه داشت.

خاندان شخصیت اجتماعی

عالمی ‌‌بزرگ همچون فاضل تونی باید دارای بعد اجتماعی عظیمی‌‌ باشد که بتواند در میان مردم نفوذ داشته باشد و امرا و ملوک او را تکریم کنند. ساختن مدرسه علمیه‌ای در اصفهان با وجود مدارس علمیه دیگر خود حاکی از موقعیت اجتماعی اوست. آمدن شاه عباس به دیدنش نیز نمونه‌ای دیگر از شخصیت اجتماعی وی را آشکار می‌‌سازد. بی‌مناسبت نیست که داستانی را که مرحوم میرزا محمد تنکابنی در کتاب «قصص العلماء» آورده این جا بیاوریم: «گویند که شاه عباس روزی به دیدن ملا عبدالله تونی آمد و آخوند مدرسه‌ای ساخته بود و خالی از جماعت طلاب بود. پس سلطان مدرسه را سیر کرد و از ملا عبدالله سوال کرد که چرا مدرسه شما خالیست و مجمع طلاب نیست؟ ملا عبدالله در جواب گفت که جواب این سوال را بعد از زمانی به شما عرضه خواهم داشت.

پس روزی آخوند ملا عبدالله به بازدید شاه عباس رفت، پس از طی تعارفات و گفتگوها پادشاه به ملا عبدالله گفت که چیزی از من خواهش کن! آخوند گفت: من مطلبی ندارم. سلطان در این باب اصرار کرد! آخوند گفت: اکنون که شما اصرار دارید، مرا یک حاجت است و آن این است که من سوار شوم و شما در پیش روی من پیاده در میدان شاه حرکت کنید! سلطان گفت که: سبب و حکمت این چه باشد؟ آخوند گفت: که جواب آن را بعد از چندی عرضه خواهم داشت. از آن جایی که سلاطین صفویه رحمهم الله از مروجین دین سید المرسلین صلوات الله و سلامه علیه و علی آله اجمعین بودند و در احترام علمای اعلام غایت کوشش را داشتند؛ لهذا آخوند ملا عبدالله سوار شد و شاه عباس در پیش روی او پیاده روان شد و قدری راه رفتند و همه اهل شهر دیدند.

پس آخوند سلطان را وداع نمود و به مکان خود مراجعت کرد. بعد از چند وقتی سلطان بار دیگر به دیدن آخوند ملا عبدالله آمد دید که مدرسه آخوند مملو از جماعت طلاب است. پس از آخوند استفسار نمود که سابقا مدرسه شما از طلاب خالی بود، اکنون مدرسه مملو از طلبه گردیده، وجه آنچه می‌‌باشد؟ آخوند گفت: وجه این است که آن روز از شما خواهش کردم که شما پیاده و من سواره بین مردم برویم مرتبط است.

وجه آن است که مردم در ابتدای امر فضیلت علم و عالم را ندانسته‌اند و ظاهربین می‌‌باشند و معرفت ندارند. لهذا در بدو امر در مدرسه من کسی جمع نشد و در آن زمان که من سوار شدم و شما پیاده در جلو راه رفتید، مردم دانستند که به حسب دنیا علم را آنقدر و مقدار است که پادشاه پیاده و در پیش روی عالم راه می‌‌رود؛ فلذا به جهت عزت دنیا و طلب جاه و جلال مال دنیا در مدرسه جمع شده و مشغول تحصیل می‌‌باشند و چون بعضی از مراتب علم را طی نمایند، نیت ایشان خالص خواهد شد و نیت قربتی که مقصود اصلی در علم و جمیع عبادات است حاصل خواهد گردید. کما ورد فی الخبر: اطلبو العلم ولو لغیرالله فانه یجر الی الله و یا این که به مصداق: المجاز قنطره الحقیقه حاصل گردد ایشان را.

تحصیل فاضل توني

وی ابتدا همراه برادرش ملا احمد که او نیز از عالمان بزرگ است در مدرسه معروف مولی عبدالله تستری (متوفی 1021 هـ.ق‌‌) اصفهان به تحصیل اشتغال ورزید و از محضر اعلام آن دیار مخصوصاً علامه مولانا رفیع‌الدین محمد بن حیدر طباطبایی معروف به میرزا رفیعا (متوفی 1082 هـ.ق‌‌) کسب فیض نمود و در ضمن تحصیل به کار تدریس و افاضه پرداخت.

تدریس و شاگردان

فاضل تونی در طول اقامت خویش در اصفهان با تدریس و افاضه در مدرسه ملا عبدالله بن حسین تستری (متوفی 1021 هـ.ق‌‌) شاگردان برجسته‌ای همچون علامه میر عبدالحسین خاتون‌آبادی تربیت نمود و همواره مشتاقان فقه، اصول، کلام و حدیث از محفل پرفیضش بهره‌مند شدند. علامه خاتون‌آبادی (متوفی 1105 هـ.ق‌‌) در کتاب وقایع السنین والاعوام می‌‌نویسد: شاه عباس ثانی در سال (1059 هـ.ق‌‌) قندهار را از دست پادشاه والاجاه هند خرم گرفت در آن وقت بنده در خدمت آخوند ملا عبدالله تونی مقابله «من لایحضره الفقیه» را شروع کرده بودم و اکثر اوقاتم را در خدمت آن جناب می‌‌گذرانیدم.

و از فیض خدمت و کثرت ملازمت آن جناب و برادرش آخوند مولانا احمد استمداد و استفاضه از اخلاق و آداب می‌‌نمودم. هر دو برادر در غایت قصوی از تقوا و صلاح و ورع بودند. اما آخوند مولانا عبدالله به فضل و کمال و دقت و فطانت در شعور بر ملا احمد برادرش و بر اکثر طالبان علم آن عصر برتری تمام داشته و بعد از این، مدتی مجاوزت روضه رضویه اختیار کرد.

تألیفات فاضل توني

1. الوافیه؛
2. شرح الارشاد در فقه
3. رساله‌ای در اصول فقه
4. رساله‌ای در نماز جمعه
5. حاشیه بر معالم الاصول
6. تعلیقاتی بر مدارک الاحکام
7. حاشیه‌ای بر ارشاد علامه
8. فهرست بر تهذیب الاحکام شیخ طوسی

کتابی بسیار نفیس و مفید برای طالبان فقه و فقاهت که خود مولف در تعبیری می‌‌نویسد: هومن اهم الاشیاء لمن یرید الفقه والترجیح. یعنی این کتاب از مهمترین کتاب‌های لازم برای دانش‌پژوهان فقه است. مرحوم خوانساری در «روضات الجنات» می‌‌نویسد: و هو کما قال و فوق ما نقول. یعنی کلام فاضل تونی در وصف فهرست تهذیب الاحکام واقعیتی درست بلکه سخن او فوق چیزی است که ما می‌‌گوییم. با کمال تأسف از آثار وی جز رساله خطی نماز جمعه و کتاب الوافیه که چاپ شده است. اثری در دسترس نیست و شاید سبب گمنامی ‌‌این بزرگان همین محو آثار آنان باشد.

ابتکارات علمی

یکی از ویژگی‌های فاضل تونی ابتکارات علمی ‌‌اوست و این همان روح آزاداندیشی علمی ‌‌است که وی را در زمان خودش مشهور و معروف ساخته است. گرچه بعد از فوت و گذشت زمان در اثر مفقود شدن آثار وی، نام او به بوته فراموشی سپرده شد؛ اما عده‌ای معدود از بزرگان معاصر وی، نام او را به بزرگی یاد کرده‌اند و از او به عنوان فاضل تونی مطلب آورده‌اند.

یکی از کتاب‌هایی که ذوق و ابتکار او را بر همگان آشکار می‌‌کند، کتاب ایشان با عنوان «الفهرست علی تهذیب الاحکام شیخ طوسی» است. آری این کتاب در آن زمان با نبود امکانات، بهترین خدمت را به عالم فقه و فقاهت نمود. ترتیب و باب بندی کتاب «الوافیه» هم حاکی از ذوق و ابتکار اوست که مرحوم خوانساری درباره او می‌‌نویسد: وله فی الاستصحاب و مباحث التعادل والتراجیح تفریعات و فوائد نادره و تصرفات کثیره لم یسبقه الیها احد؛ برای فاضل تونی در باب استصحاب و تعادل و تراجیح فروعاتی و فوائدی جدید و کمیاب است که احدی قبل از او به آن نرسیده است.

فاضل تونی دارای آرای فقهی خاصی بود که در بعض کتب فقهی به آن اشاره شده است. مرحوم نراقی در کتاب عوائد الایام در ذیل عائده 86 می‌‌نویسد: والمحکی عن القاضی عبدالعزیز بن البراج الثانی و اختاره بعض المتأخرین و هو الظاهر من غیر واحد من مشایخنا المعاصرین حیث قالوا: بعدم ثبوت النجاسه بقول العدلین لعدم دلیل علی اعتباره عموما. بل هو ظاهر السید فی الذریعه والمحقق الاول فی المعارج والثانی فی الجعفریه و صاحب الوافیه حیث حکموا بعدم ثبوت الاجتهاد بشهادتهما، لعدم دلیل علی اعتبارها. و کنت علی ذلک منذ اعوم کثیره... در این قول مرحوم فاضل تونی قائل به عدم اعتبار شهاده عدلین است کما این که مرحوم نراقی هم می‌‌گوید من مدت‌ها به همین عقیده بودم سپس تغییر رأی دادم.

از نگاه دیگران

• 1. قدیمی‌‌ترین منبعی که زندگینامه این عالم جلیل‌القدر در آن آورده شده کتاب «امل الآمل» تألیف شیخ حر عاملی (م 1104 هـ.ق‌‌) است. ایشان در ذیل عنوان «مولانا عبدالله بن محمد التونی البشروی» می‌‌نویسد: عالم، فاضل، ماهر، فقیه، صالح، زاهد، عابد معاصر له کتاب شرح الارشاد فی الفقه و رساله فی الاصول و رساله فی الجمعه و غیر ذلک.

• 2. میرزا عبدالله افندی اصفهانی چنین می‌‌نویسد: «این بزرگوار طبق آنچه که ما شنیده‌ایم از پرهیزگارترین مردم زمانش بود و متقی‌ترین آن‌ها؛ بلکه تالی تلو مولی احمد اردبیلی و همچنین برادری داشت به نام مولی احمد. وی ابتدا مدتی در اصفهان در مدرسه‌ای مشهور به مدرسه ملا عبدالله تستری بود؛ سپس به مشهدالرضا سفر کرد و مدتی در آنجا سکنی گزید، سپس به عراق رفت تا ائمه مدفون در آنجا را زیارت کند. در بین راه به درخواست عالم جلیل القدر مولا خلیل قزوینی (م 1089 ق) ایامی‌‌ را در قزوین متوطن گردید...

• 3. میرزا محمد تنکابنی: ملا عبدالله از اهالی بشرویه تون است و تون از جمله بلاد خراسان و نزدیک قاین واقع است. آخوند ملا عبدالله اخباری مسلک بوده و در اواخر زمان شیخ بهایی و میرداماد می‌‌زیسته و از تألیفات او «وافیه الاصول» است که بر او شرح نوشته‌اند مانند سید صدرالدین همدانی و سید محسن کاظمینی که شرح او چهل ـ پنجاه هزار بیت تقریباً می‌‌شود...

• 4. مرحوم حاج شیخ عباس قمی، محدث جلیل القدر در کتاب‌های خود از او به عنوان: عالم، فاضل، ماهر، فقیه، صالح، زاهد، عابد، ورع و معاصر مؤلف «امل الامل» یاد کرده است.

• 5. سید محسن امین جبل عاملی همچون سایر عالمان از فاضل تونی یاد کرده و او را فقیهی صالح و عابد و باورع می‌‌شمارد.

• 6. میرزا محمدباقر خوانساری به تفصیل از فاضل تونی و کتب و شروح او یاد می‌‌کند و گفته صاحب «ریاض العلماء» را در زهد و ورع ایشان آورده و در آخر «تون» و «بشرویه» را از نظر جغرافیایی بیان می‌‌کند.

• 7. محمدحسن خان صنیع‌الدوله می‌‌نویسد: وی عالمی ‌‌فاضل و فقیهی صالح و زاهدی عابد بود. (کتاب) وارث علامه را شرح نموده و رساله‌ای در اصول و رساله‌ای دیگر در جمعه ساخته و با شیخ حر عاملی معاصر بوده است.

• 8. مرحوم مدرس تبریزی درباره وی آورده است: ملا عبدالله بن محمد تونی بشروی معروف به فاضل تونی فقیه، عالم، جلیل، فاضل، صالح، عابد، زاهد، اتقی و اورع، اهل زمان خود و تالی تلو مقدس اردبیلی بود...

• 9. عمر رضا کحاله از مولفان معاصر از فاضل تونی به عنوان فقیه اصولی یاد می‌‌کند و به آثار قلمی‌‌ وی اشاره می‌‌نماید.

• 10. شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره وی می‌‌نویسد: عبدالله بشرویه‌ای فرزند محمد تونی خراسانی صاحب کتاب الوافیه ساکن مشهد عالمی‌‌ فاضل و فقیهی صالح و زاهدی عابد که کتب شرح ارشاد در فقه از تألیفات اوست... تا این که می‌‌نویسد: من می‌‌گویم که کتاب فهرست تهذیب هم از تألیفات اوست که در کتاب وافیه گفته کسی بر من سبقت نگرفته در خوبی تنظیم این کتاب. سپس می‌‌گوید: رساله تحریم نماز جمعه‌ی او را با رد فاضل سرابی (محمد سراب) (متوفی 1124 هـ.ق‌‌) و رساله مولا محمدامین پسر برادر فاضل تونی که رد بر محمد سراب نوشته همه را در مجموعه خطی به خط عباسعلی فرزند شیخ ابراهیم، ملاحظه کردم. تاریخ کتابت این رساله (1126 هـ.ق‌‌) دو سال بعد از وفات محمد سراب مولف رد تحریم صلاه جمعه بوده است».

محقق بزرگوار سید محمدحسین رضوی کشمیری در مقدمه کتاب «الوافیه» به طور مفصل درباره کتاب و مولف مطالبی آورده و نیز نوشته است: عنوان ملا عبدالله از عناوینی است که علمای بزرگ با این تعبیر از او یاد کرده‌اند و مرحوم شیخ حر عاملی صاحب کتاب «امل الامل» از او به عنوان: مولانا عبدالله... یاد کرده. میرزا عبدالله افندی و خوانساری هم با همین تعبیر از او یاد کرده‌اند. مرحوم تنکابنی در کتاب «قصص العلماء» از او به عنوان «آخوند ملا عبدالله» و در الذریعه به نام «عبدالله البشروئی» یاد نموده‌اند. مرحوم محدث قمی در الکنی والالقاب می‌نویسد: التونی اذا وصف به الفاضل؛ هرگاه فاضل تونی بگویند مراد «مولا عبدالله بن محمد التونی البشروی» است. همه علما به عنوان «فاضل تونی» در کتب اصول از او یاد کرده‌اند. (الوافیه، مقدمه، ص 12)</ref> از علمای بزرگ و فقیهان مشهور قرن یازدهم هجری است که همه او را به فضل و کمال و زهد و پارسایی ستوده و همتای مقدس اردبیلی دانسته‌اند. در کتاب‌ها از او به عنوان: عالم، فاضل، ماهر، فقیه، صالح، زاهد و عابد یاد شده است. کتاب وافیه او در اصول فقه، از کتاب‌های مشهور و متداول در حوزه‌های علمیه آن زمان بوده که مذاق اصولی او را با سبک مخصوص به خودش بیان می‌‌کند.

وفات فاضل توني

سرانجام این عالم ربانی هنگامی‌‌ که عازم سفر عتبات عالیات بود؛ در شهر کرمانشاه در اثر بیماری دارفانی را وداع گفت و در شانزدهم ربیع الاول (1071 هـ.ق‌‌) روح پاکش به جنان پرواز کرد. پیکر مطهر او با احترام تشییع و در انتهای قبرستان، نزدیک پل شاه کرمانشاه به خاک سپرده شد و به دستور شیخ علیخان زنگنه حاکم کرمانشاه بارگاهی بر قبر او ساختند و این مزار مدت‌ها مورد توجه خاص و عام بوده و کراماتی هم از زبان زائران قبرش نقل شده است. در سال (1371 هـ.ق‌‌) مقبره این عالم فرزانه که در شرف نابودی بود. به همت گروهی از اهالی محترم کرمانشاه تعمیر و بازسازی و بارگاه باشکوهی روی آن ساخته شد.

منابع

• تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 5، زندگی نامه "فاضل توني" از محمدعلي رحيميان.
• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "ملا عبداللّه تونی" از اسماعیل باغستانی، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازیابی: 13 اسفند 1392.