آیه 168 سوره بقره
| <<167 | آیه 168 سوره بقره | 169>> | |||||||||||||
| |||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
ای مردم، از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را تناول کنید و پیروی نکنید و ساوس شیطان را، محققا شیطان از برای شما دشمنی آشکار است.
ای مردم! از آنچه [از انواع میوه ها و خوردنی ها] در زمین حلال و پاکیزه است، بخورید و از گام های شیطان پیروی نکنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنی آشکار است.
اى مردم، از آنچه در زمين است حلال و پاكيزه را بخوريد، و از گامهاى شيطان پيروى مكنيد كه او دشمن آشكار شماست.
اى مردم، از آن چيزهاى حلال و پاكيزه كه در زمين است بخوريد و پاى به جاى پاى شيطان مگذاريد كه دشمن آشكار شماست.
ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید! و از گامهای شیطان، پیروی نکنید! چه اینکه او، دشمن آشکار شماست!
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
«حَلالاً»: حال (ما) یا مفعول (کُلُوا) یا صفت مفعول محذوفی است که تقدیر آن چنین است: کُلُوا شَیْئاً حَلالاً: یا صفت مصدر محذوفی است و تقدیر آن چنین می‌شود: کُلُوا أَکْلاً حَلالاً. «طَیِّباً»: پاکیزه، صفت (حَلالاً) است. «خُطُوَاتِ»: جمع خُطْوَةَ، گامها. «مُبِینٌ»: آشکار. آشکارکننده. از مصدر (إبانة) که به صورت لازم و متعدّی به کار می‌رود. یعنی: ظَاهِرُ الْعَدَاوَةِ، یا: مُظْهِرُ الْعَدَاوَةِ.
نزول
محل نزول:
این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۱]
شأن نزول:[۲]
گويند: وقتى كه اهل جاهليت از قبائل ثقيف و خزاعة و بنى‌مدلج چهارپايان و حرث و بحيرة[۳] و سائبة[۴] و وصيله[۵] را بر خويش حرام كردند. خداوند از اين عمل نهى فرمود و به مؤمنين دستور داد كه برخلاف آن رفتار نمايند.[۶]
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
«168» يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالًا طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ
اى مردم! از آنچه در زمين، حلال و پاكيزه است، بخوريد و از گامهاى (وسوسه انگيز) شيطان، پيروى نكنيد. براستى كه او دشمن آشكار شماست.
نکته ها
اسلام، همواره مردم را به بهره‌بردن از نعمت‌هاى پاك وحلالِ خداوند، سفارش نموده و با
«1». تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 151.
«2». بحار، ج 27، ص 184.
جلد 1 - صفحه 256
هرگونه رهبانيّت و زهد بى‌جا مبارزه مى‌نمايد. لذا هم خوردنى‌هاى ناسالم را از شيطان مى‌داند؛ «إِنَّمَا الْخَمْرُ ... رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» «1» و هم نخوردن نابجا را گام شيطان مى‌داند؛ «كُلُوا ... وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ» زيرا در برخى از نقل‌هاى تاريخى آمده است كه بعضى از طوائف عرب، قسمتى از زراعت و حيوانات را بدون دليل برخود حرام كرده بودند و گاهى نيز اين تحريم‌ها را به خداوند نسبت مى‌دادند. آيه نازل شد تا رفع ابهام شود.
اسلام، به زندگى مادّى انسان توجّه كامل دارد و در رأس آنها نيازهاى غذايى است كه در اين مورد، دهها آيه و صدها حديث آمده است. يكى از وظايف انبيا نيز بيان خوردنى‌ها و آشاميدنى‌هاى حلال وحرام براى مردم است.
معمولًا قرآن در كنار اجازه مصرف، شرطى را بيان كرده است. مثلًا در اينجا مى‌فرمايد:
«كُلُوا ... حَلالًا طَيِّباً»
همچنين مى‌فرمايد: «كُلُوا وَ اشْرَبُوا ... وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ» «2» بخوريد و بياشاميد ... ولى در زمين فساد نكنيد.
در آيه ديگر: «كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» «3» بخوريد و بياشاميد، ولى اسراف نكنيد.
و در جاى ديگر مى‌فرمايد: «فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا» «4» بخوريد و اطعام كنيد.
در تفسير برهان از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه شخصى به نام طارق، تصميم گرفته بود تا از همسرش جدا شده و زندگى راهبانه‌اى داشته باشد. حضرت فرمود: «ان هذا من خطوات الشيطان» اين از گامهاى شيطان است.
پیام ها
1- شرط اساسى در مصرف، دو چيز است: حلال بودن، پاكيزه و دل‌پسند بودن.
«1». مائده، 90.
«2». بقره، 60.
«3». اعراف، 31.
«4». حج، 28.
جلد 1 - صفحه 257
«كُلُوا ... حَلالًا طَيِّباً»
2- اسلام با بعضى رياضت‌ها مخالف است. «كُلُوا»
3- بهره‌گيرى از محرّمات و چيزهاى پليد و ناپاك، پيروى كردن از شيطان است.
«كُلُوا ... حَلالًا طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ»
4- نيازهاى طبيعى بشر، گاهى زمينه‌اى براى انحراف و تسلّط شيطان است. بايد ضمن تأمين نياز، به لغزش‌هاى آن توجّه داشت. «كُلُوا ... وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ ...»
5- شيطان، انسان را قدم به قدم منحرف مى‌كند. بايد از همان قدم اوّل مواظبت كرد. «خُطُواتِ الشَّيْطانِ»
6- شيطان براى انحراف مردم، از راههاى گوناگونى وارد مى‌شود. «خُطُواتِ»
7- وادار نمودن مردم به استفاده از حرام‌ها و بازداشتن آنان از نعمت‌هاى حلال، نمودى از دشمنى آشكار شيطان است. «كُلُوا ... حَلالًا طَيِّباً ... إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (168)
شأن نزول: نزد اكثر مفسرين چند قبيله از عرب قسمتى از گوشتها را بر خود حرام نمودند، آيه شريفه بطور عموم نازل گرديد:
يا أَيُّهَا النَّاسُ: اى گروه مردمان، كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ: بخوريد بعض آنچه در زمين است، حَلالًا طَيِّباً: در حالتى كه پاك و پاكيزه باشد، يعنى حلال طيب را نه حرام خبيث را.
بيان: طيّب بر چند معنى اطلاق مى‌شود: 1- مستلذ. 2- حلال. 3- آنچه طاهر باشد. 4- آنچه خالى از اذيت در نفس و بدن باشد. اول بر
«1» تفسير صافى، جلد اوّل، صفحه 210.
«2» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 172، حديث اوّل و سوم- تفسير صافى، جلد اوّل، صفحه 209.
تفسير اثنا عشرى، ج1، ص: 311
سبيل حقيقت است به جهت تبادر به ذهن، و مراد آيه همين معنى است تا تكرار لازم نيايد. و بنابر دوم معنى آنكه بخوريد آنچه جامع صفتين است كه حلال و لذيذ باشد و خبيث هم مقابل طيّب است در معانى مذكوره.
وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ: و پيروى مكنيد گامهاى شيطان را در وساوس او.
تنبيه: مفسرين را در خطوات وجوهى است: 1- پيروى مكنيد شيطان را در اعمال او. 2- در آثارش. 3- در اطاعت كردن شما او را. 4- در تحليل حرام يا تحريم حلال. 5- در وساوس او. 6- در خطاياى او. 7- در قسم به طلاق و نذر معصيت و هر قسمى براى غير خدا چنانچه از صادقين عليهما السلام مروى است. 8- در نقل از معصيتى به معصيتى تا فراگيرد جميع معاصى را.
إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ: بدرستى كه شيطان براى شما دشمن آشكار است و مى‌خواهد به فريب دادن و غرور شما را به جهنم كشد، پس او ظاهر العداوه باشد نزد اهل بصيرت، اگرچه اظهار موالات كند با كسى كه در صدد گمراهى و تباهى او گردد.
تبصره: يكى از موجبات سعادت ابديه و رسيدن به كمالات انسانيه، مراعات حلال و حرام است در مطلق تصرفات از اطعمه و اشربه و البسه و غير آن، و لذا خطاب تفضلى نسبت به عموم مردم فرموده و آنها را از تدابير و حيله‌هاى شيطانى آگاه نموده، تأكيدات بسيار در احاديث آل عصمت عليهم السلام وارد شده و از شديدترين مهلكات و عظيمترين موانع وصول به سعادت است و بيشتر كسانى كه به هلاكت رسيده‌اند از اين جهت بوده، و لذا حاملين شرع و احكام نهايت منع را از آن فرموده:
1- از حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مروى است كه فرمود:
هر كه باك نداشته باشد از هر جا مال را تحصيل كند، خدا هم باك ندارد از هر درى او را وارد جهنم نمايد. «1»
«1» بحار الانوار، جلد 103، صفحه 13، حديث 63.
تفسير اثنا عشرى، ج1، ص: 312
2- فرمود: هر گوشتى كه از حرام روئيده شود آتش سزاوارتر است به آن «1».
3- فرمود: هر كه بخوابد در حالتى كه به زحمت افتاده باشد از طلب حلال، خوابيده است در حالى كه آمرزيده شده است. «2» 4- فرمود: هر كه بخورد حلال را چهل روز، منوّر فرمايد قلب او را «3».
5- فرمود: هر كه كسب كند مالى را از غير حلال توشه او باشد به آتش «4».
6- فرمود: وقتى لقمه حرامى در جوف بنده واقع شود، لعن نمايد او را هر ملكى كه در آسمان و زمين است. «5»
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (168)
ترجمه
اى مردمان بخوريد از آنچه در زمين است حلال پاكيزه و پيروى نكنيد گامهاى شيطان را همانا او براى شما دشمنى است آشكار.
تفسير
بخوريد از آنچه در زمين است از انواع ميوه‌ها و طعام‌هاى گوناگون حلال و پاكيزه است براى شما وقتى كه اطاعت كنيد پروردگار خود را در تعظيم كسيكه خداوند عظمت داده است او را و تخفيف كسيكه خداوند خفيف و حقير نموده است و پيروى نكنيد گام‌هائى را كه شيطان بطرف خود برميدارد كه شما را بجانب
جلد 1 صفحه 210
خود بكشاند و از خدا دور نمايد و عياشى از حضرت باقر (ع) نقل نموده كه هر سوگند كه بغير خدا ياد شود از خطوات شيطان است و گفته شده است كه اين آيه نازل شده در باره قوميكه تحريم نمودند طعام و لباس خوب را بر خودشان ارشاد در مجمع كلمه حلالا را صفت شيئا محذوف قرار داده و در منهج آنرا مفعول كلوا دانسته و بنظر حقير بنابراين دو تركيب كلام خالى از فائده ميشود زيرا معلوم است حلال را ميشود خورد چون معنى حليت شى‌ء جواز اكل او است در مأكولات و مناسب آنستكه حال باشد از ما فى الارض يعنى بخوريد از مأكولات زمين كه حلال و طيب است براى شما و بهمين بيان افاده اصل حليت در مأكولات ارضيه شده باشد تا محرمات را چون محصورند در وقت حاجت و مصلحت در اعلام تكليف بيان فرمايد و اينكه در تفسير امام (ع) اين حليت را ظاهر اختصاص بشيعيان داده شايد اشاره بآن باشد كه تمام نعم را خداوند براى ايشان خلق فرموده و غرض از خلقت تمام نميشود مگر آنكه نعم جزء ابدان اهل ايمان شوند و بكمال لايق خود برسند پس ايشان احقند در تناول نعم الهى از غير آنها و ممكن است شرط حليت مأكولات قبول ولايت باشد چنانچه شرط قبول عبادات است.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
يا أَيُّهَا النّاس‌ُ كُلُوا مِمّا فِي الأَرض‌ِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيطان‌ِ إِنَّهُ لَكُم عَدُوٌّ مُبِينٌ (168)
(اي مردم بخوريد از آنچه در زمين است در حالي که حلال و پاكيزه است و گامهاي شيطان را پيروي نكنيد که او براي شما دشمن آشكارايي است) يا أَيُّهَا النّاس‌ُ خطاب شامل جميع افراد بشر است بواسطه عموم «النّاس» و
1- مجلد اول ص 283
جلد 2 - صفحه 286
چون پيغمبر اسلام صلّي اللّه عليه و آله و سلّم مبعوث بكافه انام است و همه محكوم باحكام او ميباشند و كلمه «كلوا» اگر چه امر است و امر ظاهر در وجوب ميباشد ولي در اينکه مقام مفادش مجرد ترخيص است زيرا در مقام توهم حذر است و امر در چنين موردي مفيد اباحه ميباشد علاوه بر اينكه قرائن حاليه، داخليه و خارجيه همه مؤيّد بلكه معين اينکه معني است، و من در مِمّا فِي الأَرض‌ِ تبعيضيه است يعني از بعض چيزهايي که در زمين است بخوريد زيرا همه چيزهاي زميني قابل اكل نيست «حلالا» حال است از ما موصوله يعني در حالي که آنچه در زمين حلال است و اختلاف شد که آيا اصل در اشياء اباحه يا حذر است يعني مقتضاي اصل اولي اباحه است مگر آنكه منعي از طرف شارع برسد و يا اينكه حذر است مگر اينكه ترخيصي برسد و اينکه اختلاف چندان ثمره علمي ندارد زيرا از آيات و اخبار مسلم و مبرهن شده که اصل ثانوي بر حلّيت جميع اشياء است تا منعي وارد شود.
مانند همين آيه و آيه شريفه قُل لا أَجِدُ فِي ما أُوحِي‌َ إِلَي‌َّ مُحَرَّماً عَلي طاعِم‌ٍ يَطعَمُه‌ُ إِلّا أَن يَكُون‌َ مَيتَةً الاية«1» «طيبا» حال بعد از حال است و طيّب بمعني گوارا و ملايم طبع انسان است که خداوند همه مأكولات از حبوبات و فواكه و حيوانات حلال گوشت و لبنيات و غير اينها را پاكيزه و ملايم طبيعت آدمي قرار داده مگر اينكه عارضه از مرض و نحو آن براي انسان عارض شود و مقابل طيب خبيث است يعني چيز پليد که منافر طبع باشد و خلقت خبائث براي خوردن نشده بلكه فوائدي ديگر در آنها ملحوظ بوده و از اينجهت اكل آنها حرام شده چنانچه ميفرمايد:
وَ يُحِل‌ُّ لَهُم‌ُ الطَّيِّبات‌ِ وَ يُحَرِّم‌ُ عَلَيهِم‌ُ الخَبائِث‌َ«2»
1- سورة الانعام آيه 146
2- سوره الاعراف آيه 156
جلد 2 - صفحه 287
و براي اكل، اطلاق ديگري است و آن مطلق تصرف است چنانچه در آيه شريفه است لا تَأكُلُوا أَموالَكُم بَينَكُم بِالباطِل‌ِ إِلّا أَن تَكُون‌َ تِجارَةً عَن تَراض‌ٍ مِنكُم«1» يعني اموالتان را در ميان خودتان بباطل صرف نكنيد.
و همچنين براي طيّب و خبيث اطلاقات ديگري است مثل اينكه بر مؤمن و كافر و عادل و فاسق و معصوم و غير معصوم و خوش خلق و بد خلق و خوش بو و بد بو و نحو اينها اطلاق ميشود مانند آيه شريفه الخَبِيثات‌ُ لِلخَبِيثِين‌َ وَ الخَبِيثُون‌َ لِلخَبِيثات‌ِ وَ الطَّيِّبات‌ُ لِلطَّيِّبِين‌َ وَ الطَّيِّبُون‌َ لِلطَّيِّبات‌ِ«2» وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيطان‌ِ خطوات جمع خطوة بمعني گام است يعني قدم جاي قدم شيطان نگذاريد و دنبال او نرويد و از او پيروي ننمائيد و مراد از خطوات شيطان اموري است که مطابق غرض و مقصد شيطان و خلاف غرض الهي باشد و از خطوات شيطان که مورد آيه است اينست که انسان بعض محللات الهي را بر خود حرام كند مانند رياضات باطله که بعض صوفيه دارند مثلا مأكولات حيواني را نمي‌خورند يا آميزش با زنان را بر خود حرام ميكنند و يا رهبانيت اختيار ميكنند و امثال اينها و اخبار بسياري در تفسير خطوات باين معني و مذمت آن وارد شده چنانچه در برهان نقل كرده که حضرت باقر بطارق که قسم خورده بود بر طلاق و عتق و نذر فرمودند «
يا طارق ان‌ّ هذا من خطوات الشيطان
» و نيز روايت كرده که حضرت صادق عليه السّلام درباره كسي که قسم خورد بر ترك عملي که فعلش بهتر است فرمود «
انّما ذلک من خطوات الشيطان
» «و حضرت رسول اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم درباره عده از صحابه که بنحوي ترك لذائذ دنيا را نموده بودند فرمود:
ما بال اقوام من اصحابي لا يأكلون اللحم و لا يشمون الطيّب و لا يأتون النساء»
«
1- سوره النساء آيه 33
2- سورة نور آيه 26
جلد 2 - صفحه 288
1» «اما انّي اكل اللحم و اشم الطيب و اتي النساء فمن رغب عن سنتي فليس مني»«
و همچنين خوردن چيزهايي که حرام است و امروزه متداول شده است از خطوات شيطان است بلكه چنانچه اشاره شد مطلق معاصي و ارتكاب فحشاء و منكرات و قبايح عقليه و عرفيه همه از خطوات شيطان است و نبايد از آنها پيروي نمود چنانچه ميفرمايد إِنَّمَا الخَمرُ وَ المَيسِرُ وَ الأَنصاب‌ُ وَ الأَزلام‌ُ رِجس‌ٌ مِن عَمَلِ الشَّيطان‌ِ فَاجتَنِبُوه‌ُ«2».
إِنَّهُ لَكُم عَدُوٌّ مُبِينٌ عداوت شيطان با اولاد آدم آشكارا و هويداست چنانچه خودش قسم ياد كرده فَبِعِزَّتِك‌َ لَأُغوِيَنَّهُم أَجمَعِين‌َ إِلّا عِبادَك‌َ مِنهُم‌ُ المُخلَصِين‌َ«3» و نيز گفته ثُم‌َّ لَآتِيَنَّهُم مِن بَين‌ِ أَيدِيهِم وَ مِن خَلفِهِم وَ عَن أَيمانِهِم وَ عَن شَمائِلِهِم وَ لا تَجِدُ أَكثَرَهُم شاكِرِين‌َ«4» و خداوند درباره او ميفرمايد وَ لَقَد صَدَّق‌َ عَلَيهِم إِبلِيس‌ُ ظَنَّه‌ُ فَاتَّبَعُوه‌ُ إِلّا فَرِيقاً مِن‌َ المُؤمِنِين‌َ«5» و دشمني او با آدم و زوجه‌اش و بيرون كردن آنها را از بهشت واضح‌ترين برهان بر عداوت او با آدم و اولاد اوست.
برگزیده تفسیر نمونه
اشاره
آیه 168
شأن نزول:
از ابن عباس نقل شده که: بعضی از طوایف عرب همانند «ثقیف» و «خزاعه» و غیر آنها قسمتی از انواع زراعت و حیوانات را بدون دلیل بر خود حرام کرده بودند (حتی تحریم آن را به خدا نسبت می‌دادند) آیه نازل شد و آنها را از این عمل ناروا باز داشت.
ج1، ص150
تفسیر:
گامهای شیطان! در آیات گذشته نکوهش شدیدی از شرک و بت پرستی شده بود، یکی از انواع شرک این است که انسان غیر خدا را قانونگذار بداند، آیه شریفه این عمل را یک کار شیطانی معرفی کرده، می‌فرماید: «ای مردم از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه بخورید» (یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً).
«و از گامهای شیطان پیروی نکنید، که او دشمن آشکار شما است» (وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
روایات مرتبط با تفسیر آیه
از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: «ان من خطوات الشیطان الحلف بالطلاق و النذور فى المعاصى و کل یمین بغیر اللّه;[۷] از گامهاى شیطان است قسم خوردن به طلاق همسر و نذر در گناهان و هر سوگندى که به غیر خداوند باشد».
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص 111.
- ↑ محمدباقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و ساير مفسرين خاصه و عامه، ص 49.
- ↑ شتر را گوش شكافته آزاد نمايند.
- ↑ شتر را با نذر آزاد كنند.
- ↑ بچه هفتم گوسفند را اگر نر باشد، نذر بت ها نمايند و نيز حام شترى است كه اگر ده بار بزايد سوار نشوند.
- ↑ صاحب تفسير كشف الاسرار طوايف بنى‌عامر بن صعصعة و كنانه و نيز حرث و عامر دو پسر عبدمناة را به آن افزوده است.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱، ص ۴۶۰; نورالثقلین، ج ۱- ، ص ۱۵۲، ح ۴۹۲.
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
- محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.
