حرم امام حسین علیه السلام

حرم امام حسین علیه السلام در کربلا، که محل شهادت و مدفن آن حضرت است یکی از زیارتگاه های مهم شیعیان است. در ضریح شریف آن حضرت حضرت علی اکبر علیه السلام (در پایین پا) و حضرت علی اصغر علیه السلام (بر سینه) نیز دفن اند. همچنین بیشتر شهدای کربلا در فاصله چند متری از حرم به خاک سپرده شده‌اند. در شمال شرقی حرم امام حسین علیه السلام، حرم حضرت عباس علیه السلام قرار دارد. مابین آن دو حرم شریف را بین الحرمین می‌گویند. در روايات، فضيلت و بركات و آثار فراوانى براى زیارت حرم ابا عبدالله الحسين علیه السلام و نماز خواندن و اعتكاف و دفن و... در آن ذكر شده است.

بنای کنونی حرم امام حسین علیه السلام

حرم امام‌ حسين عليه السلام، به همراه حرم ابوالفضل العباس عليه السلام و فضاهاى پيرامون اين دو جايگاه، هسته مركزى شهر را تشكيل مى‌‌دهند. حرم مطهر بيش از دو متر از سطح شهر پايين‌تر است؛ از اين رو تعداد زيادى پله زائران را از دروازه‌‌ها به درون صحن هدايت مى ‌كند.

حرم مطهر از گنبدى بزرگ و مطلّا تشكيل شده كه بر روى گنبد خانه‌ اى وسيع و چندين رواق و يك مسجد بزرگ و صحنى فراخ است كه تمامى اين مجموعه را در بر مى ‌گيرد

ضریح مطهر

در زير گنبد، ضريح‌ مطهر قرار دارد كه قسمت عمده فضاى گنبدخانه را اشغال كرده و درون آن قبر مطهر امام حسين عليه السلام و دو فرزندش على اصغر و على اكبر علیهما السلام جاى دارد. طول ضريح مطهّر، در بخشى كه مرقد امام را در برگرفته، به پنج دهنه (پنجره) و عرض آن نيز به چهار دهنه تقسيم مى‌شود و هر قسمت ٨٠ سانتى‌متر عرض دارد؛ امّا بخشى كه مرقد على اكبر (ع) را در ميان گرفته، از عرض، تنها يك بخش و از طول شامل دو بخش است. همان‌گونه كه پيشتر اشاره شد، طول مجموع آن قسمت از ضريح كه مرقد امام (ع) را دربرگرفته، ۵/۵ و عرض اين قسمت ۵/۴ متر است، ولى طول آن قسمت كه قبر على اكبر (ع) را در ميان مى‌گيرد ۶/٢ متر و عرض آن ۴/١ متر است. ارتفاع ضريح ۵/٣ متر است و بر بالاى آن، در چهار گوشه، چهار گويچه طلاست كه قطر هر يك به ۵٠ سانتيمتر مى‌رسد. در كنار اين گويچه‌ها ظرف‌هاى مستطيل شكلى است كه طول هر يك به نيم متر مى‌رسد و زراندود شده‌اند.

آرامگاه شهدای کربلا

در سمت شرق ضريح مطهر حضرت، فضايى است كه در جنوب آن ‌پنجره‌اى نقره‌اى قرار دارد. اينجا آرامگاه قسمت اعظم شهيدان واقعه كربلا است كه همگى آنان پيرامون آن پنجره و فضاهاى اطراف پراكنده و مدفون هستند. گرداگرد گنبدخانه را چهار رواق در بر گرفته است.

ایوان حرم

حرم مطهر داراى ايوانى است كه قسمتى از آن با خشتهاى طلا پوشيده شده و بخشهاى ديگر آن با كاشى مُعَرَّق و نفيس اصفهان تزيين يافته است. سقف بلند ايوان را مجموعه‌اى از ستونهاى مرمرين، تراش هنرمندان اصفهانى نگاه داشته است.

درب‌های حرم:

1. درب قبله
2. درب رجا (امید)
3. درب قاضی الحاجات (برآورندهٔ نیازها)
4. درب شهدا
5. درب کرامة (بزرگواری و کرامت)
6. درب سلام (درود)
7. درب سدره
8. درب سلطانیه
9. درب رأس الحسین (سر حسین)
10. درب زینبیه

رواق‌ها و ایوان‌ها:

1. رواق شمالی (پادشاهان)
2. رواق خاوری (فقیهان)
3. رواق باختری (ابراهیم مجاب)
4. رواق جنوبی (حبیب مظاهر)
5. ایوان شمالی (صافی الصفا)
6. ایوان خاوری
7. ایوان باختری
8. ایوان جنوبی (طلا)

تاریخچه حرم

پس از شهادت امام حسين (عليه السلام)، طايفه اي از بني اسد به همراه امام سجاد عليه السلام پيكر آن امام و يارانش را در همان جايي كه محل شهادت آنان بود به خاك سپردند. مورخان در مورد روزی که اجساد مطهر شهدا دفن شده‌اند اختلاف نظر دارند عده‌­ای روز یازدهم و برخی دیگر هم روز سیزدهم محرم سال شصت و یک هجری را زمان دفن شهدای کربلا بیان کرده­ اند. بنی‌اسد همچنین درخت سدری را بر سر مزار آن حضرت برای علامت گذاری کاشتند.

نخستین بقعه

اما نخستين بقعه و آرامگاهي كه بر فراز آن برآمدگي‌ها ساختند، به دست مختار بن ابي عبيدة ثقفي، انتقام گيرنده خون شهيدان كربلا، بود. مختار پس از آن كه با سپاهيان خود، به فرماندهي ابراهيم بن مالك اشتر، سپاه عبيد الله بن زياد را شكست داد و تمامي جنايت كاران آن حادثه را مجازات كرد، در ۶۵ق بر مزار آن شهيدان حاضر شد و شالوده نخستين بقعه و آرامگاه را بر فراز آن قبرها بنا نهاد و روي آن‌ها يك ديوار و سقف آجري با روكش گچ گذارد.

مرقد امام حسين (عليه السلام) در عصر خلفاي عباسي

در آغاز عصر عباسي، به هنگام خلافت سفاح، كنار مرقد امام حسين (عليه السلام) بناي سرپوشيده ديگري ساخته شد كه در دوران هارون الرشيد تخريب شد. اما مأمون فرزند هارون، كه از معتزله بود و گرايش هايي به علويان داشت، در ۱۹۳ ق بنايي زيبا بر قبر آن حضرت برپا كرد كه تا عصر متوكل هم چنان باقي بود.

متوكل عباسي نيز در ۲۳۶ ق قبر امام، خانه‌ها و سراهاي پيرامون آن را به كلي ويران كرد. حتي دستور داد تا زمين آن را شخم زنند و بذر بپاشند و بر قبر آب ببندند و مردم را از زيارت آن مقام باز دارند. اما منتصر پس از قتل پدر به خلافت رسيد و به جبران اقدام‌هاي نادرست پدر پرداخت. او بناي حرم را در ۲۴۷ ق بازسازي و بناي با عظمتي، بر فراز قبر مطهر استوار كرد و مسجدو صحن و مناره اي را نيز براي راهنمايي زائران و نشان دادن آن مكان مقدس بنا نمود و مردم را به زيارت شهيدان كربلا تشويق كرد. ۱۰سال بعد، در ۲۸۳ ق، محمد بن زيد علوي، از نواده‌هاي امام حسن مجتبي (عليه السلام) ملقب به داعي صغير و از حاكمان شيعي طبرستان، اين بقعه و بنا را مرمت كرد. اين كار را محمد ورد القطان انجام داد. او قبه با شكوهي بر فراز قبر سيد الشهداء ساخت و در مجاورت آن، دو ساختمان با سقف چوبي بنا كرد.

ساخت نخستين رواق‌هاي حرم در دوران آل بويه

در دوران آل بويه، به ويژه عصر حكومت عضدالدوله ديلمي، توجه و اهتمام زيادي به مرقد امامان و عتبات عاليات شد. عضد الدوله در ۳۷۱ ق بنا و حرم بزرگ و باشكوهي براي سالار شهيدان ساخت و قسمت‌هاي زيادي از بنا را تجديد كرد. براي نخستين بار، در هر چهار سمت حرم، رواق‌ها و شبستان هايي ساخت و قبه و رواق‌ها را به زيبايي با هزينه‌هاي فراوان تزيين كرد. او ضريحي را، كه از چوب ساج ساخته شده و با عاج تزيين شده بود، روي قبر آن امام نصب كرد و با پارچه‌هاي گران قيمت ديباج قبر را پوشاند.

در زمان سلطان الدوله ديلمي، هنگامي كه حرم مطهر دچار آتش سوزي شد، وزير شيعي اين پادشاه، ابو محمد حسن بن فضل معروف به ابن سهلان رامهرمزي، به تعمير آن اقدام كرد. او در ۴۰۷ تا ۴۱۲ ق به بازسازي و نوسازي حرم مطهر، رواق‌ها و گنبد آن پرداخت. ابن بطوطه اين بنا را در ۷۲۷ ق به چشم خود ديده و در سفرنامه اش توصيف كرده است. او هم چنين ديوار و قلعه محكمي براي شهر ساخت تا امنيت مردم را از هجوم دشمن تأمين كند. اين ديوار دروازه‌هاي آهني سنگيني داشت. اما جريان آتش سوزي حرم در آن سال، به سبب افتادن دوشمع از شمع‌هاي حرم برروي فرش‌ها بود كه آتش به سرعت به پرده‌ها و رواق‌ها و گنبد سرايت كرد و تنها ديوارهاي حرم و بخشي از حرم و مسجد عمران بن شاهين از تخريب در امان ماند.

عصر سلجوقبان و بازسازي حائر حسين (ع)

در عصر سلاجقه، به هنگام حكومت سلطان ملك شاه سلجوقي، به سال ۴۷۹ ق وزير شيعي او، مجدالملك براوستاني، ديوار اطراف حرم يا حائر حسين را بازسازي كرد. او به همراه سلطان ملك شاه به زيارت آن حضرت رفت و آن خدمت را انجام داد. در اين دوران يكي از شورشي‌ها به نام خفاجه به سال ۴۸۹ ق كربلا را دست خوش تاخت و تاز قرار داد، حرم حسيني را غارت كرد و زائران را به قتل رساند. سيف الدوله، فرمانرواي حلب و مؤسس سلسله حمدانيان، كه نقش مؤثري در جهاد با بيزانس و مسيحيان در آزاد سازي بيت المقدس ايفا كرد، شخصاً با سپاهيانش به كربلا آمد و پس از محاصره خفاجه، او را به قتل رساند و امنيت مردم را برقرار و خسارت و زيان‌هاي وارده به شهر و حائر حسين را جبران كرد.

در دوران خليفه الناصرالدين الله عباسي، وزير شيعي او مؤيد الدين محمد قمي، بنايي را كه ابن سهلان ساخته بود تزيين و بخشي از آن را در ۶۲۰ ق تعمير كرد. او صندوق چوبي بر روي قبر قرار داد و آن را با پارچه‌هاي زيبا و حرير پوشاند و ديوارهاي حرم و رواق‌ها را با چوب ساج تزيين كرد.

بناي گنبدي نيم دايره اي بر فراز ضريح در دوره جلايريان

با تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد، خلافت عباسي در ۶۵۶ ق بر افتاد. مغول‌ها در آن تهاجم، حرمت مكان‌ها و شهرهاي مقدس را حفظ كرده و هيچ تعرضي نسبت به آن‌ها انجام ندادند. بنايي كه ابن سهلان در ابتداي قرن پنجم ساخته بود تا پايان قرن هشتم هم چنان استواري و استحكام خود را حفظ كرد. و حدود سه قرن، بدون آن كه بازسازي جدي بر روي آن صورت بگيرد، هم چنان پا برجا ماند.

حدود يك سده پس از هجوم مغول ها، در ۷۶۷ ق، سلطان اويس مؤسس سلسله جلايريان، كه از دست نشانده‌هاي ايلخانان مغول بود، حرم را تعمير و بازسازي كرد. دو فرزند او به نام‌هاي سلطان حسين و سلطان احمد نيز در اين بازسازي نقش داشتند. تاريخ اين بنا و تعمير آن در بالاي سر حرم مطهر، در قسمت جنوب غربي، محلي كه به نام «نخله مريم» مشهور است، بر روي ستوني كنار محراب ثبت شده بود. اين تاريخ تا سال ۱۲۱۶ ق محفوظ ماند و در آن سال پس از تهاجم و غارت وهابيان محراب و آثار آن محو شد. در اين بازسازي بناي مسجد و حرم نوسازي شد، گنبدي نيم دايره اي بر فراز ضريح قرار گرفت كه بر چهار طاق در چهار سمت استوار بود و سمت بيروني هر يك از اين طاق‌ها را رواقي تشكيل مي‌داد. اين گنبد، به لحاظ شكل هندسي، زيبا و بسيار ماهرانه ساخته شدو تجلي معماري اسلامي بود. نحوه قرار گرفتن گنبد و رواق‌ها به گونه اي بود كه گردش زائران به دور ضريح و مزار شهيدان ممكن بود ولي امروزه چنين امكاني براي زيارت مزار آنان نيست.

تزيين دو گل دسته حرم با آجرهاي زرد كاشاني

فرزندان اويس جلايري از آثار خود كتيبه‌هاي ديگري هم بر جاي گذاشتند از جمله كتيبه اي به پهناي شصت سانتي متر بر روي ديوار حرم ثبت است و حكم «اويس بن…» در آن به چشم مي‌خورد. اين كتيبه بر لايه زيرين ديوار جديد قرار دارد كه براي تقويت ديوار قديمي روي آن ساخته شده است.

سلطان احمد جلايري، هم چنين، ايوان روبه روي صحن، معروف به ايوان طلا، و مسجد صحن، واقع در اطراف حرم را ساخت. در آن دوران، آينه و خاتم كاري‌ها و كاشي‌هاي كاشاني با منظره‌هاي طبيعي اوج معماري اسلامي را در رواق‌ها و حرم به نمايش گذاشت. كتيبه اي از كاشي با آيه و سوره‌هاي قرآن كريم، به خط ثلث، بر روي ديوار رواق‌ها جلوه زيبايي به حرم بخشيد. به فرمان سلطان احمد، دو گل دسته حرم نيز با آجرهاي زرد كاشاني تزيين و تاريخ بنا بر ساقه مناره‌ها به زبان فارسي و در قالب حروف ابجد (عدد ۷۹۳) ثبت شد.

شاه اسماعيل صفوي و تزيين حرم امام حسين (عليه السلام)

پادشاهان صفوي، كه ترويج كننده مذهب تشيع بودند، در بسياري از سرزمين‌هاي زير سلطه خويش به تعمير و ساخت بناهاي مربوط به امامان شيعه و امام زاده‌ها و سادات و تكريم آنان پرداختند. شاه اسماعيل صفوي، مؤسس سلسله صفوي، از كساني بود كه در اين راه تلاش زيادي كرد. او در ۹۱۴ ق به تزيين حرم امام حسين (عليه السلام) پرداخت.

صندوقي از خاتم بسيار نفيس و گران بها روي قبر مطهر قرار داد و تمامي رواق‌هاي حرم را با فرش‌هاي گران بهاي ايراني پوشاند و دوازده چلچراغ شيشه اي و طلايي، از جنس طلاي خالص، به حرم تقديم كرد. از جمله كارهاي مهم شاه اسماعيل در تزيين حرم، طلا و آينه كاري رواق‌ها و آرايش حرم با سنگ‌هاي مرمر و رخام در ۹۲۰ ق بود كه قبل از آن به صورت گچ و آجر بود. او هم چنين دستور داد حاشيه‌هاي ضريح را طلاكاري كنند.

ساخت ضريح مسي بر قبر مطهر امام حسين (ع)

شاه عباس صفوي از ديگر پادشاهان صفوي است كه در تزيين حرم اقدام‌هاي شاه اسماعيل را تداوم بخشيد. او ضريح مسي بر قبر مطهر ساخت و آن را با پرده‌هاي حرير قيمتي پوشاند. گنبد حرم را از قسمت نماي خارجي نوسازي كرد و از داخل نيز با كاشي‌هاي زيبا به آن زينت داد. مال فراواني در اختيار متولي و خادمان حرم قرار داد و صندوق زيبايي بر قبر مطهر نصب كرد كه تاكنون باقي است.

ساخت ايوان «صافي صفا»

شاه صفي نيز ضمن زيارت حرم، دستور داد مسجد پشت سر را توسعه داده، رواق شمالي را بنا كردند كه به رواق شاه معروف شد. هم چنين به دستور او ديوار صحن از سمت شمال خراب شد و مساحت آن گسترش يافت. اين كار را وزير شاه صفي به نام قزاق خان بيگلربيگي انجام داد. او در سراسر ديوار شمالي حجره ساخت و مقابل هرحجره ايواني ايجاد كرد كه با كاشي‌هاي گران بهايي تزيين شده بود. اين ايوان به «صافي صفا» معروف است.

شاه سليمان صفوي در ۱۰۴۸ ق به توسعه مسجد پشت سر و صحن از سمت شمال و احداث رواق شمالي پرداخت. راضيه سلطان بيگم دختر شاه سلطان حسين نيز هزينه اي براي تعمير و تزيين ضريح مطهر تقديم كرد.

نادر شاه افشار در كربلا

نادر شاه افشار در ۱۱۳۵ ق بودجه فراواني براي نوسازي حرم امام حسين (عليه السلام) اختصاص داد و خودش كربلا را زيارت كرد و فرمان داد بناهاي موجود را تزيين كنند. او هديه‌هاي گران بهايي به گنجينه حرم هديه كرد. پادشاهان عثماني نيز با وجود داشتن مذهب تسنن به مقبره‌ها توجه ويژه اي داشتند و چون در آن دوران كربلا و ديگر شهرهاي عراق زير سلطه پادشاهان عثماني بود، آباداني آن شهر را وجهه همت خود قرار مي‌دادند؛ سلطان سليمان قانوني پس از زيارت بقعه امام حسين (عليه السلام) به مرمت و سفيد كاري و گچ كاري خارجي گنبد دستور داد. بعدها سلطان مراد سوم عثماني نيز علي پاشا، والي بغداد، را مأمور نوسازي آستانه كرد.

بازسازي حرم و بقعه در عصر قاجار

عمده‌ترين بازسازي‌ها و توسعه و تزيين حرم در عصر قاجار صورت گرفت كه اثرهاي آن هم چنان تا عصر حاضر باقي مانده است. نخستين اقدام، طلا كردن گنبد به دستور آقامحمد خان قاجار در ۱۲۱۱ ق بود. دو سال بعد، حرم از سمت شمال توسعه يافت و ديوار حائل مسجد شمالي و روضه برداشته شد. اين كار را سيد محمد مهدي شهرستاني انجام داد.

در ۱۲۱۶ ق، حرم دست خوش تجاوز و هجوم وهابيان قرار گرفت و ضريح و رواق آن ويران شد و اشياء نفيس آن به غارت رفت. اما در ۱۲۱۷ ق حرم از سمت غربي گسترش پيدا كرد و مزار سيد ابراهيم مجاب در داخل رواق و شبستان قرار گرفت. اين كار را سيد علي طباطبايي صاحب رياض انجام داد. اين دو بزرگوار حرم را از شرق و شمال با ادغام مزار شهيدان و مسجد شمالي و اندكي نيز از سمت جنوب وسعت بخشيدند. در اين دوران محمد حسين خان يزدي، بر اساس كتيبه اي كه از خود به جاي گذاشته، ظاهراً تعميراتي را در قبر مطهر انجام داده است. در مقابل چهار گوشه قبر شريف اين عبارت ديده مي‌شود: «وافقه الموفق بتوفيقات الدارين ابن محمد تقي خان اليزدي، محمد حسين، سنه ۱۲۲۲ ق».

نوسازي بناي فرسوده حرم و پوشش طلاي گنبد

فتحعلي شاه قاجار نيز در سال‌هاي ۱۲۲۷ و ۱۲۵۰ ق به نوسازي بناي فرسوده حرم پرداخت و پوشش طلاي گنبد آن را بازسازي كرد. او ضريح نقره اي جديد براي قبر مطهر ساخت و داخل ايوان گنبد را طلا كاري كرد و تمامي آن چه را كه وهابيان تخريب كرده بودند، بازسازي كرد. نماينده او در اين طرح ابراهيم خان شيرازي بود. او هم چنين در ۱۲۳۲ ق، فرمان داد تا روي ضريح مسي مرقد، كه شاه عباس ساخته بود، ضريح نقره اي بسازند و صندوق خاتم روي مرقد را با چوب ساج روكش كنند. اين صندوق را هم آقا محمد خان نصب كرده بود. در اين دوران، كربلا ديواري محكم با چهار دروازه داشت؛ ۱) دروازه بغداد در شمال كربلا ۲) دروازه خيمه گاه در جنوب ۳) دروازه نجف اشرف در مشرق ۴) دروازه حُر در مغرب.

ناصرالدين شاه و بازسازي و پوشش طلاي گنبد

در ۱۲۸۵ ق، ناصرالدين شاه نيز كوشش هايي براي توسعه، ترميم و تزيين بقعه انجام داد. او خود به زيارت عتبات آمد و شرح كامل اين سفر را در سفرنامه عتبات خود نگاشت. وي صحن را از سمت غربي آن توسعه داد و گنبد و بخشي از پوشش طلاي آن را بازسازي كرد. هم چنين ايوان بزرگي را در سمت قبله احداث كرد كه به نام خود او، ايوان ناصري، مشهور شد. اين كار را شيخ عبد الحسين تهراني انجام داد. در همان دوران داخل حرم تعمير و حجره‌هاي صحن از نو ساخته شد. در ۱۲۹۶ ق احمد معمار نامي بر ايوان بيروني ديوار رواق غربي، مقابل پنجره فولاد، تعميراتي انجام داد و بالاي پنجره كتيبه اي با اين عنوان از خود به جاي گذاشت: «عمل اوستاد احمد المعمار ۱۲۹۶ ق».

ساخت و طلاكاري مناره حرم توسط يك هندي

در ۱۳۰۰ ق صحن امام حسين (عليه السلام) و نيز كاشي كاري رواق‌هاي سه گانه شرق، غرب و شمال توسط عبدالله بن قوام با كمك مالي محمد صادق تاجر شيرازي اصفهاني الاصل انجام شد و كتيبه اي به همين مضمون بر بالاي مقبره شمالي، يعني مقابل ضريح امام، با تاريخ ۱۳۰۰ ق به يادگار ماند. از آن زمان تا ۱۳۶۰ ق، توسعه و بازسازي چنداني در حرم صورت نگرفت. ولي بعد از آن تا عصر حاضر، همواره تلاش‌ها و اقدام‌هاي فردي و متفرقه اي براي تزيين، توسعه و بازسازي حرم انجام شده است. از جمله در ۱۳۶۰ ق سيف الدين طاهر، از متمولان هند، يكي از مناره‌ها را كه خراب شده بود از نو ساخت و سپس هر دوي آن را طلا كاري كرد.

در ۱۳۶۷ ق، خانه‌ها و مدرسه‌هاي ديني مجاور صحن از جمله جامع يا مدرسه ناصري تخريب شد كه آن را ناصرالدين شاه در ۱۳۰۱ ق ساخته بود و در سمت غربي صحن امام حسين (عليه السلام) قرار داشت. از شمال به مدرسه زينبيه و درب ساعت و از جنوب به مدرسه صدراعظم نوري، معروف به صدر، متصل بود. اين مسجد و دو مدرسه را عبدالرسول خالصي تخريب كرد. براي اين تعميرات، كاميون هايي حامل ۵۵ تن سنگ مرمر از يزد از سوي سيد محمدآقا يزدي و مصطفوي و شصت كاميون از طرف جمعي از بازرگانان تهران ارسال شد. اين مرمرها همه در كف حرم مطهر و تمامي ديوارهاي داخل آن تا ارتفاع سه متر كار گذاشته شد و در ۱۳۶۸ ق عمليات روكاري با سنگ مرمر به پايان رسيد. در اين توسعه، علاوه بر مدرسه ها، آثار ديگري از جمله جامع رأس الحسين و مقام رأس الحسين، مدرسه و مسجد سردار حسن خان، كه محمد حسن خان قاجار پدر آقا محمد خان در ۱۱۸۰ ق ساخته بود، همه به دستور عبدالرسول خالصي ويران شد. هم چنين تكيه بكتاشيه، ورودي باب قاضي الحاجات و مأذنه‌هاي مزار پادشاهان آل بويه تخريب شد. تمامي اين تخريب‌ها به منظور ايجاد يك فلكه بود كه پشتوانه علمي و تاريخي و آثار فرهنگي را اين گونه دست خوش تخريب قرار داد.

هنر ايرانيان در حرم امام حسين (ع)

در ۱۳۷۰ ق، مرحوم صبري هلالي به خطاطي آيه‌هاي قرآن (سوره دهر) بر حرم پرداخت. ضلع شرقي حرم در اين سال ساخته شد و ايوان‌ها و طاق‌ها نيز با كاشي‌هاي زيبا و نفيس تزيين گرديد. يك سال بعد، بناي گنبد و پوشش طلاي آن مرمت شد و در ۱۳۷۳ ق، سقف رواق‌هاي حرم به طور كامل بازسازي و كاشي‌هاي معرقي از اصفهان زينت بخش حرم شد و قسمت بالاي ايوان ناصري طلاكاري شد.

بناي جديد ايوان طلا و برداشتن سقف قديمي ايوان

در سال ۱۳۸۸ ق ستون‌هاي سنگي از ايران وارد شد. سقف قديمي ايوان را برداشتند و ستون‌ها را نصب كردند. اين كار دو سال به طول انجاميد و پس از آن به بناي جديد ايوان طلا پرداختند. در ۱۳۹۴ ق طرح نوسازي و هماهنگ سازي صحن شريف تدوين شد. اين طرح شامل احداث مجدد ايوان، خراب كردن ضلع غربي صحن و تزيين ديوارها با كاشي بود كه اجراي آن تا ۱۳۹۶ ق طول كشيد.

هم اكنون سير مراحل توسعه و بازسازي حرم و بقعه شريف حسيني ابعاد و زاويه‌هاي حرم را اين گونه روشن ساخته است: صحن حرم امام حسين (عليه السلام) محدوده مستطيلي شكلي را در بر مي‌گيرد كه ضلع شمال به جنوب آن از سمت بيرون ۱۲۵ و ضلع شرق به غرب آن ۹۵ متر است. اين محدوده همه بناهاي حرم را در خود جاي داده و در داخل يك صحن به مساحت ۳۸۵ متر مربع قرار دارد. حرم و بقعه در وسط اين صحن قرار دارد كه با كاشي‌هاي گران قيمت پوشانده شده است. ارتفاع حرم دوازده متر، طول دو ضلع شمالي و جنوبي ۵۵ متر و طول ضلع شرقي و غربي آن ۴۴۵ متر است. حاشيه ديوارهاي حرم از سمت بيرون با آيه‌هاي قرآن تزيين شده است. طول حرم ۴۰/۱۰ و عرض آن ۱۰/۹ متر است. كف داخل آن سنگ مرمر است و ديوارها نيز كاشي كاري شده و به آيه‌هاي قرآن؛ سوره هل اتي، يس و سوره‌هاي كوچك با خط ثلث سفيد در متن كاشي لاجوردي مزين شده است. اين تزيين‌ها در سال‌هاي ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۹ ق انجام گرفت.

اقدامات جدید توسط ستاد بازسازی عتبات عالیات

اما اقدامات مهمي كه در عصر حاضر انجام شده بيش از حد شمارش است و به صورت اختصار اهم اين اقدامات كه توسط ستاد بازسازي عتبات عاليات و با كمك مردم و متبرعين انجام مي‌شود به شرح زير است:

كربلاي معلي (پروژه‌هاي بهره برداري شده)

۰۱) ساخت و نصب دو درب طلاي حرم حضرت ابوالفضل (ع) ۰۲) گمانه زني و تزريق ۶۰ تن بتن در حرم حضرت ابوالفضل (ع) ۰۳) مرمت مضيف حرم مطهر حضرت ابوالفضل (ع) ۰۴) تعويض سنگ ديواره داخلي حرم مطهر حضرت ابوالفضل (ع) ۰۵) تعويض سنگ مضيف حرم مطهر سيدالشهداء (ع) ۰۶) اجراي پروژه نور و تامين روشنايي بين الحرمين ۰۷) ساخت دو مجموعه سقاخانه در بين الحرمين ۰۸) انجام مطالعات ژئوتكنيك و ژئوفيزيك بين الحرمين ۰۹) اصلاح بلوار شارع القبله حضرت ابوالفضل العباس (ع) ۱۰) نصب كانكس كفشداري در بين الحرمين ۱۱) تامين خودرو آتش نشاني جهت حرم مطهر سيد الشهدا (ع) ۱۲) راه اندازي كارگاه قاليشويي و مرمت فرش حرمين در كربلا ۱۳) تامين لوسترهاي حرم مطهر سيد الشهدا (ع) ۱۴) تامين و تعويض سنگ خيمه گاه و ساخت پنجره خيمه گاه حضرت سجاد (ع) ۱۵) بازسازي مقام علي اكبر و علي اصغر (ع) ۱۶) بازسازي و احداث ۷۰ چشمه سرويس بهداشتي در جوار بين الحرمين ۱۷) گل آرايي حرمين شريفين در مراسمات مختلف ۱۸) ساخت، انتقال و نصب ضريح جديد سيد الشهدا (ع) ۱۹) افتتاح پروژه عظيم مجتمع خدماتي سيد الشهدا (ع) ۲۰) پروژه احداث مجمع سكني، زائر سراي حضرت زهرا (س) ۲۱) پروژه نصب و احداث ۷ دستگاه آب شيرين كن مسير حركت و اسكان زائرين سد الشهداء (ع) ۲۲) تهيه روپوش نفيس قبر سيد الشهداء (ع) ۲۳) ساخت ضريح حضرت ابراهيم مجاب (ع) كربلاي معلي (پروژه‌هاي در حال اجرا) ۲۴) پروژه مرمت، مقاوم سازي و بازسازي حرم مطهر سيد الشهداء (ع) با عنوان پروژه يا حسين (ع) ۲۵) احداث و تجهيز بيمارستان ۱۲۰ تختخوابي امام زين العابدين (ع) ۲۶) ساخت دو درب پنجره مطلا و خاتم كاري حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع) ۲۷) ساخت دو پنجره خيمه گاه حضرت ابوالفضل العباس (ع) ۲۸) ساخت ضريح حبيب ابن مظاهر (ع) كربلاي معلي (پروژه‌هاي مطالعاتي و در دست اجرا) ۲۹) پروژه ترفيع گنبد حرم مطهر سيد الشهداء با عنوان پروژه معراج ۳۰) پيگيري به منظور نهائي نمودن طرح پيشنهادي توسعه حرمين مطهر در كربلاي معلي ۳۱) پروژه تقليل حجم ستون‌هاي باربر قديمي اطراف ضريح سيد الشهدا (ع) ۳۲) پروژه طراحي و احداث صحن عقيله بني هاشم حضرت زينب (ع) در محدود حرم مطهر تا خيمه گاه

محدوده حرم امام حسین علیه السلام

محدوده‌ حرم امام حسين‌ علیه السلام در روايات، از يك فرسخ تا پنج فرسخ هم بيان شده است.

از امام‌ صادق علیه السلام روايت است: «حريم قبر الحسين علیه السلام خمس فراسخ من اربعة جوانب القبر». همچنين از آن حضرت روايت است: «حرم الحسين الذى اشتراه: اربعة اميال فى اربعة‌اميال فهو حلال لولده و مواليه و حرام على غيرهم ممن خالفهم و فيه البركة‌».

نقش مرقد امام حسین علیه السلام در دفاع مقدس

در سالهاى دفاع مقدس در ايران، يكى از سرمايه‌‌هاى الهام بخش رزمندگان ‌در جهاد با متجاوزان، رسيدن به كربلا و آزاد ساختن حرم امام حسين‌ علیه السلام از سلطه بعثي ها بوده است.

پانویس

	واقعه عاشورا
قبل از واقعه	منزلگاه های قافله کربلا: ثعلبیه - خزیمیه - ذات عرق - ذو حسم - زباله - زرود - شراف - شقوق - صفاح - عذیب الهجانات - قاع - قصر مقاتل - مغیثه - وادی عقیق - واقصه روزهای دهه محرم تا عاشورا: ۱محرم - ۲محرم - ۳محرم- ۴محرم - ۵محرم - ۶محرم - ۷محرم - ۸محرم - تاسوعا
شرح واقعه	وقایع: عاشورا - سخنان امام حسین علیه السلام با یارانشان در روز عاشورا - آرایش سپاه دو طرف در روز عاشورا - جنايات سپاه عمر بن سعد در عصر عاشورا شهیدان: امام حسین علیه السلام * حضرت عباس علیه السلام * حضرت علی اکبر علیه السلام * مسلم بن عقیل * حضرت قاسم علیه السلام * حضرت علی اصغر علیه السلام *ادامه اسیران: امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • زینب(س)  • رباب • سکینه • رقیه • ادامه عاملان واقعه کربلا: یزید بن معاویه * مروان بن حکم * عبیدالله بن زیاد * عمر بن سعد * شمر * سرجون رومی * شریح قاضی * یحیی بن سعید * ادامه سپاهیان عمر سعد: شمر * حصین بن نمیر * شبث بن ربعی * سنان بن انس * حرمله * قیس بن اشعث * مسروق بن وائل حضرمی * ادامه
پس از واقعه	اسرای اهل بیت علیهم السلام * اسیران کربلا در کوفه * اسیران کربلا در شام * باقی ماندگان واقعه کربلا
بازتاب واقعه	خونخواهی امام حسین علیه السلام - عزای ابا عبدالله علیه السلام - تحریفات واقعه ی عاشورا
وابسته ها	زیارت امام حسین علیه السلام * حرم حسینی * منابع تاریخ زندگی امام حسین علیه السلام امام حسین علیه السلام در منظر اندیشمندان جهان