خصائص الائمه (کتاب)

کتاب خصائص الائمه که شامل شرح حال امير مؤمنان على عليه السلام ، زيارت و دعا، كلمات و سخنان وى و دلايل و نصوص بر امامت وى است و توسط سید رضی نوشته شده است.

مؤلف

ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی موسوی بغدادی مشهور به سید رضی (م 406 هـ.ق)

معرفی اجمالی سید رضی

وی در شهر بغداد و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند امام موسی کاظم علیه السلام و از طرف مادر به امام زین العابدین علیه السلام می رسد. پدرش، ابواحمد حسین از شخصیت های برجسته و مورد توجه حکومت، بزرگ سادات، مسئول رسیدگی به شکایات مردم و امیر حج بود. مادرش فاطمه، دختر ابومحمد حسین بن احمد بن محمد کبیر، زنی دانشمند و باتقوا بود و شیخ مفید کتاب احکام النسا را به درخواست ایشان به نگارش درآورد.

شبی شیخ مفید، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام را در خواب دید که دست امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را در حالی که دو کودک خردسال هستند، گرفته و نزد او آورده و می فرماید: ای شیخ! به این دو کودک من علم فقه بیاموز.

شیخ مفید پس از بیدارشدن، از این خواب خود شگفت زده می شود. صبح همان روز مادر سیدرضی و سیدمرتضی، این دو کودک را نزد او می آورد و می گوید: ای شیخ! به این دو کودک من علم فقه را بیاموز. شیخ مفید از این حادثه منقلب و گریان گشت و خواب خود را برای آنان تعریف کرد و مسئولیت تربیت و تعلیم این دو سید بزرگوار را عهده دار گردید.

سید رضی شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.

استادان سيّد رضى

شیخ مفید، ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی، ابوالحسن علی بن عیسی ربعی، ابوالفتح عثمان بن جنی موصلی، ابوسعید حسن بن عبدالله سیرافی.

تألیفات سيّد رضى

نهج البلاغه، خصائص ائمه، تلخیص البیان عن مجازالقرآن، المجازات النبویه، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل.

معرفی اجمالی كتاب خصائص الائمه

موضوع كتاب اعتقادی و تاریخی درباره حضرت علی علیه السلام می باشد. وی روایات مربوط به حضرت را جمع آوری و تاریخ كامل و گویایی را در مورد آن حضرت تشكیل داده است.

كتاب حاضر برای تحقیق در زندگی حضرت، ارزشمند و قابل توجه بوده و از زمان نگارش مورد توجه و استفاده علماء قرار گرفته است. این كتاب از اولین كتابهای معتبری است كه به وسیله یكی از فقهای نامدار شیعه درباره زندگانی حضرت علی علیه السلام نگاشته شده است. در بسیاری از كتابهای معتبر به این كتاب اشاره شده و از مطالب آن بهره گرفته شده است.

بعد از نگارش این كتاب سید رضی تصمیم به جمع آوری نهج البلاغه گرفته است. چنانكه از اسم كتاب مشخص است، سید رضی تصمیم داشته در این كتاب زندگانی تمام ائمه علیهم السلام بیاورد ولی به جهت نامشخصی فقط به زندگانی حضرت علی علیه السلام اكتفا كرده است.

این كتاب شامل مباحث زیر می باشد:

1. خصائص امیرالمومنین علی علیه السلام
2. معجزات آن حضرت
3. علم آن حضرت به تنزیل قرآن
4. جنگ آن حضرت با خوارج
5. سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره حضرت علی علیه السلام
6. سخنان عمر درباره آن حضرت
7. سوالاتی كه از حضرت پرسیده شده و جواب حضرت
8. وصیت حضرت به كمیل
9. كلام حضرت درباره دنیا

ارزش تاریخی کتاب خصائص الائمه

كتاب ياد شده افزون بر ارزش حديثى و نقل سخنان و كلمات امام على عليه السلام ، يك منبع ارزشمند تاريخى در تاريخ زندگى آن امام است. اين كتاب، از مصادر كتاب هاى حديثى، تاريخى و كلامى است.

علت تألیف کتاب خصائص الائمه

سيّد رضى كتاب ياد شده را به تقاضاى يكى از شاگردانش و نيز براى اظهار هويت شيعى خود در برابر برخى سخنان تحقيرآلود و توهين آميز، در سال ۳۸۳ ق، در كاظمين، به رشته تحرير درآورد.وى پس از ذكر كلمات و سخنان كوتاه امام على عليه السلام ـ كه قسمت پايانى كتاب، به آن ها اختصاص يافته است ـ ، با تقاضاى عدّه اى از دوستان خود مبنى بر گردآورى ديگر سخنان و خطبه هاى امير المؤمنين مواجه شد و لذا ديگر اين تأليف را ادامه نداد و نخست، به گردآورى نهج البلاغة پرداخت؛ ولى گويا پس از تأليف كتاب نهج البلاغة، اجل به وى مهلت نداد تا كتاب خصائص الأئمّةرا كامل سازد.

محتوای کتاب خصائص الائمه

اين كتاب، تنها خصائص امير المؤمنين را در بر دارد. برخى از مطالب آن، چنين است: تاريخ ولادت، مدّت عمر، سال وفات و محلّ دفن على عليه السلام كه جنبه تاريخى دارد، پاره اى شواهد و دلايل بر اعلام امامت على عليه السلام توسط پيامبر، اشعار و قصايد برخى از شعرا درباره حديث غدير ـ مانند: حسّان بن ثابت انصارى، قيس بن عباده، ابو هاشم اسماعيل بن محمّد بن يزيد بن وداع حميرى ملقّب به سيّد ـ ، اعلام و دلايل امام على عليه السلام همچون قضيه «ردّ الشمس»، اسامى پدران وى، گزيده هايى از قضاوت ها، جواب مسائل، كلمات كوتاه در فنون بلاغت و مواعظ و زهد و امثال، كلام آن حضرت به كميل بن زياد نَخَعى، و وصيت ايشان به امام حسن عليه السلام .

بخش پايانى كتاب، به زياداتى اختصاص يافته است كه به گفته محقّق كتاب، در نسخه راوندى وجود دارد. وى آن زيادات را كه نزديك به سه صفحه است، با عنوان «و منها الرعية» آورده است. روايات كتاب، با اسناد ناقص است.

وضعیت نشر

این كتاب در یك جلد به زبان عربی با تحقیق استاد محمدهادی امینی توسط انتشارات مجمع البحوث الإسلامية آستان قدس رضوی مشهد، به چاپ رسیده است.

چند نسخه خطّى از اين كتاب، در ايران و عراق و هند وجود دارد. محقّق كتاب، بر نسخه اى بسيار كهن اعتماد كرده است. اصل اين نسخه كه در سده ششم كتابت شده، در يكى از كتاب خانه هاى هند نگهدارى مى شود و ميكروفيلم آن، در كتاب خانه سيّد عبد العزيز طباطبائى در قم است. اين نسخه به گواهى مطالب صفحه اوّل و آخر آن، در سال ۵۵۵ ق، توسّط سيّد فضل اللّه راوندى كاشانى (۵۷۰ ق) تصحيح شده است و در آن، زياداتى نيز وجود دارد. اين كتاب بار نخست، در نجف در سال ۱۳۶۸ ق، چاپ شده است .نسخه چاپى كتاب خصائص الأئمّة عليهم السلام ، شامل مقدّمه محقّق، مقدّمه مؤلّف و اصل كتاب است. در مقدّمه محقّق، به معرّفى نسخه خطّى كهن، جايگاه كتاب و اهميّت موضوع آن، پرداخته شده و شرح حالى كوتاهى از سيّد رضى و سيّد فضل اللّه راوندى (كاتب نسخه) نيز نوشته شده است.

منابع

• حافظ فرزانه ـ مرکز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه
• محمد کاظم رحمتی،تاريخ حديث شيعه در سده هاي چهارم تا هفتم هجري،سازمان چاپ و نشر دارالحدیث،قم،چاپ اول،1389،پایگاه حدیث شیعه، حدیث نت، بازیای: 17 اسفند 1392.