رسالة الحقوق (کتاب)
رسالة الحقوق از آثار جاودان، ماندگار، پرارج و گران‌مایه ای است که از سیدالساجدین امام زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام برای شیعیان به یادگار مانده است و همواره مورد توجه بوده و هست. رسالة الحقوق، رساله‌ای کوچک اما حاوی مطالبی عمیق در باب حقوقی است که بر عهده‌ی انسان است و لازم است یک انسان الهی آنها را رعایت نماید.
در ابتدا ذکر چند نکته لازم است:
- این رساله مختصر در حقیقت درسنامه‌ای اخلاقی است که ترسیم‌کننده یک سلسله خط و مشی‌های رفتاری در حوزه تعاملات فردی و اجتماعی است.
- در این جا مراد از حق، احكام و وظایفی است كه از سوی خداوند نسبت به اصناف مختلف بر انسان جعل شده است. این حقوق منحصر به وظایف الزامی مؤمن نیست و شامل احكام استحبابی نیز می‌شود. به علاوه این حقوق منحصر به احكامی نیست كه نقض آنها معصیت (مستوجب مجازات اخروی) محسوب شود یا موجب اجرای مجازات دنیوی (حد و تعزیر شرعی) گردد، بلكه رساله حقوق دربردارنده وظایف اخلاقی یك مؤمن است.
- رساله حقوق دربردارنده اهم حقوق الهی و وظایف اخلاقی است و در هر حق نیز اهم جوانب آن بیان شده است.
تحقیقى درباره اسناد و رجال آن:
مصادر حدیثی اتفاق دارند که این کتاب یا رساله از امام زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم‌السلام (48-94 ه) است. رساله الحقوق به روایت صحابی بزگوار امام سجاد علیهالسلام یعنی ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دیار معروف به ابی‌صفیه الازدی الکوفی متوفی به سال (150 ه) است. او امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم علیهم‌السلام را ملاقات کرده است.
پیشین‌ترین منابع حدیثى كه رساله حقوق امام سجاد علیهالسلام را به طور كامل ثبت كرده‌اند، عبارتند از:
- تحف العقول، تالیف حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى، متوفى 381 قمرى؛ در تحف العقول پنجاه حق از حقوق ثبت شده، اما سند رساله یاد نشده است.
- خصال تالیف ابوجعفر محمد بن على بن حسین بابویه قمی معروف به شیخ صدوق، متوفى 382 هجرى.
- امالی تالیف شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن على.
- من لایحضره الفقیه، تالیف شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن على... كه از كتب چهارگانه معتبر شیعه می‌‌باشد.
برای اعتبار این رساله همین بس که بزرگان از محدثین این رساله را در کتاب‌هایشان آورده‌اند مخصوصاً معتبرترین آنها کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق است که به قول مولف آن، این کتاب حجت است میان او و خداوند متعال و احادیث کتاب را از کتب مشهور و مرجع استخراج کرده است و ذکر رساله الحقوق در این کتاب برای سندیت و اعتبار آن کافی است!
هر چهار کتاب از منابع معتبر، مورد استناد و متداول میان شیعیان است. سایر منابع، این رساله را باواسطه یا بدون واسطه از این دو بزرگوار نقل می کنند. در حدیث من لایحضر سلسله سند نقل نشده و حدیث مرسل است. در فلاح السائل از سید بن طاووس نقل شده که این رساله را با سند از شیخ کلینی روایت نموده است که نشان دهنده‌ی آن است که این رساله به صورت مسند نزد شیخ کلینی موجود بوده است.
البته تفاوت‌هایی در نقل رسالة الحقوق در این سه کتاب وجود دارد. از جمله آن که در تحف العقول و خصال در آغاز رسالة الحقوق، مقدمه ای آمده که به منزله فهرست رساله، اما در من لایحضره الفقیه رساله به عبارت «و حق الله الاکبر علیک» آغاز می گردد و این مقدمه را ندارد.
در من لایحضر تصریح نشده است كه حقوق مذكور رساله‌اى است از امام سجاد علیهالسلام ولى در خصال به این نكته تصریح شده است و عبارت چنین است: الحقوق الخمسون التى كتب بها على بن الحسین سید العابدین علیهالسلام الى بعض اصحابه...
شماره حقوق در تحف العقول، هم در مقدمه و هم متن رساله، 50 حق است در حالی که در خصال و من لایحضره الفقیه تعداد آن به 51 حق می رسد. در این دو کتاب، حق حج پس از حق نماز و پیش از حق روزه آمده و در تحف العقول نیامده است و این در حالی است که در مقدمه رساله در خصال، حق حج ذکر نشده و از این جهت همانند تحف العقول است. همچنین در مقدمه رساله در خصال حق بدهکار ذکر شده ولی در متن رساله نیامده است. متن تحف العقول اندکی مبسوط‌تر از نقل صدوق است.
متن رساله‌ی حقوق*
پنجاه و یك حق الهی را در هفت دسته برمی‌شمارد:
- اول: حق خداوند؛ (حق الله عزوجل)
- دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق الاعضاء)
- سوم: حق افعال عبادی (حقوق الافعال)
- چهارم: حق پیشوایان (حقوق الائمه)
- پنجم: حقوق زیردستان (حقوق الرعیه)
- ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق الارحام)
- هفتم: حق سایر اصناف اجتماعی (حقوق الآخرین).
تفصیل هر مورد:
مقدمه‌ی رساله:
امام سجاد علیهالسلام در نامه یكى از اصحاب خویش درباره حقوق چنین نوشت: خدایت مورد رحم و محبت قرار دهد! آگاه باش كه خداوند بر تو حقوقى دارد. درباره حركت و سكون و هر جایگاهى كه در آن قدم نهى و براى هر عضوى از اعضاى تحت فرمان تو و هر ابراز و امكاناتى كه آنها را به استخدام درمی‌‌آورى و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیك‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر كدام كه نزدیك‌تر و نزدیك‌ترند. برخى از این حقوق مهم‌تر و گران‌تر از سایر حقوق بشمار می‌‌آیند.
اول: حق الله الاکبر
حقوق الهى، پایه همه حقوق فردى و اجتماعى؛ بزرگترین حقوق، حقوق مربوط به خداوند است حق معرفت و عبادت خدا و اطاعت از او و... این حقوق كه ترسیم‌كننده رابطه‌اى خلق با خالق است، وظیفه انسان در برابر خداست. زیربنا و پایه سایر حقوق فردى و اجتماعى به حساب می‌‌آید. اگر حقوق الهى نادیده گرفته شود و انسان موجودى غیرمسئول و بى‌هدف و فاقد تكلیف به شمار آید در آن صورت پایبندى وى به سایر حقوق فردى و اجتماعى لغو و بیهوده می‌‌نماید و هیچ قانون و تكلیفى ضمانت اجرا ندارد.
دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق الاعضاء)
خداوند در پى حقوق ویژه خود بر خلق، حقوقى را براى تمامی اعضاى بدنت از فرق تا قدم قرار داده است، عبارتند از:
- حق اللسان؛
- حق السمع؛
- حق البصر؛
- حق الید؛
- حق الرجل؛
- حق البطن؛
- حق الفرج.
(زبان، گوش، چشم، دست، پا، شكم و شرمگاه) این‌ها اعضاى هفتگانه‌اى هستند كه افعال آدمی به وسیله آنها صورت می‌‌گیرد.
سوم: حق افعال عبادی (حقوق الافعال)
علاوه بر اعضا كه وسیله صدور افعال می‌‌باشند، خود افعال نیز بر انسان حقوقى دارند:
- حق الصلاه؛
- حق الحج؛
- حق الصوم؛
- حق الصدقه؛
- حق الهدی؛
- حق عامه الافعال.
خداوند براى نماز، حج، روزه، صدقه، قربانی و سایر افعال بر عهده تو حقوق و قوانینى نهاده است.
در مرحله سوم نوبت به حقوق اجتماعى می‌‌رسد حقوقى كه در رابطه انسان با جمع بر او واجب می‌‌گردد: نخست حقوق پیشوایان تو و سپس حقوق رعایا و كسانى كه تحت سرپرستى تو قرار داند و پس از آن حقوق خویشاوندان قرار دارد.
چهارم: حق پیشوایان (حقوق الائمه)
حق پیشوایان در سه بخش باید ملاحظه شود:
- حق سیاستگذاران و سیاستمداران و اداره‌كنندگان نظام اجتماعى (حق السلطان)؛
- حق معلمان و سرپرستان علمی و فرهنگى (حق المعلم)؛
- حق مولا بر بنده، البته هر مربى و اداره‌كننده‌اى خود امام و پیشوایى بشمار می‌‌آید و حقوقى دارد. (حق السیدالمالک)
پنجم: حقوق زیردستان (حقوق الرعیه)
حقوق رعایا و نیروهاى تحت سرپرستى انسان نیز سه است:
- حق رعایا و افراد جامعه كه به قانون فرمانروا و حاكم گردن می‌‌نهند. (حق الرعیه)
- حق نیروهاى تحت تعلیم و شاگردان زیرا كسى كه چیزى را نمی‌‌داند و در مقام دانشجویى برآمده رعیت فرد عالم به حساب می‌‌آید. (حق المتعلم)
- حق كسانى كه تو اختیاردار آنانى مانند زنان و یا كسانى كه مملوك تواند. (حق الزوجه و حق العبد والامه)
ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق الارحام)
و اما حق خویشاوندان بسیار است و هر چه خویشاوندى نزدیك‌تر باشد حقوق نیز بیشتر و جدی‌تر خواهد بود. ضروری‌تر از همه، حق مادر سپس حق پدر و پس از آن حق فرزند و در مرحله بعد حق برادر و در مراتب بعد هر كدام كه نزدیك‌تر و نزدیك‌ترند.
- حق الام؛
- حق الاب؛
- حق الولد؛
- حق الاخ.
هفتم: حق سایر اصناف اجتماعی (حقوق الآخرین)
دیگر صاحبان حق شامل:
- حق آزادکننده برده (حق المنعم)؛
- حق برده آزاد شده (حق المنعم علیه)؛
- حق نیکوکار (حق صاحب المعروف)؛
- حق اذان‌گو (حق الموذن)؛
- حق امام جماعت (حق امام الصلاه)؛
- حق همنشین (حق الجلیس)؛
- حق همسایه (حق الجار)؛
- حق هم‌صحبت (حق الصاحب)؛
- حق شریک (حق الشریک)؛
- حق مال و دارایی (حق المال)؛
- حق طلب‌کار (حق الغریم الطالب)؛
- حق معاشر (حق الخلیط)؛
- حق طرف مدعی تو (حق الخصم المدعی)؛
- حق کسی که تو علیه او ادعا داری. (حق الخصم المدعی علیه)؛
- حق مشورت کننده (حق المستشیر)؛
- حق مشورت شونده (حق المشیر)؛
- حق اندرزخواه (حق المستنصح)؛
- حق اندرزگو (حق الناصح)؛
- حق سالخوردگان (حق الکبیر)؛
- حق خردسال (حق الصغیر)؛
- حق سائل (حق السائل)؛
- حق مسئول (حق المسئول)؛
- حق شادکننده (حق من سرّک)؛
- حق کسی که از او به تو بدی رسیده. (حق من سأک)؛
- حق هم‌کیشان (حق اهل ملتک)؛
- حق اهل ذمّه (حق اهل الذمّه).
(ثم الحقوق الجاریه بقدر علل الاحوال و تصرف الاسباب)
امام سجاد علیهالسلام هر چند در این فهرست به حقوق بسیار متنوع و گوناگونى اشاره كرده اما در پایان این حقیقت را آشكار ساخته است كه حقوق اجتماعى و فردى به آنچه گفته شد، منحصر نمی‌‌باشد بلكه اصولاً برخى از حقوق داراى جنبه متغیرى هستند كه در شرایط و زمان و مكان مختلف و مناسبات گوناگون تغییر می‌‌كنند و یا مطرح می‌‌شوند. بى‌شك گشودن این زاویه بر اتقان، اعتبار و واقع‌بینى این رساله افزوده است و وسعت بینش و واقع‌گرایى نویسنده آن را آشكار می‌‌سازد.
خوشا به حال كسى كه خدایش یارى دهد و در پایبندى به این حقوق استوار و موفق باشد. (فطوبی لمن اعانه الله علی قضاء ما اوجب علیه من حقوقه و وفّقه لذالک و سدّده)
امام سجاد علیهالسلام پس از برشمردن فهرست حقوق الهى، فردى و اجتماعى انسان به توضیح و تشریح هر یك از آنها پرداخته است مثلاً فَاَمّا حق الله الاکبر علیک: فاَن تعبدَهُ لاتُشرِکَ به شیئا، فاذا فعلت ذلک باخلاص جعل لک علی نفسه ان یکفیک امر الدنیا والآخره؛ و اما حق بزرگتر خداوند آن است که او را بپرستی و چیزی را شریک او قرار ندهی و اگر از روی اخلاص چنین کنی خدا بر خود مقرر کرده کار دنیا و آخرت تو را به عهده بگیرد.
و در خاتمه حضرت کلام خود را این گونه به پایان می‌رسانند: فهذه خمسون حقا محیطا بک لاتخرج منها فی حال من الاحوال یجب علیک رعایتها والعمل فی تادیتها والاستعانه بالله جل ثناوه علی ذلک. ولاحول ولاقوه الا بالله والحمدلله رب العالمین.
این رساله‌ی شریف را انتشارات متعددی به چاپ رسانده‌اند برای نمونه انتشارات انصاریان ، دارال‍م‍ح‍ب‍ی الحسین علیهالسلام، علم و دانش، نراقی، ض‍ری‍ح آف‍ت‍اب و... همچنین به فارسی ترجمه و نویسندگان مختلفی بر آن شرح نوشته‌اند برای نمونه:
- ترجمه رساله الحقوق امام زین العابدین علیهالسلام به ن‍ظم فارسی/ مترجم و س‍رای‍ن‍ده حسن راح‍ت‍ی س‍ب‍زواری.
- آیینه حقوق: حقوق از دیدگاه امام سجاد علیهالسلام شرح رساله الحقوق امام سجاد علیهالسلام/ تالیف قدرت‌الله مشایخی: ترجمه نثاراحمد زین‌پوری.
- تاملات في رساله الحقوق للامام علي بن الحسين عليه‌السلام، محمدتقي المدرسى.
- ترجمه رساله الحقوق علي بن الحسين سيد الساجدين علیهالسلام، سيد ابراهيم ميانجى.
- رساله‌ی حقوق امام سجاد علیهالسلام شرح علی محمد حیدری نراقی.
- ترجمه و شرح رسالة الحقوق امام سجاد علیهالسلام، محمد سپهری.
- تفصيل الحقوق: شرح روائي علي رساله الحقوق للامام السجاد عليه‌اسلام، محمدحسين الرمزي الطبسى؛ التصحيح والتنظيم ابناء المولف.
- حقوق اخلاقي بر اساس رساله الحقوق امام سجاد عليه‌السلام و 150 نكته آموزند و سازنده، علي مشفقي پورطالقاني: با همكاري و كوشش محمدرضا مشفقي‌پور.
- راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد علیهالسلام، عنوان اصلی: رساله الحقوق، ترجمه و تنظیم علی غفوری.
- حقوق اسلامي شامل وظايف فردي و اجتماعي بر اساس رساله الحقوق امام زين العابدين علیهالسلام، علي‌اكبر ناصرى.
- رسالة الحقوق، شارح قبانچی، حسن بن علی.
منابع
- رساله الحقوق عن الامام السجاد علیهالسلام، الحسینی الجلالی، السید محمدرضا، دار زین العابدین لاحیاء تراث المعصومین، 1431 ه.
- ترجمة رسالة الحقوق امام سجاد علیهالسلام، مترجم: علی شیروانی، ناشر: دارالفکر-ل، چاپ: سوم 1386.
- سایت تبیان.
- پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
- سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران.
