نماز جمعه

«نماز جمعه» نمازی است دو رکعتی که در ظهر روز جمعه به جای نماز ظهر به صورت جماعت و با کیفیتی خاص اقامه می‌شود. در روایات اسلامی برای «نماز جمعه» فضیلت فراوانی بیان شده، و از سوی دیگر، ترک آن بدون عذر مورد مذمت واقع شده است.

نماز جمعه در تاریخ اسلام

اولین نماز جمعه:

برخی مورّخان را عقیده بر این است که رسول اکرم صلی الله علیه وآله پس از استقبال با شکوه مسلمانان به منطقه قُباء آمد. پیامبر (ص) در مدتى که در قباء بود، مسجد قباء را بنا نهاد. همچنین رسول خدا (ص) نماز جمعه را در قباء یا در سر راه قباء به مدینه اقامه فرمود. و این اوّلین نماز جمعه ای بود که در اسلام توسط پیامبر اقامه گردید.

البته طبق گزارشی دیگر، زمانی که پیامبر در مکه بود، مصعب بن عمیر پس از بیعت عقبه اول، نخستین نماز جمعه را در مدینه برپا کرد.

اقامه نماز جمعه از سوی معصومان:

آن چنان که از تاریخ بر می آید، حضرت رسول صلی الله علیه وآله و نیز خلف صالح ایشان حضرت علی علیه السلام در طول دوران زمامداری خویش، اهتمام خاصی به برپایی نماز جمعه داشتند، چنان که برخی از خطبه های نهج البلاغه، از جمله خطب نمازهای جمعه حضرت علی علیه السلام به شمار می رود. همچنین خطبه های جمعه آن حضرت، فی الجمله در جوامع روایی، نظیر «مجمع الاحادیث» بیان شده است.

اما بعد از حضرت امیر علیه السلام، اقامه نماز جمعه از سوی سایر ائمه علیهم السلام در تاریخ دیده نمی شود. سیره ائمه از زمان امام سجاد علیه السلام به بعد، این بوده که در زمان محدودیت قدرت و تسلط خود، نماز ظهر در روز جمعه را چهار رکعت برگزار می نمودند، و به جهت تقیه نماز جمعه مستقل برگزار نمی کردند. از برخی روایات استفاده می گردد که اصحاب ایشان هم به دلیل محدود بودن از سوی حاکمان جور، موفق به برپایی نماز جمعه نبودند. گرچه در روایتی که زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده، امام اصحاب را به برپایی نماز جمعه توسط خودشان تشویق و ترغیب فرمود.

اقامه نماز جمعه از سوی خلفا:

با منحرف گشتن مسیر ولایت و رهبری در اسلام، فاسقان اموی و جباران عباسی یکی پس از دیگری بر مسند خلافت نشسته، خود را نمایندگان و جانشینان پیامبر خواندند. و به ناچار در کنار همه کارها و مناصب، سنگر «جمعه»، «جماعت» و «حج» نیز بدست آنان افتاد و فاقد معنا و مفهوم حقیقی گردید. از آن جا که آنان از حضور مردم در صحنه سیاست پروا داشتند و سلطنت و ریاست آنان یک ریاست تحمیلی بوده و زندگانی آنان با زندگی مردم فاصله بسیار داشت، همه این امور سبب شد که «نماز جمعه» به تدریج آن تأثیرگذاری و تحول آفرینی اولیه اش را از دست بدهد و به طور کلی فاقد محتوای اصیل دینی در ابعاد عبادی، سیاسی و اجتماعی گردید. به دنبال آن، اصل رجحان تقوا و فضیلت از میان رفته و هرکس اجازه اقامه جمعه و جماعت پیدا کند و در چنین شرایطی، امامان جمعه منصوب از سوی خلفا و سلاطین، از طرح مسایل و مشکلات حقیقی جامعه اعراض کرده، به واژگونی حقایق می پرداختند

معاویه از جمله سنت شکنانی است که در مسیر راه جنگ صفین، نماز جمعه را در روز چهارشنبه می خواند و به این ترتیب عملاً سنت پیامبر گرامی اسلام را سبک می شمارد. همچنین نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمود: نخستین خطیب جمعه که نشسته خطبه خواند معاویه بود.

اهمیت نماز جمعه

خداوند در سوره جمعه مسلمانان را به اقامه نماز جمعه دعوت نموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ‌ اللَّهِ وَذَرُ‌وا الْبَيْعَ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ‌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون برای نماز جمعه ندا درداده شد، به سوی ذکر خدا بشتابید، و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این برای شما بهتر است.

در روایات اسلامی برای نماز جمعه  فضیلت فراوانی بیان شده است، از جمله:

• امام محمدباقر علیه‌السلام: «علیكَ بِالجُمُعةِ فَإنَّها حَجُّ المساكین.» خود را به نماز جمعه ملزم کن (و بدان) که آن حج فقرا و مستمندان است.

• امام جعفرصادق علیه‌السلام: «ما مِن قَدَمٍ سَعَت الی الجُمُعةِ اِلاّ حَرّم اللهُ جسدَهُ علَی‌ النّار.» هر کس که به سوی نماز جمعه قدم بردارد خداوند بدن او را بر آتش دوزخ حرام خواهد کرد.
• امام جعفرصادق علیه‌السلام: «مَن اَتی الجُمُعةَ ایماناً وَاحتِساباً اَستأنَفَ ‌العَمَل.» کسی که از روی ایمان و برای رضای خدا در نماز جمعه شرکت کند، عمل را از سر بگیرد (زیرا دیگر گناهی بر او باقی نخواهد ماند).

از سوی دیگر، ترک نماز جمعه بدون عذر به شدت مورد مذمت واقع شده است. چنانکه امام علی علیه السلام فرمود: «مَن تَرَكَ الجُمُعَةَ ثَلاثاً مُتتابِعَةً لِغَيرِ عِلَّةٍ كُتِبَ مُنافِقاً»؛ هر كس سه جمعه متوالى، نماز جمعه را بى دليل ترك كند، جزو منافقان نوشته شود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز می فرماید: «مَن تَرَكَ ثلاثَ جُمَعٍ تَهاوُناً بها طَبَعَ اللّهُ على قَلبِهِ»؛ هر كه شركت در سه نماز جمعه را از روى بى اعتنايى به آن ترك كند، خداوند بر دلش مُهر مى زند.

كیفیت نماز جمعه

نماز جمعه مانند نماز صبح دو ركعت است. این نماز دارای دو قنوت است، که قنوت اول قبل از ركوع ركعت اول و قنوت دوم پس از ركوع ركعت دوم است.

همچنین نماز جمعه دارای دو خطبه است كه مانند اصل نماز، واجب بوده و باید توسط امام جمعه ایراد شود. بدون این دو خطبه، نماز جمعه محقق نمی شود و واجب است دو خطبه را قبل از نماز جمعه بخواند.

شرایط صحت نماز جمعه

در نماز جمعه علاوه بر مقدمات و شروطی که در تمام نمازهای جماعت باید رعایت شود، شروط دیگری نیز برای وجوب یا صحت نماز لازم است:

• وقت نماز: فقهاء نسبت به وقت نماز جمعه، اختلاف نظر دارند، اگرچه مشهور فقهاء اسلام، ابتداء وقت بجا آوردن نماز جمعه را هنگام زوال خورشید و فرا رسیدن ظهر دانسته‌اند.
• جماعت: علمای اسلامی -اعم از امامیه و اهل سنت- اتفاق دارند بر این که جماعت از شروط اقامه نماز جمعه می باشد، و اقامه آن به صورت فرادا صحیح نیست.
• تعداد شرکت کنندگان: امام صادق علیه السلام می فرماید: «لاتکونَ جُمعة ما لم یکن القوم خمسة»؛ تا وقتی تعداد شرکت کنندگان به پنج نفر نرسد، نماز جمعه منعقد نمی گردد.
• خطبه: علمای اسلامی اتفاق دارند بر این که دو خطبه از شرایط نماز جمعه است، به جز مالکیه که یک خطبه را کافی دانسته اند، امام صادق علیه السلام می فرماید: «لا جمعة الّا بخطبة و انّما جُعلَت رکعتین لمکان الخطبتین»؛ نماز جمعه تنها با خواندن خطبه انعقاد می یابد و علت دو رکعت بودن نماز جمعه نیز به جهت وجود دو خطبه آن است.
• مقارن نبودن با نماز جمعه دیگر: در این که همزمان با اقامه نماز جمعه و یا قبل از آن، نماز جمعه دیگری اقامه نشود، اقوال مختلفی وجود دارد. طبق فتوای امام خمینی و برخی مراجع دیگر مانند آیت الله محمد فاضل لنکرانی و آیت الله مکارم شیرازی: کمترین فاصله لازم بین دو نماز جمعه، یک فرسخ است. حضرات آیات طبق فتاوای امام راحل است.

شرایط امام جمعه

شرایط امام جمعه عبارت است از:

• تمامی شرایطی که باید امام جماعت‌ دارا باشد؛ مانند عقل، ایمان، پاکی، عدالت، بلوغ و مرد بودن؛
• سزاوار است که امام جمعه سخنور و بلیغ بوده، با مراعات اوضاع و احوال، و با عباراتی فصیح و رسا برای مردم سخن بگوید؛
• از آنچه در نقاط مختلف و در محیطش می گذرد با اطلاع و نسبت به مصالح اسلام و مسلمانان آگاه باشد؛
• شجاع باشد و در راه خدا از سرزنش هیچ کس نهراسد، بلکه در اظهار و بیان حق و ابطال باطل، صریح باشد؛
• مراعات آنچه را که باعث تأثیر و نفوذ کلامش در دل های مردم می گردد؛ مانند رعایت اوقات نماز، پوشیدن لباس صالحان و اولیا و التزام عملی به گفته هایش؛
• اجتناب از آنچه که موجب کاهش نفوذ کلامش در دل های مردم می شود؛ مانند پرحرفی، شوخی بیش از حد؛
• اخلاص برای خدا؛
• اعراض از دلبستگی به دنیا؛
• دوری از ریاست طلبی که رأس خطاهاست؛
• مستحب است که امام جمعه، عمامه و عبا بپوشد و خود را با لطیف ترین لباس آراسته و معطر سازد و با وقار و سنگین باشد، و چون بر بالای منبر قرار گرفت سلام کند و در برابر مردم قرار گیرد و بر کمان، عصا یا شمشیر (اسلحه) تکیه کند، و قبل از شروع به خطبه بنشیند تا اذان به وسیله مؤذن گفته شود؛
• به هنگام ایراد خطبه واجب است ایستاده سخن بگوید و اگر نتواند بایستد، دیگری را برای امامت برگزیند؛
• خطیب و امام (پیش نماز) یکی باشد؛
• خطیب باید با صدای بلند و یا با بلندگو سخنان خود را به گوش مردم برساند؛
• واجب است با نشستن کوتاه، میان دو خطبه فاصله اندازد.

آداب نماز جمعه

آداب نماز جمعه عبارتند از:

• مستحب است امام جمعه و نمازگزاران در حال خطبه با وضو باشند.
• مستحب است امام جمعه در حال خطبه خواندن کلامی نگوید که خارج از خطبه باشد، ولی بعد از خطبه برای امام و مأموم اشکالی ندارد.
• مستحب است امام جمعه رو به روی نمازگزاران قرار گیرد.
• مستحب است بعد از خواندن خطبه و قبل از نماز برای سعادت جامعه اسلامی دعا کند؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «زمان استجابت دعا، لحظه ای است که خطبه به پایان برسد و صفوف نمازها مرتب و نمازگزاران آماده نماز گردند؛ همچنین لحظه آخر روز جمعه (وقت غروب آفتاب) زمان استجابت دعا است».
• مستحب است سبقت گرفتن برای شرکت در نماز جمعه. امام صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند روز جمعه را بر سایر روزهای هفته برتری داده است و بهشت زینت داده می شود برای کسی که روز جمعه وارد بهشت شود؛ پس کسی که زودتر شرکت کند به نماز جمعه، زودتر وارد بهشت می شود. در روزهای جمعه دربهای آسمان برای بالارفتن اعمال بندگان خدا گشوده می شود».

حکم نماز جمعه در عصر غیبت

اقامه نماز جمعه در دوره غیبت امام زمان از موضوعات بحث برانگیز در میان فقهای شیعه است، که عده‌ای به حرمت آن و عده‌ای به وجوب تعیینی آن و عده‌ای به وجوب تخییری آن نظر داده‌اند. مراد از وجوب تخییری نماز جمعه این است که در ظهر جمعه یا باید نماز جمعه خوانده شود یا نماز ظهر.

لازم به ذکر است که بسیاری از فقهای ادوار میانی و متأخر شیعه، به وجوب تخییری قائل‌اند، از جمله محقق حلی، علامه حلی، ابن فهد حلی، شهید اول و محقق کرکی. همچنین ادله دیگری مانند سیره یاران ائمه و نیز فقهای متقدم مبنی بر اقامه نکردن نماز جمعه، از جمله مستندات عدم وجوب تعیینی نماز جمعه است.

نظریه وجوب تخییری در میان فقهای متأخر (از قرن سیزدهم به بعد) مقبولیت یافته است و به طور کلی در میان فقهای اصولی، گرایش به نظریه وجوب تخییری نماز جمعه شایع‌تر است، هرچند شماری از آنان قائل به حرمت آن شده‌اند.

منابع

• فيض كاشانى، الوافی، اصفهان، 1406ق.
• شیخ صدوق، الأمالی، تهران، 1376ش.
• شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، قم، 1413ق.
• محمدباقر مجلسى، بحارالأنوار، بيروت، 1403 ق.
• شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة، قم، 1409ق.
• علی قاضی عسکر، نماز جمعه، نشر مشعر، 1390ش.
• علی محمدی، بانگ وحدت، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1381.
• پایگاه اندیشه قم.