ابوحنیفه
«نعمان بن ثابت» مشهور به «ابوحنیفه» (80-150 ق)، رئیس یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت به نام مذهب حنفی به شمار می‌آید.
محتویات
ولادت و نسب
ابوحنیفه نعمان بن ثابت بن زوطى، در سال 80 هجرى در کوفه به دنيا آمد. وى در اصل ايرانى و از مردم كابل بوده است. جدش زوطى از اسيران كابل بود و پدرش ثابت در كوفه آزاد شد.
حنفیان، ابوحنیفه را «امام اعظم» و «سراج الائمه» لقب داده‌اند.
استادان و شاگردان
مشهورترین استادان ابوحنیفه، حماد بن ابی سلیمان اشعری (م، 120 ق) می باشد، که وی مدت 18 سال نزد او به تحصیل فقه و حدیث پرداخت. وی از محضر ابراهیم نخعی و عامر شعبی نیز در فراگیری فقه استفاده نمود، تا اینکه بعد از چهل سالگی مستقلا به تدریس پرداخت. ملا هاشم خراسانی، امام جعفرصادق (علیه السلام) را هم جزء استادان ابوحنیفه به حساب آورده است و می گوید: چهار هزار نفر از حضرت صادق اخذ علم و روایت می نمودند که ابوحنیفه و مالک بن انس از آنها می باشند.
از دیگر استادان كوفی یاد شده در فهرست شیوخ وی می‌توان ابواسحاق سبیعی، عاصم بن ابی النجود، قیس بن مسلم، سماك بن حرب، علقمة بن مرثد، عطیة بن سعد عوفی و حكم بن عتیه را برشمرد. ابوحنیفه چون عصر صحابه را درک کرده بود؛ جزء تابعین به شما می رفت، وی از چند نفر از صحابه نقل حدیث کرده است از جمله: انس بن مالک، عبدالله بن انس الجهنی، عبدالله بن حارث بن جزء زبیدی، جابر بن عبدالله، عبدالله بن ابی اوفی، واثله بن الاثقع، معقل بن یسار، ابو طفیل، عامر بن واثله، سهل بن سعد، ثابت بن خلاد بن سوید، ثابت بن یزید بن سعید، عبدالله بن بصره، محمود بن الربیع و عبدالله بن جعفر ابو امامه.
ابوحنیفه، پس از درگذشت حماد بن ابی سلیمان، به عنوان برجسته‌ترین شاگرد حلقۀ او مرجع صدور فتوا و تدریس فقه در كوفه گردید و از جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار گشت. برخی شاگردان ابوحنیفه که در گسترش فقه و مذهب وی نقش به سزای داشتند، عبارتند از:
- ابویوسف قاضی (م، 182 ق)؛ وی کتابهای زیادی را در بحث عبادات، معاملات و حدود نوشته است که مشهورترین آنها کتاب «الخراج» می باشد که آن را به دستور «هارون الرشید» نوشت.
- محمد بن حسن شیبانی (م، 187 ق)؛ شیبانی مدت زیادی شاگرد ابوحنیفه بود، و از طرف هارون الرشید به قضاوت منصوب گردید.
- زفر بن الهذیل (م، 158 ق)؛ وی پیش از ابویوسف و محمدبن حسن شیبانی نزد ابوحنیفه درس خوانده و در قیاس کار کرده است.
- حسن بن زیاد لؤلوئی کوفی (م، 204 ق)؛ شهرتش بیشتر به سبب روایت حدیث می باشد. در کوفه سمت قضاوت را داشته و این کتابها از اوست: ادب القاضی، الخصال، معانی الادیان، النفقات، الفرائض، الوصایا، المجرد والامالی.
روش فقهی ابوحنیفه
ابوحنیفه در زمره اصحاب رأى و اجتهاد قرار داشت و از اهل حديث دورى مى كرد و اصل قياس و استحسان را در آراء خود پذيرفت. از اين جهت قياس و استحسان در مذهب فقهى او پس از قرآن و سنت و اجماع، اصل چهارم به شمار مى آيد.
روش و شيوه ابداعى او در فقه تحت عنوان فقه حنفى شناخته شده است. مذهب حنفي يكى از مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت است. ابن خلدون مى گويد: ابوحنيفه تنها 17 روايت از روايات نبوى را قبول كرده و او در رأى و قياس راه افراط را در پيش گرفته بود.
ابوحنیفه یکی از فقهایی است که در راه استخراج احکام فقهی روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت؛ پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رأی می‌نامیدند، زیرا ابوحنیفه قائل به رأی بود، چنانکه بعد از صدور هر فتوایی و حکمی مى گفت: «هذا رأيى»، این سخن ما -براساس- رأی است و بهترین سخنی است که بر آن دست یافته‌ایم. لذا پيروان او را اصحاب رأى گفته اند.
ابوحنیفه چون در عمل به سنّت سخت‌گیر بود، و فقط هفده حدیث از (ص) را صحیح می دانست، از این رو به صورت چشم گیری به قیاس روى آورد. عمل گستردۀ او به قیاس، سبب منازعاتى میان وى و فقهاى هم عصرش؛ از جمله: سفیان بن سعید ثورى که از علماى کوفه به شمار مى‌رفت، و شریک بن عبدالله نخعى، قاضى کوفه و محمد بن عبدالرحمن بن ابى لیلى گردید.
مذهب فقهى ابوحنیفه توسط دو نفر از يارانش يكى محمد بن حسن شيبانى و ديگرى ابويوسف قاضى، رواج يافت. شاگردانش فتاوى او را پس از وى گرد آورى نموده و به رشته تحرير در آورده اند. ایشان با توجه به احادیث نبوی، بین فقه حنفی و فقه اهل مدینه که بر مبنای سنت پایه گذاری شده بود، رابطه ای برقرار ساخته و مذهب استاد خویش را استحکام بخشیدند.
مذهب فقهى ابوحنيفه در بسیاری از كشورهاى اسلامی مانند عراق، مصر، لبنان، سوريه، تركيه، افغانستان، پاكستان و تركمنستان، رواج دارد و يك سوم مسلمانان جهان بر اين مذهب فقهى استوارند.
آثار و تألیفات
برخی آثار منسوب به ابوحنيفه عبارتند از:
1- الفقه الاکبر: پاسخهاي ابوحنيفه به پرسش‌هاي اعتقادي.
2- الفقه الابسط: اين کتاب مشتمل بر پاسخهاي ابوحنيفه به پرسش‌هاي اعتقادي شاگردش ابومطيع بلخي است.
3- العالم و المتعلم: رساله‌اي است در قالب پرسش و پاسخ که موضوع اصلي آن تعاليم ارجاء حنفي و رابطه ايمان و عمل است.
4- رسالة الي عثمان البتي: رساله‌اي است به عثمان بن سليمان بتي، فقيه و متفکر بصري در باره‌ي ارجاء. ابوحنيفه در اين رساله اتهام ارجاء افراطي را از خود نفي کرده است.
5- الوصية.
6- وصية الي تلميذه القاضي ابويوسف: شامل پاره‌اي از دستورهاي اخلاقي است.
رویکرد کلامی
نوبختى و ابوالحسن اشعرى و گروه ديگر از علما علم كلام او را از گروه مرجئه خوانده اند و در اين مطلب به گفته او استناد نموده اند كه در كتاب «فقه الاكبر» گفته است: «لا نكفّر احدا بذنب و لا ننفى احدا عن الايمان»؛ يعنى ما كسى را درباره گناهى كه انجام داده است كافر نمى دانيم و از كسى نفى ايمان نمى كنيم. البته اين عنوان دليل بر مرجئه بودن نيست، زيرا دانشمندان اهل سنت و شيعه نیز اين گونه افراد را كافر ندانسته اند.
اقدامات سیاسی
اواز خلفاى عباسى بيزارى مى جست و هرگز آنان را دوست نمى داشت و در مقابل، به علويان كه دشمنان اين خلفا بودند، كمك مالى فراوان مى نمود، بويژه در رابطه با قيام زيد بن على بن الحسين عليه السلام كمك مالى فراوانى به زيد و طرفدارانش نمود.
درگذشت ابوحنیفه
وقتی ابوحنیفه منصب قضاوت در بغداد را از طرف خليفه وقت قبول نكرد، او را به زدن 100 ضربه تازيانه محكوم كردند و در زندان انداختند و عاقبت در زندان درگذشت. وفات وى در ماه رجب و يا شعبان سال 150 و يا 151 و يا 153 هجرى اتفاق افتاد. قبر ابوحنيفه هم اكنون در بغداد زيارتگاه اهل سنت است.
منابع
- تاریخ ادیان و مذاهب جهان، اسماعیل سعادت.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مقاله «ابوحنیفه».
- دائرةالمعارف فقه مقارن، ناصر مكارم شيرازى، مدرسه الامام على بن ابى طالب، قم،1427.
