ابن ابی الثلج (محمد بن احمد)
«محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله» (۲۳۸-۳۲۲ ق) مشهور به «ابن ابى الثلج» و «کاتب بغدادی»، از محدثان شیعه در قرن چهارم هجری است. ابن ابى الثلج کثیرالحدیث بوده و نجاشى وی را توثیق نموده و کتابى به نام «تاریخ الائمة» به او نسبت مى‌دهد.
| نام کامل | محمد بن احمد بن ابى الثلج |
| زادروز | ۲۳۸ قمری |
| وفات | ۳۲۲ قمری |
|
| |
| اساتید |
ابوزید عمر ابن شبة، قاسم بن محمد مروزی، جعفر بن محمد حسنى،... |
| شاگردان |
قاضى ابوالفرج معافى بن زکریا، ابوالحسن دارقطنى، ابوحفص بن شاهین، ابوبکر دوری، ابوالمفضل شیبانى،... |
| آثار |
تاریخ الائمة، مانزل من القرآن فى امیرالمؤمنین، البشری والزلفى فى فضائل الشیعة، اخبار النساء الممدوحات،... |
ولادت و وفات
ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله بن اسماعیل بن ابى الثلج، در سال ۲۳۸ قمری به دنیا آمد. او نواده ابن ابى الثلج محمد بن عبدالله است.
وی در نوجوانى روزگار امامت امام هادی علیه السلام (۲۲۰-۲۵۴ق) و امام حسن عسکری علیه السلام (۲۵۴-۲۶۰ق) را درک کرده است.
تاریخ وفات محمد ابن ابى الثلج را ۳۲۲ قمری یا ۳۲۳ قمری دانسته‌اند.
مذهب
محمد بن احمد بر مذهب امامیه بود. ابن ندیم او را «خاصى عامى» معرفى کرده و افزوده است که تشیع او بر تسنن غالب است. در عین حال او را در شمار فقهای اصحاب حدیث (از اهل سنت) دانسته است.
در جای دیگر وی را پیرو مکتب فقهى محمد بن جریر طبری و از اصحاب او شمرده است، اما شیخ طوسى به صراحت و نجاشى تلویحاً او را امامى دانسته‌اند. کتاب «تاریخ الائمة» وی نیز دلالت تام بر این معنى دارد.
به هر حال با توجه به مشایخ و آثار ابن ابى الثلج، وی در معارف اهل سنت و تشیع هر دو مطلع بوده و در عین اعتقاد به مبانى تشیع و تألیف آثاری در اثبات این مذهب، به حدیث و فقه اخباری اهل سنت نیز علاقه‌مند بود و در این باب به تحصیل و تألیف پرداخت. این مسأله با عنایت به وضع شیعه در بغداد آن روزگار کاملاً موجه است. با توجه بدانچه گفته شد، ابن ابى الثلج را مى‌توان از پیشگامان مکتب شیعى اخباری بغداد به شمار آورد.
مشایخ و راویان
از میان مشایخ ابن ابى الثلج مى‌توان از نیایش، محمد بن عبدالله، ابوزید عمر ابن شبة، قاسم بن محمد مروزی و ابوعبدالله جعفر بن محمد حسنى نام برد. وی از محمد بن همام اسکافى نیز بهره‌هایى گرفته است.
همچنین راویان و شاگردان بنام وی عبارتند از: قاضى ابوالفرج معافى بن زکریا، ابوالحسن دارقطنى، یوسف قوّاس، ابوحفص بن شاهین، ابوبکر دوری و ابوالمفضل شیبانى.
آثار و تألیفات
نجاشى کتابى به نام «تاریخ الائمة» به ابن ابى الثلج نسبت مى‌دهد. این کتاب در مجموعه‌ای با عنوان «مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمة» در قم، ۱۳۹۶ ق به چاپ رسیده است. سند روایت آن در اجازات به تصریح آیت‌الله مرعشى در مقدمه همین مجموعه سندی متصل است. اما شواهدی در متن این اثر وجود دارد که نشان می‌دهد شخص دیگری نکاتی بر آن افزوده است (این شخص شاید ابوعلی عمادی راوی کتاب بوده است)، از جمله در صفحه ۳۴ آن از نیابت حسین بن روح و ابوالحسن سمری و آغاز غیبت کبری سخن به میان آمده است و حال آنکه حتی اگر درگذشت ابن ابی الثلج را در ۳۲۵ق بدانیم، وی نیابت سمری (۳۲۶-۳۲۸ق) و غیبت کبری (۳۲۸ق) را نمی‌توانسته است درک بکند.
آثار زیر نیز منسوب به ابن ابى الثلج است:
- ما نزل من القرآن فى امیرالمؤمنین علیه السلام، یا التنزیل فى امیرالمؤمنین علیه السلام. این کتاب تا سدۀ ۷ قمری باقی بود و مورد استفادۀ ابن طاووس در کتاب الیقین واقع شده است.
- البشری و الزلفى فى فضائل الشیعة، یا البشری و الزلفى و صفة الشیعة و فضلهم.
- اخبار النساء الممدوحات.
- اخبار فاطمة و الحسن و الحسین.
- من قال بالتفضیل من الصحابة و غیرهم.
- اسماء امیرالمؤمنین علیه السلام فى کتاب‌الله.
- السنن والاداب على مذاهب العامّة.
- فضائل الصحابة.
- الاختیار من الاسانید.
- تفسیر ابن ابی الثلج.
منابع
- دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۲، مدخل "ابن ابی الثلج" از احمد پاکتچى.
