حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم‌السلام (کتاب)

حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم‌السلام

کتاب «حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم‌السلام» اثر حجت الاسلام رسول جعفریان، به بررسى زندگانى امامان شیعه و تحلیل جنبه‌هاى فکرى و سیاسى حیات آنان پرداخته است. کتاب به زبان فارسى و در سال ۱۳۴۳ قمری نوشته شده است.

معرفی اجمالی

کتاب با مقدمه‌ ۴۰ صفحه‌‌اى آغاز شده و مؤلف به تاریخ‌نگارى شیعیان و کتب تألیف شده در باره ائمه پرداخته است. نویسنده معتقد است که شیعیان به موازات سایر مسلمانان، در تدوین دانش‌هاى اسلامى، مخصوصاً تاریخ، کار خود را آغاز کردند. نحوه تاریخ‌نگارى شیعه در آغاز عصر تدوین، آثار شیعى در سیره نبوى در قرون نخست، آثار فارسى امامی مذهبان از قرن هفتم تا دهم، تاریخ‌نگارى در آستانه عصر صفوى، مقتل نویسى در دوره صفوى و قاجار، از دیگر عناوینى مى‌باشند که نویسنده در مقدمه، به بحث و بررسى پیرامون آن‌ها پرداخته است.

سپس مطالب کتاب در دوازده بخش، تنظیم یافته؛ به‌گونه‌اى که هر بخش، به یکى از ائمه(ع) اختصاص دارد. نویسنده در هر بخش، ابتدا اطلاعاتى پیرامون نحوه ولادت و شخصیت امامان(ع) ارائه نموده و ضمن اشاره به برجسته‌ترین ویژگى هر یک از معصومین(ع)، به بررسى اوضاع سیاسى و اجتماعى دوران آن حضرت پرداخته است.

مؤلف با روش تحقیقى و تتبع فراوان در منابع تلاش کرده نگاهى نو به زندگى پیشوایان معصوم انداخته و مباحثى را که در کتب مشابه کمتر به آنها توجه مى‌شود، تبیین کرده و اختلاف اقوال را به گونه‌اى حل نماید. منابع این کتاب اعم از کتب قدیم و مطالعات جدید مؤلفان شیعه و سنى است.

هدف از تألیف این اثر، پرداختن به جنبه‌هاى سیاسى و فکرى زندگى امامان شیعه(ع) بوده و لذا به مسائل شخصى، کمتر توجه شده است.

ترجمه عربی این کتاب در تاریخ ۱۴۱۴ قمری با عنوان «الحیاة الفکریة و السیاسیة لأئمة أهل البیت علیهم السلام»، توسط انتشارات دارالحق بیروت منتشر شده است.

محتوای کتاب

در بخش اول کتاب، سیره امام على(ع) مورد بررسى قرار گرفته است. نویسنده معتقد است که زندگى سیاسى و اجتماعى امام، الگویى در حد مدینه فاضله است، بدین معنا که سیره آن حضرت، یکى از بهترین روش‌هاى زندگى است که تاکنون در طول حیات انسانى تجربه شده است. وى یکى از مهمترین جلوه‌هاى زندگى امام را زهدى دانسته که سراسر زندگى آن حضرت را پوشانده است؛ زاهدى که همه چیز دارد و مى‌تواند داشته باشد اما از همه آن‌ها اعراض کرده است.
بخش دوم، به بررسى شخصیت امام حسن(ع) اختصاص یافته است. امام مجتبى(ع) و مسأله امامت، خصلت‌هاى مذهبى و سیاسى مردم کوفه، نخستین اقدامات امام در مقابل معاویه، درخواست صلح معاویه از ایشان، دلایل پذیرش صلح، متن صلحنامه و نحوه شهادت این امام همام، از جمله مسائلى است که مورد بحث قرار گرفته است.
در بخش سوم، زندگانى امام حسین(ع) بررسى شده است. از مهمترین امورى که در این بخش مورد بحث قرار گرفته، حکمت شهادت و امر سیاست است. نویسنده در این بخش به دنبال پاسخ‌گویى به این سؤال است که اساساً حکمت شهادت امام حسین(ع) چه بوده است؟ آیا این شهادت، شهادتى سیاسى است یا معنوى؟ چگونگى مخالفت امام حسین(ع) با خلافت یزید، جزئیات اعزام مسلم به کوفه، حرکت امام به سمت عراق، مردم کوفه و فشار ابن زیاد بر آن‌ها، ارزیابى این سفر، برخورد امام در برابر سپاه عراق، آگاهى از شهادت، انحرافات دینى و کربلا، آثار سیاسى رخداد کربلا در شیعه و حکمت شهادت امام(ع) از جمله عناوین مهمى هستند که در این بخش، مورد بحث و بررسى قرار گرفته‌اند.
در بخش چهارم کتاب به جنبه‌هایى از زندگانى امام سجاد(ع) نگریسته شده است. نویسنده بهره‌گیرى امام چهارم(ع) از حربه دعا را مهمترین ویژگى ایشان بیان کرده است. وى معتقد است هنگامى که جامعه دچار انحراف شده، روحیه رفاه‌طلبى و دنیازدگى بر آن غلبه کرده و فساد سیاسى، اخلاقى و اجتماعى، آن را در محاصره قرار داده، امام سجاد(ع) توانسته است از دعا براى بیان بخشى از عقاید خود استفاده کند و بار دیگر تحرکى در جامعه براى توجه به معرفت، عبادت و بندگى خداوند ایجاد نماید. به اعتقاد وى، گرچه ظاهراً مقصود اصلى در این دعاها، همان معرفت و عبادت بوده، اما با توجه به تعابیرى که وجود دارد، مى‌توان گفت که مردم مى‌توانستند از لابلاى این تعبیرات، با مفاهیم سیاسى مورد نظر امام سجاد(ع) آشنا شوند.
زندگانى امام باقر(ع) در بخش پنجم، مورد تحلیل قرار گرفته است. پیرامون موقعیت علمى امام باقر(ع)، نویسنده معتقد است که بى‌تردید، از نظر بسیارى از علماى اهل سنت، این امام بزرگوار(ع)، در زمان حیات خویش، شهرت فراوانى داشته و همواره محضر او از دوستدارانش، از تمامى بلاد و سرزمین‌هاى اسلامى، پر بوده است. وى بر این باور است که موقعیت علمى ایشان،، به مثابه شخصیتى عالم و فقیه، به‌ویژه به عنوان نماینده علوم اهل بیت(ع)، بسیارى را وامى‌داشت تا از محضر او بهره گیرند و حل اشکالات علمى و فقهى خود را از او بطلبند. چگونگى درگیرى و برخورد امام باقر(ع) با اختلافات فقهى بین فرق اسلامى، مبارزه آن حضرت(ع) با یهود و اسرائیلیات، میراث فرهنگى ایشان، وضع و موقعیت شیعه از دیدگاه امام(ع) و در نهایت رابطه ایشان با مسائل سیاسى، از عناوین مطرح شده در این بخش مى‌باشد.
در بخش ششم، شخصیت اخلاقى و فقهى امام صادق(ع) مورد توجه قرار گرفته است. تکیه اصلى تفکر شیعى، از نظر فکرى و عقیدتى، بر امام صادق(ع) بوده و بخش بزرگى از احادیث و علوم اهل بیت(ع) توسط این امام(ع) گسترش یافته است. نویسنده بر این باور است که درباره شخصیت علمى این امام(ع)، شواهد فراوانى وجود دارد. وى بر این نکته تأکید دارد که از نظر مکتب تشیع، نصب ایشان به مقام امامت، از جانب خداوند بوده و این بدان معناست که آن حضرت(ع) داراى شرایط لازم براى احراز این منصب بوده است. آن حضرت در میان اهل سنت، از نظر روایت حدیث و فقاهت و افتاء، از موقعیت شامخى برخوردار بود، به‌طورى که ایشان را از شیوخ مسلم ابوحنیفه، مالک بن انس و شمار فراوانى از محدثان بزرگ زمان خود به شمار آورده‌اند. نحوه برخورد امام(ع) با غالیان، فقه شیعه مبتنى بر روایات اهل سنت، کتابت حدیث در عصر امام صادق(ع)، فشار سیاسى بر شیعیان و برخورد امام صادق(ع) با رخدادهاى مهم سیاسى از جمله قیام زید، ابوسلمه، منصور و نفس زکیه، از مهمترین عناوین این بخش مى‌باشند.
بخش هفتم، به بررسى دوران زندگانى امام کاظم(ع) پرداخته است. نویسنده دورانى که امام کاظم(ع) در آن زندگى مى‌کرده را مصادف با نخستین مرحله استبداد و ستمگرى عباسیان عنوان نموده و لذا به تبیین آن دوران پرداخته است. وى معتقد است بخش مهمى از روایات تاریخى درباره حیات امام کاظم(ع)، پیرامون سختگیرى‌هاى هارون نسبت به آن حضرت مى‌باشد که مورد بررسى قرار گرفته است. نمونه‌هایى از مبارزه امام کاظم(ع) با خلافت، امام(ع) و مباحث کلامى و فکرى، مواضع کلامى آن حضرت(ع) در برابر اهل حدیث، از مهمترین عناوین این بخش مى‌باشند.
زندگانى امام رضا(ع)، در هشتمین بخش، مورد بحث قرار گرفته و نویسنده معتقد است که مسأله ولایتعهدى، مهمترین فصل تاریخى زندگى آن حضرت(ع) مى‌باشد. وى مهمترین نکات اساسى مربوط به مسأله ولایتعهدى امام رضا(ع) را در دو مسأله بررسى نموده است: هدف مأمون از ایجاد این جریان و موضع امام(ع) در ناکام گذاشتن مأمون از رسیدن به این هدف. نویسنده با تذکر این نکته که این مسأله به‌طور مفصل، توسط علامه سید جعفر مرتضى در کتاب «الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)» توضیح داده شده، سعى نموده است تا به صورت مختصر، همان مسائل را تحلیل و بررسى نماید.
در بخش نهم، حیات تاریخى امام جواد(ع) مورد کنکاش قرار گرفته و مناظرات علمى آن حضرت(ع)، از قابل توجه‌ترین جنبه‌هاى آن مى‌باشد. مناظره درباره فضایل خلفا، میراث علمى آن امام(ع)، برخورد آن حضرت(ع) با فرقه‌هاى منحرف، اصحاب امام جواد(ع) و ارتباط شیعیان با آن حضرت، از جمله عناوین این بخش مى‌باشند.
بخش دهم کتاب، سیره امام هادى(ع) را در خود جاى داده است. نویسنده ضمن اشاره به سیاست متوکل در برابر امام هادى(ع) و احضار آن حضرت به سامرا، به بررسى برخوردهاى متوکل با امام پرداخته و در ادامه، پیرامون وکلاى امام هادى(ع) و اختیارات آنان، اصالت قرآن در مکتب آن حضرت، رابطه آن حضرت با علم کلام و فرهنگ دعا و زیارت، برخورد با شیعیان غالى و نیز مسأله خلق قرآن و همچنین ارتباط با شیعیان در ایران، بحث کرده است.
در بخش یازدهم، حیات فکرى و سیاسى امام عسکرى(ع) مورد بررسى قرار گرفته است. نویسنده در بحث از موقعیت امام در سامرا، به این نکته اشاره کرده است که اگر چه ایشان بسیار جوان بود، ولى به دلیل موقعیت بلند علمى و اخلاقى، به ویژه رهبرى شیعیان و اعتقاد بى‌شائبه آنان به آن حضرت و احترام بى‌چون و چراى مردم از ایشان، شهرت فراوانى پیدا کرده بود و از آنجا که آن امام همام مورد توجه عام و خاص بود، حاکمیت عباسى، جز در مواردى چند، در ظاهر، رفتار احترام‌آمیزى از خود نسبت به آن حضرت نشان مى‌داد. ایام زندگانى امام عسکرى(ع) در سامرا، دوران‌هاى بازداشت امام، ارتباط آن حضرت(ع) با شیعیان، اصحاب امام حسن عسکری(ع) و چگونگى حفظ میراث فرهنگى شیعه توسط ایشان، امام عسکرى(ع) و یعقوب بن اسحاق کندى، کتب منسوب به آن حضرت(ع) و چگونگى رحلت ایشان، از امورى که مفصلاً مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.
در آخرین بخش کتاب به زندگانى حضرت مهدى(عج) پرداخته شده است. نویسنده ابتدا به بحث از ولادت امام زمان(عج)، مادر آن حضرت، چگونگى آگاهى برخى از شیعیان از تولد ایشان و اختلاف پس از رحلت امام عسکرى(ع) پرداخته و ضمن بررسى مفصل نحوه زمینه‌سازى غیبت توسط پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع)، مسائل کلامى و جانشینى حضرت مهدى(عج) را بررسى نموده است. در نهایت نیز ارتباط حضرت مهدى(عج) با نواب خاصه، اقدامات نواب در ارتباط با شیعیان از جمله مبارزه با غلات، رفع شک و تردیدهاى موجود درباره حضرت مهدى(عج)، سازماندهى وکلا، مخفى نگاه داشتن امام زمان(عج) و همچنین عدم جواز افشاى نام آن حضرت(ع) در غیبت کبرا، جریان رو به رشد تشیع در دوران غیبت صغرا مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.

در پایان مى‌توان چنین ادعا کرد که نویسنده با قلمى شیوا و بیانى رسا، توانسته است به خوبى از عهده موضوع کتاب برآمده و گوشه‌هاى از حیات فکرى و سیاسى ائمه(ع) را به تصویر بکشد.