ماجرای قلم و قرطاس

یکی از رویدادهای شگفت تاریخ اسلام حدیث قلم و قرطاس است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در آخرین پنجشنبه از حیات خود که صحابه برای عیادت ایشان آمده بودند، خطاب به جمع حاضران فرمود: «کاغذ و دواتی برای من بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که پس از آن گمراه نشوید»؛ ولی عمر از اجرای تصمیم پیامبر جلوگیری نمود.

شرح ماجرا

پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در سال یازدهم هجرت، چهار روز پیش از ارتحال خطاب به جمع حاضران فرمود: «کاغذ و دواتی برای من بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که پس از آن گمراه نشوید»؛ ولی عمر به این بهانه که بیماری بر پیامبر چیره شده است و (نعوذ بالله) پیامبر هذیان می گوید با امر ایشان مخالفت کرد و گفت: «بیماری بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم چیره شده است (که چنین سخنانی می‌گوید)، قرآن نزد شماست و کتاب خدا ما را کافی است.»

برخی از اصحاب که در آن جمع حاضر بودند با گفته او همراه شدند و برخی دیگر مخالفت کردند و در محضر پیامبر میان حاضران نزاعی درگرفت. پیامبر از این واقعه اندوهگین شد و فرمود: «از نزد من برخیزید (و دور شوید) که در محضر من نزاع و کشمکش سزاوار نیست» لذا این واقعه در تاریخ به حدیث «قلم و دوات» یا «قلم و قرطاس» مشهور شد.

روایات قلم و قرطاس

حدیث قرطاس یا همان دوات و قلم در معتبرترین منابع اهل سنت و شیعه با مضمونی مشابه و گاه بااندکی اختلاف در الفاظ نقل شده است.

در منابع اهل سنت

این حدیث 6 بار در صحیح بخاری و 3 بار در صحیح مسلم در یکی از این احادیث آمده است: «فقال بعضهم: إنّ رسول الله قد غلبه الوجع، وعندکم القرآن، حسبنا کتاب الله» که اشاره ای به نام شخصی که با فرمان پیامبر مخالفت نموده نکرده است؛ اما در احادیث دیگر نام عمر صراحتاً بیان شده است. به عنوان نمونه در صحیح مسلم حدیث به این صورت نقل شده است:«فقال عمر: انّ رسول الله قد غلب علیه الوجع، وعندکم القرآن، حسبنا کتاب الله».

در نقل های دیگر این ماجرا در صحیح مسلم و صحیح بخاری به جای کلمه «وجع» کلمه «هجر» به معنای هذیان گویی استفاده شده است. «....قال رسول اللّه : ائتوني بالكتف والدواة ( او اللوح والدواة ) اكتب لكم كتاباً لن تضلّوا بعده أبداً فقالوا : إنّ رسول اللّه صلي اللّه عليه وسلم – يهجر»

این حدیث در کتب فراوان دیگری از اهل سنت مانند مسند احمد ، مسند ابى یعلى ، صحیح ابن حبان، تاریخ طبرى، کامل ابن اثیر، سنن بیهقی، طبقات ابن سعد و.... نقل شده است

روایت های حدیث قلم و قرطاس

در طبقات ابن سعد از عمر بن خطاب نقل شده است: « ما نزد پیامبر بودیم و زنها پشت پرده نشسته بودند که رسول خدا فرمود: « مرا با هفت مشک آب شستشو دهید و کاغذ و قلمی برایم بیاورید تا نوشته ای برای شما بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.» زنها گفتند: آنچه رسول خدا می خواهد برایش حاضر کنید. من گفتم خاموش باشید، شما زنانی هستید که چون رسول خدا مریض شود، چشمهایتان را می فشارید و گریه می کنید و هنگامی که سلامت خود را باز می یابد گلویش را می گیرید و نفقه می خواهید! رسول خدا فرمود: « این زنان از شما بهترند. »

صحیح بخاری از ابن عباس روایت می کند: « پس از آنکه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در بستر بیماری ، قلم و دوات خواستند، عمر گفت : همانا مرض بر مشاعر رسول خدا چیره گشته، قرآن نزد شماست و کتاب خدا برای ما کافی است! اختلاف و گفتگو میان مردمی که در خانه بودند درافتاد، و بعضی هم با عمر هم صدا شدند. چون سخنان یاوه زیاد گفته شد و دامنه اختلافات بالا گرفت، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: « از نزد من برخیزید که در حضور من جدال و اختلاف شایسته نیست. »

در طبقات ابن سعد، آمده است که، در آن حال، یک نفر از حاضران گفت :« اِنَّ نَبیَّ اللهِ لَیَهجُر»! یعنی همانا پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله) - العیاذ بالله - هذیان می گوید

در صحیح احمد و طبقات آمده : « چون سخن بسیار گفته شد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اندوهناک گردیده و فرمودند:« از نزد من برخیزید. »

پس از این گفت و گو و مجادله عده ای خواستند ، برای رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) قلم و دوات بیاوند ولی حضرت گفتند :« أوَ بَعدَ ماذا ؟! » یعنی آیا پس از چه ؟!

وصیت نانوشته پیامبر

سوالی که در مورد این رویداد مطرح است آن است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) چه می خواستند ، بنویسند که این چنین با واکنش منفی روبه رو شدند؟ علمای شیعه، معتقدند پیامبر(ص) می‌خواست با حدیث دوات بر جانشینی امام علی(ع) پس از خود تأکید کند.

شواهدی بر این نظر وجود دارد از جمله روایتی که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده که

• "عمر" در دیدار با "ابن‌عباس" گفته که «پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در هنگام بیماری، سر آن داشت تا به اسم علی علیه‌السّلام تصریح کند؛ اما من به خاطر اسلام از این کار ممانعت کردم.»

علاوه بر این مذاکره ای که بعدها ميان عمر و ابن عباس در اين باره نقل شده که این نظر را تایید می کند. طبرى مى‌نويسد:

• «عمر به ابن عباس گفت: آيا مى‌دانى چرا قوم شما [قريش‌]، شما را از جانشينى محمد صلی الله علیه و آله منع كردند؟ گفتم: نه؛ عمر گفت: براى اين كه كراهت داشتند خلافت و نبوت براى شما باشد، در آن صورت فخر و غرور شما افزون مى‌شد؛ به همين دليل قريش خلافت را براى خود گذاشت و كار درستى كرد. ابن عباس مى‌گويد: به عمر گفتم: اجازه مى‌دهى سخن بگويم؛ عمر گفت: آرى بگو، ابن عباس مى‌گويد: به عمر گفتم: اين كه مى‌گويى قريش خلافت را براى خود نهاد، بايد بگويم: اگر قريش چيزى را براى خود برمى‌گزيد كه خداوند برگزيده بود، راه درست را در پيش گرفته بود بدون آن كه گرفتار انكار و حسادتى شود.اما اين كه مى‌گويى آنان كراهت داشتند نبوت و خلافت در يك خاندان باشد، خداوند از قومى چنين به كراهت توصيف كرده كه: «ذلك بأنهم كرهوا ما أنزل الله فأحبط أعمالهم»؛ یعنی اين چنين آنان نسبت به آنچه ‌خداوند نازل كرده بود، كراهت نشان داده‌اند پس اعمالشان از بين رفت.عمر گفت: اى پسر عباس چيزهايى درباره تو شنيده‌ ام كه نمى‌خواهم از تو باور دارم، در آن صورت منزلت تو نزد من كاسته خواهد شد. ابن عباس گفت: اگر حق مى‌گويم، چرا منزلت من نزد تو كم شود و اگر [مى‌پندارى كه‌] باطل است، چون منى باطل را از خود دور كرده است، عمر گفت: شنيده‌ام گفته‌اى: آنها از روى حسد و ظلم خلافت را از على علیه السلام دور كردند.ابن عباس گفت: اما در مورد ظلم كه هر جاهل و حليمى آن را مى‌داند؛ و اما حسد، ابليس در حق آدم حسد كرد و ما نيز فرزندان او هستيم كه محسود واقع مى‌شويم؛ عمر گفت: هيهات! به خدا قلوب شما بنى‌هاشم گرفتار حسدى زايل نشدنى است.ابن عباس گفت: اى عمر! قلوبى را كه خداوند رجس را از آنان تطهير كرده متهم به داشتن حسد و غش نكن؛ قلب پيامبر صلی الله علیه و آله نيز از قلوب بنى‌هاشم است.

پیوند به بیرون

• حدیث قرطاس در کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم، سایت هدانا