پرتو اصفهانی
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
پَرتو اصفهانی، میرزاعلیرضا متخلص به پرتو و مشهور به میرزا آقاجان، شاعر و خوشنویس سدة سیزدهم.
گزیده زندگینامه پرتو اصفهانی
وی فرزند آقامحمدعلی لنجانیِ اصفهانی بود.[۱][۲] زادگاه او لنجان [۳] اصفهان ذکر شده است.[۴] [۵][۶][۷] از این رو در برخی منابع، نام وی «پرتو لنجانی» نیز ذکر شده است.[۸][۹] تاریخ دقیق ولادت وی معلوم نیست اما به قرینة تاریخ وفات و مدت عمرش، احتمالاً در حدود 1213 به دنیا آمده است.
خوشنویسی پرتو
پرتو در زادگاهش به تحصیل علم و خوشنویسی پرداخت تا این که در خوشنویسی استاد و در اصفهان نامدار شد.[۱۰][۱۱] وی از استادان خط نسخ و ثلث و رِقاع بود[۱۲][۱۳] و خط نستعلیق را نیکو می نوشت.[۱۴] از جمله استادان وی در خوشنویسی، آقا زین العابدین اصفهانی ملقب به اشرف الکتّاب بود[۱۵] اما شیوه پرتو با او تفاوت داشت و سبک پرتو ترکیبی بود از سبک اشرف و آقاغلامعلی اصفهانی.[۱۶] هر دو از استادان خط نسخ در ایران.
پرتو شاگردان بسیاری نیز تربیت کرد. وی در یک بیت شعر به کثرت آنان اشاره کرده است ، از جمله به میرزا غلامعلی ثانی.[۱۷] سید علی اکبر زواره ای، ملاّ محمدتقی و ملاّ باقر.[۱۸]
پرتو در مدرسة نوریّة اصفهان حجره داشت و چندی در آنجا ساکن بود و کتابت می کرد و شاگردانش هفته ای دو روز به آنجا می رفتند و غالباً حجرة او مجمع شاعران و هنرمندان اصفهان بود.[۱۹][۲۰]
وی با برخی از صاحب قَلَمان معاصر خود مصاحبت داشت، از جمله با رضاقلی خان هدایت، مؤلف مجمع الفصحا[۲۱] و عبدالمحمدخان ایرانی اصفهانی، مدیر روزنامة چهره نما در مصر.[۲۲]
پرتو در اواخر زندگی، در تهران در دربار ناصرالدین شاه قاجار [۲۳] بسیار محترم می زیست و خوشنویس مخصوص شاه بود.[۲۴] وی در مراکز ادبی عصر خود، دارای مقام و رتبه بوده است[۲۵] و در منابع، شعر و خط و حُسنِ خُلق پرتو را ستوده اند.[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹]
به نوشته برخی، وی پس از نود سال عمر در 1303 در اصفهان درگذشت.[۳۰][۳۱] اعتمادالسلطنه در المآثر والاثار از «میرزا علی رضا»، خطاط مشهور قلم نسخ و متخلص به پرتو که هنگام تألیف کتاب در 1306 زنده بوده[۳۲] و نیز از «میرزا آقاجان»، استاد خط نسخ و متخلص به پرتو که پیش از تألیف کتاب درگذشته بوده،[۳۳] نام برده است.
ایرج افشار در فهرست نامهای اشخاصِ کتاب مذکور[۳۴] و آقا بزرگ تهرانی،[۳۵] احتمال داده اند که هر دو تن یکی باشند. آقا بزرگ طهرانی وفات او را در 1304 دانسته است.[۳۶] به نوشته علی راهجیری[۳۷] او پس از 1305 درگذشته است. اما چون محمدحسین فروغی، در رجب 1304 بر دیوان پرتو مقدمه نوشته و ذکر کرده است که پرتو نود سال عمر کرد.[۳۸] پرتو باید پیش از رجب 1304 درگذشته باشد.
دیوان اشعار پرتو
دیوان اشعار پرتو مشتمل است بر غزل، قطعه، قصیده، رباعی ، مثنوی و مسمط. مضامین شعر او مدح (مدح پیامبر اکرم، امام علی و امام حسین علیهماالسلام و حضرت زینب سلام الله علیها)، مرثیه (در واقعة کربلا و رثای امام حسین علیه السلام)، پند و اندرز، شکایت از روزگار، مفاهیم عاشقانه و عارفانه است. وی در سرودن مادّه تاریخ نیز مهارت داشته، برخی از آنها با ذکر مناسبتشان در کتاب موادالتواریخ[۳۹] نقل شده است. وی قصیده ای دارد در مدح رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با ردیف «محمد» به مطلعِ:
خیمه به عالَم چوزد جلال محمد گشت جهان روشن از جمال محمد
که یادآور قصیدة سعدی است به مطلعِ:
ماه فرومانده از جمال محمد سرو نباشد به اعتدال محمد[۴۰]
برخی اشعار او نیز به غزلیات حافظ شباهت دارد، از جمله غزلی به مطلع:
دوش از آتشِ مِی چهره برافروخته بود شعله خویی که بسی خرمن دل سوخته بود[۴۱]
دیوان پرتو را میرزا حسین خان انصاری متخلص به ثمر، گرد آورد و در انتهای آن اشعار خود را بر آن افزود.[۴۲] این دیوان در 1305 در تهران با مقدمه محمدحسین فروغی، همراه دیوان ثمراصفهانی در یک مجلد چاپ سنگی شده است. نسخه ای از این کتاب کمیاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
پرتو به دستور فرهاد میرزا معتمدالدوله (1233ـ1305)، پسر عباس میرزا در 1297 «قرآن مجید» را به خط نسخ نوشت که در کتابخانه و موزه ملی ملک (ش 4) موجود و جزو نسخه های نفیس است. این قرآن تذهیب شده، 229 برگ و هر برگِ آن 19 سطر دارد. نام پرتو در کتاب فهرستِ قرآنهای خطی کتابخانه سلطنتی (آتابای، ص ط) جزو کاتبان و مُذَهِّبان آمده است.
در این کتابخانه قرآنی به خط وی برای ناصرالدین شاه (تاریخ کتابت: 1277) به خط نسخ موجود بوده[۴۳] که آن را با 150 قرآن دیگر (از جمله قرآنی به خط پرتو که اکنون در کتابخانه و موزة ملک است) به نام «گنجینة قرآن» در موزة ایران باستان به نمایش گذارده بوده اند و جلال الدین همائی آن را دیده بوده است.[۴۴]
وی علاوه بر قرآن کریم، کتاب دعا و دیگر کتب را نیز برای بزرگان به خط خوش می نوشت و در این کار شهرت داشت،[۴۵][۴۶] از جمله کتابت «دعای کمیل» به نسخ در 1266 در تهران[۴۷] و قطعه ای به خط نسخ [۴۸] [۴۹]
در کتیبة بالای در ورودی مسجد صفا در اصفهان نیز ماده تاریخ بنای مسجد، سروده پرتو و به خط خود او (نستعلیق) نوشته شده است.[۵۰][۵۱]
پانویس
- ↑ همائی، ص81.
- ↑ مشار، 1340ـ1344ش، ج4، ستون560.
- ↑ به نوشتة همایی: قریة اشیانِ لنجان.
- ↑ اعتماد مقدم، ص32.
- ↑ اعتمادالسلطنه، ص277.
- ↑ رضاقلی هدایت، ج2، بخش 1، ص173.
- ↑ محمود هدایت، ج1، ص245.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، ج9، قسم3، ص757.
- ↑ مشار، 1351ش، ج2، ستون2277.
- ↑ رضاقلی هدایت.
- ↑ همائی، همانجاها.
- ↑ رضاقلی هدایت؛ اعتمادالسلطنه؛ همائی، همانجاها.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، ص504، پانویس5.
- ↑ اعتماد مقدم، همانجا.
- ↑ دربارة او رجوع کنید به بیانی، ج4، ص1071.
- ↑ دربارة او رجوع کنید به همان، ج4، ص1126ـ1127.
- ↑ همان، ج4، ص1126.
- ↑ همائی، همانجا.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، ص503.
- ↑ همائی، ص81ـ82.
- ↑ رضاقلی هدایت، همانجا.
- ↑ ایرانی اصفهانی، ص41ـ42، 46.
- ↑ حک: 1264ـ1313.
- ↑ راهجیری، ج1، ص59.
- ↑ ایرانی اصفهانی، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ص277، 291.
- ↑ دیوان بیگی، ج1، ص313.
- ↑ رضاقلی هدایت، همانجا.
- ↑ پرتو اصفهانی، مقدمة فروغی، ص1.
- ↑ پرتو اصفهانی، مقدمة فروغی، ص3.
- ↑ همائی، دیوان بیگی، همانجاها.
- ↑ ص277.
- ↑ ص291.
- ↑ رجوع کنید به چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین شاه، ج3، ص923.
- ↑ ج9، قسم1، ص157.
- ↑ ج9، قسم3، ص757.
- ↑ همانجا.
- ↑ رجوع کنید به پرتو اصفهانی، همانجا.
- ↑ نخجوانی، ص399، 550.
- ↑ سعدی، ص694.
- ↑ قس غزل حافظ با مطلعِ «دوش می آمد و رخساره برافروخته بود/ تا کجا باز دل غمزده ای سوخته بود»، ص283.
- ↑ پرتو اصفهانی، مقدمة فروغی، ص2.
- ↑ بیانی، ج4، ص1118.
- ↑ ص82.
- ↑ رضاقلی هدایت، ج2، بخش1، ص173.
- ↑ دیوان بیگی، همانجا.
- ↑ بیانی، ج4، ص1118ـ1119.
- ↑ کتابت در 1205.
- ↑ برای آگاهی از دیگر آثار خوشنویسی او رجوع کنید به همان، ج4، ص1072، 1118.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، ص711ـ712.
- ↑ هنرفر، ص793.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "پرتواصفهانی" از سیاره مهین فر.
