غیبت کبری
غیبت کبرا به پنهان‌شدن امام زمان از دیدگان پس از وفات چهارمین و آخرین نائب خاص آن حضرت اطلاق می گردد. بین غیبت صغرا و غیبت کبرا فاصله زمانی وجود نداشت و تنها تفاوت آن است که بر خلاف دوره غیبت صغرا، امام (ع) در این دوره نماینده مشخصی در بین شیعیان ندارد و مردم باید برای راهنمایی در امور دینی به علمای شیعه مراجعه کنند. بنابر باور شیعه، هرچند امام معصوم در غیبت است، اما جهان و موجوداتش از فیض وجود او همواره بهره‌مندند
محتویات
مفهوم شناسی
«غیبت امام زمان» به معنای پنهان‌شدن آخرین و دوازدهمین امام و جانشین پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) ملقب به «امام مهدی» از دیدگان است. به اعتقادات شیعه حضرت مهدی علیه السلام در حال حاضر در غیبت به سر می برد که به آن غیبت کبری (طولانی تر) می گویند در قیاس با غیبت صغری (کوتاه تر) که حدود 70 سال بطول انجامید.
آغاز غیبت کبری
غیبت کبری پس از غیبت صغری و با وفات آخرین نائب خاص امام زمان، علی بن محمد سَمری آغاز می‌شود. مشهور است که وی در نیمه شعبان سال ۳۲۹ قمری وفات یافته است[۱]؛ اما شیخ صدوق و فضل بن حسن طبرسی وفات او را در سال ۳۲۸ هجری می‌دانند.[۲]
شش روز پیش از درگذشت علی بن محمد سمری، امام زمان در توقیعی از وفات او و آغاز غیبتی طولانی خبر داد و به او امر کرد که جانشینی برای خود انتخاب نکند. در این توقیع در مورد زمان پایان غیبت آمده است: و ظهوری نخواهد بود مگر بعد از اذن خداوند عزّوجلّ و آن پس از مدت درازی و قساوت دل ها و پر شدن زمین از ستم و بی داد است.[۳]
ویژگی های غیبت کبری
برخی ویژگی‌های این غیبت که آن را از دوران نخست متفاوت می‌سازد، عبارت است از:
- طولانی بودن: بر خلاف غیبت صغرا، این غیبت، زمانی طولانی را در بر خواهد گرفت.
- نامشخص بودن پایان آن: اگرچه دورۀ غیبت کبرا محدود خواهد بود؛ اما پایان آن نامشخص است و جز خداوند سبحانه و تعالی از آن آگاهی ندارد.
- عام بودن نیابت در این دوران: بر خلاف دوران غیبت صغرا که ارتباط مردم با آن حضرت، از راه نواب خاص صورت می‌گرفت، در این دوران دیگر سفارت و نیابت خاص وجود ندارد و یگانه مرجع مردم، نایبان عام آن حضرت هستند که با ملاک‌هایی که در روایات ذکر شده، قابل تشخیص است. در این دوران، مجتهدان جامع شرایط در جایگاه نایب عام، وظیفه ادارۀ جامعه را بر عهده دارند.[۴]
- دوام فیض آن حضرت در این دوران: به اعتقاد شیعه، گر چه در عصر غیبت مردم از هدایت ظاهری امام زمان عج محرومند اما همچنان آن حضرت واسطه فیض الهی بر عالم است که دوام عالم به وجود او وابسته است و نیز به وسیله حقیقت و نـورانـیـت و بـاطن ذاتش در قلوب شایسته مردم تاءثیر و تصرف مى نماید و آنها را به سـوى مـرتـبـه کـمـال و غـایـت ایـجـاد جـذب مـى کـند. [۵]
در روایتی از امـام سـجـاد(ع ) علیه السلام آمده است:
... مـا کـسـانـى هـسـتـیـم کـه خـدا بـه واسـطـه مـا آسـمـان را بـر فـراز زمـین نگاه داشته و اهـل زمین را از هلاکت نجات بخشیده است . به واسطه ما باران مى بارد و رحمت خدا منتشر مى شـود و زمـیـن بـرکـاتـش را بـیـرون مـى آورد و اگـر نـبود در هر عصر و زمانى امامى از ما اهل بیت در روى زمین ، زمین اهلش را فرو مى برد و هلاک مى کرد... از هنگام خلقت آدم تا قیامت ، زمـیـن از حـجـّت خـدا خـالى نـبوده و نخواهد بود؛ خواه حجّتش در میان مردم آشکار و معروف بـاشـد یـا غـایـب و نـاپـیـدا. بـدون حـجـّت ، خـدا عـبـادت نـمـى گـردیـد. [۶]
وظایف شیعه در عصر غیبت
بنابر روایات، شیعیان در عصر غیبت دو گونه وظیفه دارند:
- الف. وظایفى که در برابر احکام و تکالیف شرعى دارند: این وظیفه ویژه عصر غیبت نیست. مؤمنین همواره باید به وظایف دینى خویش وفا کنند و تکالیف خود را ارج نهند؛ امّا در عصر غیبت ناگزیر مى‌باید در فهم احکام دینى به فقهاى شیعه رجوع کنند. در توقیع مبارک حضرت مهدى علیه السلام آمده است که شیعیان باید براى حوادثى که پیش رو دارند به راویان حدیث اهل بیت علیهم السلام رجوع کنند. امام زمان علیه السلام در این روایت به صراحت فرموده است: «آنان حجّت من بر شمایند، و من حجّت خدا بر آنانم».[۷] فقهاى عادل در عصر غیبت از سوى امام علیه السلام داراى نیابت عامّ‌اند. آنان جز تبیین احکام دینى، وظیفه قضاوت و تأسیس حکومت دینى را نیز بر عهده دارند. وظیفه تأسیس حکومت بر فقها در این عصر واجب کفایى است. (ولایت فقیه) اگر فقیهى در تأسیس حکومت توفیق یابد، پیروى از او بر فقهاى دیگر واجب است. در صورتى که تأسیس حکومت اسلامى نیازمند حرکت و قیام همگانى است، قیام بر همه واجب است. چنانچه فقها در تشکیل حکومت توفیق نیابند، این ولایت براى آنان ثابت است.[۸] بدین سان، شیعیان مى‌باید در فراهم آوردن زمینه‌هاى حکومت اسلامى، فقها را یارى رسانند.
- ب. وظایف خاص عصر غیبت: غایب بودن امام معصوم علیه السلام وظایف و تکالیفى ویژه براى شیعیان مى‌آفریند. محققین در بیان وظایف شیعه در عصر غیبت به این گونه از وظایف مى‌پردازند و با استفاده از آیات و روایات وظایفى را براى شیعیان برمى‌شمارند. عالم فقیه سید محمدتقى موسوى اصفهانى در کتاب «مکيال المکارم فى فوائد الدعاء للقائم» به تفصیل در این باره سخن رانده است و هشتاد وظیفه از وظایف شیعیان را برشمرده است. برخى از این وظایف عبارت‌اند از:
- کسب معرفت درست از امام زمان علیه السلام: امام‌شناسى از بنیادهاى اعتقادى شیعه است و بنابر آن شیعیان در هر عصرى باید امام معصوم علیه السلام را بشناسند و از او معرفتى درست و استوار بدست آورند. در روایاتى از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز بدین وظیفه اشارت رفته است؛ همانند روایتى که مى‌فرماید: «هر کس بمیرد در حالى که امام زمان علیه السلام خویش را نمى‌شناسد، به مرگ جاهلیت مرده است».[۹] وظیفه شناخت امام علیه السلام در عصر غیبت به صورتى اکیدتر خود مى‌نماید؛ زیرا بنابر روایات در این روزگار زمینه شبهات و انحرافات بیشتر است و شیعیان به آزمون‌هاى دشوار گرفتار مى‌آیند و بسیارى از آنان مى‌لغزند و از راه بدر مى‌روند. از این رو امامان معصوم علیهم السلام پیروان خویش را سفارش کرده‌اند که در عصر غیبت به خدا پناه آورند و از او بخواهند تا با شناخت ژرف و استوار از امام، ایمن مانند و از لغزش در دین مصونیت یابند.[۱۰]
- انتظار فرج و دعا براى ظهور (انتظار)
- رعایت ادب در نام بردن امام زمان علیه السلام: در عصر غیبت نباید نام مبارک امام زمان علیه السلام را بر زبان آورد؛ بلکه باید از او با القاب خجسته‌اش یاد کرد؛ همانند حجت، قائم، مهدى و صاحب الامر علیه السلام. روایات و آراى برخی علما در این باره بسیارند. بنابر برخى از آنها به هیچ روى نباید نام آن حضرت (یعنى م، ح، م، د) را بر زبان آورد.
- محبت به حضرت مهدى علیه السلام
- اظهار شوق براى دیدار امام علیه السلام و دعا براى آن و اندوهگین بودن براى فراق آن حضرت. (ملاقات با امام زمان علیه السلام)
- تبلیغ فضائل و مناقب امام علیه السلام
- دعا و صدقه براى سلامتى امام علیه السلام
- انجام اعمال و عبادات مستحبى به نیابت از امام علیه السلام
- تسلیم بودن و بى‌تابى نکردن براى ظهور
- تعیین نکردن وقت ظهور و تکذیب کسانى که وقتى براى آن معین مى‌کنند.
- پیوسته به یاد امام علیه السلام بودن و دلشکستگى هنگام یاد آن حضرت علیه السلام
- خوشحال کردن مؤمنین و یارى رساندن به آنان
- احترام به نزدیکان و منسوبین به امام علیه السلام
- بزرگداشت اماکن منسوب به امام علیه السلام
- عرضه حاجات به امام علیه السلام
- مقدم داشتن خواسته‌هاى امام علیه السلام بر خواسته‌هاى خویش
- توسّل و طلب شفاعت
- دعوت مردم به آن حضرت علیه السلام
- برخاستن هنگام شنیدن نام امام علیه السلام: در روایات است که در مجلسى نزد امام رضا علیه السلام از آن حضرت نام برده شد. امام رضا علیه السلام برخاست و دست بر سر نهاد و فرمود: «اللَّهُمَّ عَجلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَه».[۱۱]
- درخواست صبر از خداوند در زمان غیبت.[۱۲]
بحث اثبات غیبت کبری
آغاز غیبت کبرى و قطع ارتباط با امام زمان و حمله‌هاى اعتقادى مخالفان، موجب حیرت و سرگردانى شمار بسیارى از شیعیان شد؛ چنان که در روایات نیز پیش‌بینى شده بود.[۱۳] از این رو، علماى شیعه مجبور شدند کتاب‌هایى درباره غیبت امام علیه السلام بنگارند، از جمله: «الغیبة» نوشته نعمانى، «کمال الدین» نوشته شیخ صدوق.
از اواخر قرن چهارم، علماى امامیه در کنار احادیث از استدلال‌هاى کلامى و عقلى نیز براى اثبات غیبت امام زمان سود بردند. شیخ مفید (م، ۴۱۳ق) از پیشگامان این حرکت است. وى در کتاب «الفصول العشرة فى الغيبة» مى‌کوشد تا وجود امام غایب را با دو اصل ثابت کند: یکى ضرورت وجود امام علیه السلام در هر دوره زمانى و دیگر، عصمت امام علیه السلام.
دانشمندان دیگر امامیه، مانند سید مرتضى و شیخ طوسى شیوه او را پى گرفتند. شیخ طوسى کتابى به نام «الغیبة» نوشت و جدیدترین استدلال‌هاى روایى و کلامى را براى توجیه غیبت کبرى بکار گماشت.[۱۴][۱۵]
پانویس
- ↑ پور سید آقایی، تاریخ عصر غیبت صغری، ص181
- ↑ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۵۰۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۶۰.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 516
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۳۲۷-۳۲۸
- ↑ رک: نصیری، محمد ، برکات وجودی حضرت ولی عصر (عج) در عصر غیبت، حصون، سال 1386، ش12
- ↑ کمال الدین و تمام النعمه ، ج1، ص207.
- ↑ الاحتجاج، طبرسى/ ۲- ۱/ ۴۷۰.
- ↑ کتاب البیع، امام خمینى، ۲/۴۶۶.
- ↑ الاصول من الکافى، ۱/۳۷۷.
- ↑ ر.ک الاصول من الکافى، ۱/۳۳۶ و ۳۳۷؛ امامت و مهدویت، ۲/ ۲۵۹-۱۹۱.
- ↑ منتخب الاثر، ۵۰۶.
- ↑ پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، فرهنگ شيعه، ص456
- ↑ بحارالانوار، ۵۱/۶۸.
- ↑ تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ۲۲۳.
- ↑ پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، فرهنگ شيعه، ص353
منابع
- پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، فرهنگ شيعه، قم، زمزم هدایت، 1386ش.
- شیخ صدوق، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة - تهران، اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگ نامه مهدویت، بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (عج)
- نصیری، محمد ، برکات وجودی حضرت ولی عصر (عج) در عصر غیبت، حصون، سال 1386، ش12
| اعتقادات شیعه | |
| توحید | توحید ذاتی * توحید صفاتی * توحید افعالی * توحید در عبادت * بداء * اسماء و صفات الهی |
| عدل | قضا و قدر * اختیار * امر بین الامرین |
| نبوت | عصمت پیامبران * خاتمیت * وحی * اعجاز * عدم تحریف قرآن |
| امامت |
باورها: ضرورت وجود امام * عصمت امامان * اهل بیت * چهارده معصوم * ولایت تكوینی * علم غیب امامان * غیبت امام زمان (عج) * انتظار * رجعت * توسل * شفاعت * آخر الزمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله * امام علی(ع) * امام حسن(ع) * امام حسین(ع) * امام سجاد(ع) * امام باقر(ع) * امام صادق(ع) * امام کاظم(ع) * امام رضا(ع) * امام جواد(ع) * امام هادی(ع) * امام عسکری(ع) * امام مهدی(عج) |
| معاد | برزخ * معاد جسمانی * حشر * صراط * میزان * بهشت * جهنم |
