حرم حضرت زینب عليها السلام
| |
|
کشور |
سوریه |
|
شهر |
دمشق |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
یکی از زیارتگاه های بسیار مهم و مورد توجه همه مذاهب اسلامی در دمشق، مرقد و آرامگاه زینب کبری، دختر امیرالمؤمنین علیه السلام است که همواره خیل مشتاقان و ارادتمندان آن بانوی فداکار و بزرگوار از سرزمین های اسلامی به ویژه ایران، برای زیارت قبر او عازم این سرزمین هستند.
محتویات
دختران امام علی علیه السلام
امیرالمومنین علی علیه السلام از حضرت فاطمه سلام الله علیها دو دختر و از سایر زنان نیز چندین دختر داشتند که چند تن از آنان ملقب به ام کلثوم بوده اند. بر اساس گفته «زبیر بن بکار»، نسب شناس مشهور عرب، زینب کبری که به همسری عبدالله بن جعفر درآمد و ام کلثوم کبری که همسر عمر بن خطاب شد.[۱] هر دو از فاطمه زهرا سلام الله علیها بوده اند. وی دختران معروف دیگر ایشان از غیر فاطمه سلام الله علیها را چنین نام برده است: رقیه دختر صَهباء که همسر مسلم بن عقیل گشت، زینب صغری به ازدواج محمد بن عقیل درآمد و ام کلثوم صغری که نامش نفیسه بود به همسری عبدالله اکبر بن عقیل انتخاب شد.[۲]
سید محسن امین تعداد دختران علی علیه السلام که لقب ام کلثوم داشته اند را چهار تن ذکر کرده است: همسر مسلم بن عقیل، همسر عبدالله اصغر بن عقیل، همسر عمر بن خطاب، همسر عبدالله بن جعفر.[۳]
با توجه به تعداد فراوان دختران علی علیه السلام و القاب مشابه آنان، بدیهی است مورخان و نسب شناسان و همچنین محققان تاریخ اسلام و شیعه در مورد این تعداد و محل دفن آنان تا حدودی دچار اشتباه یا تناقض و سرگردانی شوند و متأسفانه دانش پژوهان و محققان بعدی نیز ناخودآگاه به بیان اشتباهات آنان بپردازند. این اختلاف در مورد دفن زینب کبری، ام کلثوم کبری و زینب صغری شدت بیشتری می یابد لیکن با نقد و بررسی این اختلافات می توان به یک نتیجه قطعی دست یافت که در ادامه به ذکر اقوال مختصری در این خصوص خواهیم پرداخت.
از آنجا که از جانب محققان و دانش پژوهان شیعه و سنی تحقیقات بسیار گسترده ای در مورد محل دفن زینب کبری سلام الله علیها به عمل آمده و ما نیز اشاره ای به آنها خواهیم داشت؛ با یک بررسی و تدقیق علمی، جای شکی بر کسی نخواهد ماند که زینب کبری سلام الله علیها در شهرک راویه دمشق مدفون شده اند. در این مبحث کوتاه ابتدا به شمه ای مجمل از دوران حیات پرافتخار آن بانوی فداکار پرداخته و سپس نظرات و آراء مختلف در مورد محل دفن ایشان را تشریح خواهیم ساخت.
زندگی نامه زینب کبری
«زینب کبری» ملقب به ام کلثوم در سال ششم هجری ـ پس از صلح حدیبیه ـ و دو سال بعد از تولد حسین بن علی علیه السلام پا به عرصه وجود گذاشت. محیطی که او در آن رشد کرد مهبط جبرئیل امین و جایگاه وحی سرمدی بود و روزی که خداوند به رسولش فرمان داد تا تمامی درهایی که به مسجدالنبی صلی الله علیه و آله باز می شدند را مسدود کند، زادگاه او را مستثنی ساخت. مادرش پاره تن رسول الله صلی الله علیه و آله، پدرش بهترین صحابه و نخستین مرد مسلمان در اسلام و خاندان او افضل خاندان عالم بود که خداوند متعال رجس و پلیدی را از آنان دور کرده و تحت «کساء» رسولش، در ظل حمایت خویش وارد ساخته بود.
زینب سلام الله علیها تحت تربیت چنین خاندان استثنایی رشد کرد. از همان ابتدا با مصیبت های فراوانی روبرو شد که تحمل آن بر بسیاری امکان پذیر نبوده و نخواهد بود. هنوز پنج سال از تولد او نگذشته بود که پدر بزرگ گرامی وی ـ رسول خدا صلی الله علیه و آله ـ آن که همواره او و برادرانش حسن علیه السلام و حسین علیه السلام در آغوش پرمهر و محبت او روزگار می گذرانیدند، به سوی حق شتافت. این مصیبت عظیم برای او و به ویژه مادرش طاقت فرسا و گران بود.
او از همان ابتدا در کنار مادر بیمار خود که به دنبال ارتحال جانسوز پدر و مصیبت های وارده پس از آن به بستر بیماری افتاده و روزهای آخر را می گذرانید به پرستاری از او پرداخت و سرانجام نیز شاهد مرگ او و بهترین پناه دوران کودکی خود شد. او شب هنگام، همراه برادرانش حسن علیه السلام و حسین علیه السلام، پدرش علی علیه السلام و چند تن دیگر از محرمان اهل بیت، در مراسم خاکسپاری مادر حضور یافت و پس از آن تلاش می کرد تا برای دو برادر، مادری مهربان باشد.
زینب سلام الله علیها پس از آن که به سن ازدواج رسید، طبق گفته رسول خدا صلی الله علیه و آله که روزی به فرزندان علی علیه السلام و جعفر نگاه کرده و فرموده بود: «دختران ما برای پسران ما و پسران ما برای دختران ما»؛ از میان آن همه خواستگارانی که داشت به همسری عبدالله بن جعفر بن ابیطالب ـ که پنج سال از او بزرگتر بود ـ درآمد. وی نخستین نوزاد اسلام در حبشه بود.[۴] پدر عبدالله یعنی «جعفر طیار» در «جنگ موته» به شهادت رسیده و مادر او، «اسماء بنت عمیس» پس از شهادت همسر به ازدواج ابوبکر درآمد. اسماء پس از مرگ وی، همراه فرزند خردسال خود محمد بن ابی بکر به خانه علی علیه السلام رفت و پس از پیمان همسری، برای آن حضرت یحیی و محمداصغر را به دنیا آورد.[۵] ابن عنبه او را بدون فرزند ذکر کرده است.[۶] در حالی که عون، عبدالله و محمد در رکاب امام حسین علیه السلام ـ در کربلا ـ به شهادت رسیدند و ام کلثوم نیز به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر طیار درآمد.[۷]
در هر حال، اندک زمانی نگذشته بود که زینب کبری سلام الله علیها دوباره شاهد مصیبتی دیگر شد و آن از دست دادن پدر بزرگوارش علی علیه السلام ـ که در سال چهلم هجری به شهادت رسید ـ بود. پس از این مصیبت، زینب بیش از پیش تنها ماند و وظیفه او در قبال برادرانش سنگین تر شد.
از آنجا که او باید در آتش حوادث می سوخت و آبدیده تر می شد، هنوز از غم فقدان پدر فارغ نشده بود که پاره های جگر برادر، مقابل چشمان او ظاهر گشت. او با این همه مصیبت ها آموخت که چگونه در کنار تنها برادر بازمانده چون کوهی استوار ایستاده و پذیرای مصیبت های بزرگتر باشد.
زینب کبری سلام الله علیها در فاجعه کربلا دهها تن از بهترین و عزیزترین کسانش را از دست داد. سرانجام خود و سایر زنان اهل بیت به اسارت شامیان پلید و ننگین چهره درآمده و با آن همه مصیبت جان فزا، دلیرانه در مقابل عبیدالله بن زیاد ملعون در کوفه به خطبه ایستاد و چهره ننگین او را رسوا کرد. سپس همین اقدام را در مقابل یزید ملعون در دمشق کرده و با خطبه های غرّاء و آتشین خود به پاسداری از خون حسین علیه السلام و رسالت الهی او پرداخت.[۸]
آن معصومه فداکار پس از چند روز توقف در دمشق، همراه سایر زنان اهل بیت و کاروان اسرای کربلا به مدینه بازگشت و چنانچه خواهیم گفت در واقعه حره به سال ۶۲ هجری و یا سال قحطی مدینه، همراه عبدالله جعفر ـ که در دمشق زمین هایی داشت ـ به این شهر مهاجرت و در همان جا وفات یافت.
نظرات محققان در مورد محل دفن زینب کبری
در مورد محل دفن «عقیله بنی هاشم» میان مورخان و محققان اختلاف است. بعضی از آنان محل دفن آن بانوی بزرگوار را با استناد به کتاب «اخبار الزینبات» عبیدلی (متوفی ۲۲۱ هجری) در محلی به نام «قنطرة السباع» در قاهره (مصر) ذکر کرده اند. «استاد حسن قاسم» مصری یکی از آنان است که در پاسخ به نظر شیخ بخیت المطیعی ـ که معتقد بود در «زینبیه» قاهره زینب بنت یحیی بن زید بن علی (علیه السلام) ، نه زینب کبری (علیها السلام) مدفون می باشد ـ به کتاب عبیدلی استناد جسته است.[۹]
دلایلی که وی ذکر کرده از جمله نظر ابن عساکر، ابن طولون، ابن جبیر، ابن اثیر و طبری بسیار متناقض و بدون ذکر سند و ارجاع است.
مرحوم حسنین سابقی در کتاب خود بطور دقیق و علمی استنادات او را بی اساس دانسته و تناقضات «اخبار الزینبات» عبیدلی را فاش ساخته است. وی اذعان می دارد تألیفات مورخانی که حسن قاسم ذکر کرده را به دقت بررسی و در هیچ یک از آنها جز کتاب عبیدلی، مطلبی از زینب دختر علی علیه السلام ندیده است.[۱۰]
نگارنده این سطور نیز بعضی از منابع مذکور را بررسی، ولی در هیچ یک از آنها جز کتاب عبیدلی، مطلبی از زینب بنت علی علیه السلام نیافته و بیشتر آن مورخان از زینب های دیگری از جمله زینب بنت یحیی المتوج بن الحسن المثنی بن الحسن بن علی علیه السلام؛ زینب بنت یحیی بن علی بن الحسین علیه السلام، فاطمه بنت القاسم بن محمد المأمون بن جعفر الصادق علیه السلام یاد کرده اند.
مرحوم سابقی در کتاب خویش ضمن پاسخگویی و نقد این اقوال و نیز ردّ مسئله تبعید حضرت زینب به دستور یزید به مصر یا استقبال باشکوه «مسلمة بن مخلد» ـ حاکم اموی مصر و دشمن اهل بیت ـ از ایشان، به مورخان مشهور مصری اشاره می کند که در مورد مقابر صحابه در مصر ، و زینب های مدفون در آنجا و کسانی که به مصر وارد شده اند دست به تألیفاتی زده ولی به زینب کبری دختر علی (علیه السلام) اشاره نداشته اند. این مورخان عبارتند از : ۱ـ عبدالرحمان بن عبدالحکم مصری (م ۲۵۷ ق) صاحب «منهج السالک فی اخبار مصر والقری و الممالک» ۲ـ ابو عمرو محمد بن یوسف کندی (م ۳۵۴ ق) مؤلف «ولاة مصر» ۳ـ ابو محمد حسن بن ابراهیم بن ذولاق لیثی مصری (م ۳۸۷ ق) ۴ـ عزالملک محمد بن عبدالله حرانی مسیحی (م ۴۲۰ ق) ۵ـ قاضی سلامه قضاعی (م ۴۵۳ ق) صاحب «انس الزائرین» ۶ـ ابو طاهر سلفی (م ۵۷۶ ق) ۷ـ عبدالقادر مقریزی (م ۸۴۵ ق) صاحب «الخطط و الاعتبار» ۸ـ شمس الدین انصاری مصری (م ۸۱۴ ق) مؤلف «الکواکب السیاره فی ترتیب الزیاره» ۹ـ شمس الدین سخاوی (م ۹۰۲ ق) صاحب «رساله زینبیات»،[۱۱] ۱۰- ابراهیم بن علی فخرومی مصری (م ۸۹۱ ق) مؤلف «الفضائل الباهره فی محاسن مصر و القاهره»، ۱۱- سخاوی حنفی مصری (م ۸۱۴ ق) صاحب «تحفة الاحباب»، ۱۲- عبدالرحمان سیوطی (م ۹۱۱ ق) صاحب «حسن المحاضره فی تاریخ مصر والقاهره» و نیز «درّ السحابه فیمن دخل مصر من الصحابه»،[۱۲] ۱۳- ابن تغری بردی (م ۷۰۴ ق) مؤلف «النجوم الزاهره فی الخبار ملوک مصر والقاهره»، ۱۴- ابن دقماق (م ۷۹۲ ق) صاحب «الانتصار لواسطه عقد الامصار».[۱۳]
در بین محققان و مورخان شیعه، تنها محسن الامین قبر زینب سلام الله علیها را در بقیع می داند؛ در حالی که هیچیک از مورخان به نام زینب کبری که در بقیع مدفون باشد اشاره نکرده اند و زینبی که در بقیع بخاک سپرده شده، ام کلثوم کبری ـ مادر زید بن عمر ـ بوده که هر دو در یک روز از دنیا رفته اند.[۱۴]
و اما بیشتر محققان و صاحب نظران شیعه از جمله «علامه بحرالعلوم»، «میرزا حسین نوری»، «محدث قمی»، «حسون بن زینی حسینی»، «علامه حسنین سابقی»، و مورخان اهل سنت از جمله «ابن بطوطه»، «ابن حورانی»، «ابن جبیر»، «عزالدین محمد صیادی شافعی» و... معتقدند که زینب سلام الله در «قریه رادیه دمشق» بخاک سپرده شده و علت سفر عقیله بنی هاشم را واقعه حرّه به سال ۶۲ هجری[۱۵] یا قحطی در مدینه دانسته که زینب به همراه همسرش به دمشق که زمین هایی در آنجا داشته رفته است.
در این میان بعضی از آنان چون «ابن حورانی» و «محسن الامین»، قبر زینب را در راویه دانسته ولی او را ام کلثوم صغری دختر علی علیه السلام و همسر عمر بن خطاب می دانند که این سخن در گذشته مورد نقد و پاسخ قرار داده شد. این اشتباه بیشتر بخاطر لقب آن دو یعنی ام کلثوم است زیرا چنانچه گفتیم بعضی از دختران علی علیه السلام لقب ام کلثوم داشته اند. در حالی که بعضی می اندیشند تنها ام کلثوم صغری چنین لقبی داشته است.
موقعیت و ساختار حرم زینب کبری
قریه ای که حضرت زینب سلام الله علیها در آن مدفون هستند در گذشته به «راویه» و اکنون به زینبیه مشهور است. در حال حاضر این قریه به شهر متصل و در هفت کیلومتری شرق دمشق قدیم به طرف فرودگاه واقع می باشد. در خیابان اصلی این شهرک از دور، گنبد و مأذنه های مقبره آن بانوی گرامی و دخت امام علی علیه السلام دیده می شود. گنبد این مرقد طلائی است و در سمت شرقی و غربی آن دو مناره کاشیکاری شده قرار دارد.
فضای حرم حضرت زینب و صحن آن به صورت مربع مستطیل می باشد که شبستان و گنبد و حرم در وسط آن قرار گرفته و دارای چهار درِ ورودی می باشد. سقف شبستان و حرم از سه قسمت تشکیل شده که به صورت پله ای بر روی هم قرار دارند و گنبد نیز در وسط آن قرار یافته است. بر روی این گنبد آیاتی از قرآن نوشته شده و طلاکاری آن در سالهای اخیر به وسیله ایران انجام شده است.
در سمت شرق صحن مطهر، مصلای زینبیه به همّت «آیت الله فهری زنجانی» نماینده مقام معظم ولی فقیه در سوریه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعای کمیل و نماز جمعه در آن برقرار می گردد. این شبستان بسیار بزرگ می باشد. مساحت کل صحن، حرم و سایر مراکز وابسته حدود ده هزار متر مربع است. در حرم جمعاً ۱۱۴ اطاق وجود دارد که ۶۴ اطاق آن در صحن بزرگ و بقیه در صحن دوم و حسینیه های اطراف است.
در مدخل درِ غربی حرم و سمت راست آن ـ داخل اطاق کوچکی ـ سه قبر وجود دارد که یکی از آنها قبر «آیت الله سید حسین یوسف مکی عاملی» متوفی ۱۳۹۷ هجری و دیگری مرحوم «محسن الامین عاملی»، صاحب تألیف معروف «اعیان الشیعه» و سومین آنها نیز دختر میرزا تقی بهبهانی می باشد.
مقبره آن بانوی بزرگوار زینب کبری سلام الله علیها در وسط حرم با ضریحی نقره ای و اطراف آن هشت ستون کاشیکاری شده که گنبد حرم بر آن استوار شده وجود دارد. دیوارهای حرم مطهر تا نصف آن سنگ سفید و بقیه آئینه کاری بوده و جلوه ای از هنر و معماری ایرانی اسلامی است. بنای داخل و خارج حرم و همچنین مناره ها و گنبد از حدود بیست سال پیش است ولی توسعه های اطراف صحن و تزئینات آنها همگی از سوی جمهوری اسلامی انجام شده است.
قبر حضرت زینب همواره به عنوان نواده رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرزند بهترین حامی و یاور او و خواهر شهید مظلوم کربلا ـ حسین بن علی علیه السلام ـ مورد زیارت عامه مردم دمشق و کشورهای مختلف قرار می گیرد که به مقصد زیارت آن بانوی مظلوم و ستمدیده با هر گونه وابستگی و اعتقاد مذهبی فرسنگ ها راه پیموده و به این قریه کوچک می آیند، در بین اهل سنت نیز «عقیله بنی هاشم» از حرمت و وجاهت ویژه ای برخوردار است.
پانویس
- ↑ در مورد مسئله ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب اختلافات فراوانی در منابع تاریخی بوده و علما و مورخان شیعه نیز نسبت به آن مواضعی مختلف و متعدد دارند. بعضی چون شیخ مفید، عبدالرزاق مقرم، شیخ محمدجواد بلاغی به کلی این مسأله را انکار کرده و نمی پذیرند. در حالی که کسانی چون قزوینی رازی، ابن شهر آشوب، محسن الامین، محمدهاشم خراسانی آن را پذیرفته اند. در این میان عده ای چون شیخ طوسی، کلینی، و طبرسی از اجله علما و محدثان و فقهای شیعه ضمن پذیرش آن، ازدواج را امری اجباری دانسته و اظهار می دارند که علی علیه السلام قلباً به این امر راضی نبوده است. از طرف دیگر مورخان اهل سنت، بالاتفاق به این مطلب اشاره داشته و می گویند عمر می خواسته به وسیله این ازدواج با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله از طریق فاطمه سلام الله علیها ارتباط نسبی و سببی برقرار کند زیرا عمر خود گفته است: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده ام که «کلُ نَسَب و سبب مُنْقَطِع یومَ القیامه اِلاّ نسبی و سَبَبی» لذا ام کلثوم کبری را که فرزند فاطمه سلام الله علیها بود. از علی علیه السلام خواستگاری کرد و چون عباس واسطه شد علی علیه السلام پذیرفت. در این میان مورخان و محققان اهل سنتِ متمایل به شیعه از جمله محمد بن جریر بن رستم طبری، ابن صباغ مالکی، محب الدین طبری، ابن عنبه، گنجی شافعی و... نیز به تشریح آن را مورد بررسی و پذیرش قرار داده اند. برای اطلاع بیشتر بنگرید به: محسن الامین اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۸۵؛ محب طبری، ذخائرالعقبی، ص۱۶۷ الی ۱۷۱؛ قزوینی رازی، النقض، ص ۲۷۸؛ ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۶، ص۸۱؛ شریف مرتضی، نکاح علی ابنة عمر، رساله خطی ش۲۱، ص۲۷ ـ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
- ↑ کتاب نسب قریش ص۴۳ـ۴۷؛ وی نام هفت دختر دیگر از علی علیه السلام که فرزندان سایر همسران آن حضرت بوده اند را برشمرده و ابن عنبه، نسابی معروف و مشهور نیز به نقل از ابوالحسن العمری در المجدی، تعداد دختران علی علیه السلام را هیجده تن ذکر کرده است (عمدة الطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۸۳) همچنین ابن صباغ به نقل روایات مختلف در مورد تعداد دختران و پسران علی علیه السلام پرداخته است . (الفصول المهمه فی معرفة احوال الائمه، ص۱۳۴ـ۱۳۵)
- ↑ اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۸۵.
- ↑ ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۴، ص۸۷.
- ↑ عایشه بنت الشاطی، السیده زینب، ص۴۸؛ در مورد اسماء بنگرید به ص از کتاب حاضر.
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص۵۵.
- ↑ زبیر بن بکار، همان کتاب، ص ۸۲؛ عایشه بنت الشاطی، همان کتاب، ص ۴۸.
- ↑ برای اطلاع از خطبه های کوبنده زینب سلام الله بنگرید به طبرسی، الاحتجاج، جلد دوم؛ مجلسی، بحارالانوار، جزء ۴۵ از مجلد پانزدهم؛ ابن طیفور، بلاغات النساء؛ عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین او حدیث کربلا.
- ↑ محمد زکی ابراهیم، مراقد اهل البیت بالقاهره، ص۵۳ به بعد.
- ↑ مرقد القیله زینب سلام الله علیها، ص۱۰۱ به بعد. مرحوم شیخ جعفر نقدی نیز یکی از کسانی است که قبر زینب را در مصر دانسته و مرحوم سابقی دلائل وی را نیز به طور مستند رد کرده است.
- ↑ سخاوی سخن مؤلف الکواکب السیاره را تأیید کرده است. (الخطط التوفیقیه، ج۵، ص۱۰)
- ↑ سیوطی در این کتاب به نام تمامی صحابه ای که به مصر آمده اند اشاره کرده و از زینب بنت علی علیه السلام در رساله زینبات خود نامی نبرده است. (همان کتاب، ص ۷ـ۱۹)
- ↑ رـک به حسنین تسابقی، مرقد العقیله زینب سلام الله علیها، ص۸۲ به بعد.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج۸، ص۴۶۴؛ محب طبری، ذخائر العقبی، ص۱۷۱.
- ↑ در سال ۶۲ هجری، پس از شهادت امام حسین علیه السلام، مردم مدینه علیه حاکم اموی این شهر شوریده و یزید را از خلافت خلع کردند، آنان بر اساس دعوت عبدالله بن زبیر در مکه دست به چنین اقدامی زده و بسیاری نیز تحت تأثیر شدید حادثه شوم کربلا واقع شده بودند. یزید نیز مسلم بن عقبه یکی از خونخوارترین و سفاک ترین مأمورین خود را برای سرکوبی مردم مدینه فرستاد. وی چند شب و روز به کشتار بازماندگان رسول خدا صلی الله علیه و آله سادات و... پرداخت.
منبع
اصغر قائدان، اماكن سياحتي و زيارتي دمشق، بازیابی: 18 دی ماه 1391.
