حرم حضرت زینب عليها السلام
| |
|
کشور |
سوریه |
|
شهر |
دمشق |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
مرقد حضرت زینب کبری (علیهاالسلام)، از زیارتگاه های مهم و مورد توجه همه مذاهب اسلامی در دمشق است. گرچه در مورد محل دفن حضرت زینب میان مورخان و محققان اختلاف است و قبرستان بقیع و قاهره مصر نیز در این رابطه مطرح شده، اما قول اول مشهورتر می باشد.
محتویات
دختران امام علی علیه‌السلام
حضرت علی علیه السلام از حضرت فاطمه سلام الله علیها دو دختر و از سایر زنان نیز چندین دختر داشتند که چند تن از آنان ملقب به ام کلثوم بوده اند. بر اساس گفته «زبیر بن بکار»، نسب شناس مشهور عرب، زینب کبری که به همسری عبدالله بن جعفر درآمد و ام کلثوم کبری که همسر عمر بن خطاب شد.[۱] هر دو از فاطمه زهرا سلام الله علیها بوده اند. وی دختران معروف دیگر ایشان از غیر فاطمه سلام الله علیها را چنین نام برده است: رقیه دختر صَهباء که همسر مسلم بن عقیل گشت، زینب صغری به ازدواج محمد بن عقیل درآمد و ام کلثوم صغری که نامش نفیسه بود به همسری عبدالله اکبر بن عقیل انتخاب شد.[۲]
سید محسن امین تعداد دختران علی علیه السلام که لقب ام کلثوم داشته اند را چهار تن ذکر کرده است: همسر مسلم بن عقیل، همسر عبدالله اصغر بن عقیل، همسر عمر بن خطاب، همسر عبدالله بن جعفر.[۳]
با توجه به تعداد فراوان دختران علی علیه السلام و القاب مشابه آنان، بدیهی است مورخان و نسب شناسان و همچنین محققان تاریخ اسلام و شیعه در مورد این تعداد و محل دفن آنان تا حدودی دچار اشتباه یا تناقض و سرگردانی شوند و متأسفانه دانش پژوهان و محققان بعدی نیز ناخودآگاه به بیان اشتباهات آنان بپردازند. این اختلاف در مورد دفن زینب کبری، ام کلثوم کبری و زینب صغری شدت بیشتری می یابد.
از آنجا که از جانب محققان و دانش پژوهان شیعه و سنی تحقیقات بسیار گسترده ای در مورد محل دفن زینب کبری سلام الله علیها به عمل آمده و ما نیز اشاره ای به آنها خواهیم داشت؛ با یک بررسی و تدقیق علمی، جای شکی بر کسی نخواهد ماند که زینب کبری سلام الله علیها در شهرک راویه دمشق مدفون شده اند.
زندگی‌نامه زینب کبری
حضرت زینب کبری علیهاالسلام، فرزند امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیهاالسلام در سال ششم هجری ـ پس از صلح حدیبیه ـ و دو سال بعد از تولد حسین بن علی علیه السلام پا به عرصه وجود گذاشت.
زینب سلام الله علیها پس از آن که به سن ازدواج رسید، به همسری عبدالله بن جعفر ـ که پنج سال از او بزرگتر بود ـ درآمد.
زینب کبری سلام الله علیها در فاجعه کربلا دهها تن از بهترین و عزیزترین کسانش را از دست داد. سرانجام خود و سایر زنان اهل بیت به اسارت شامیان پلید درآمده و با آن همه مصیبت جان فزا، دلیرانه در مقابل عبیدالله بن زیاد ملعون در کوفه به خطبه ایستاد و چهره ننگین او را رسوا کرد. سپس همین اقدام را در مقابل یزید ملعون در دمشق کرده و با خطبه های غرّاء و آتشین خود به پاسداری از خون حسین علیه السلام و رسالت الهی او پرداخت.[۴]
آن حضرت پس از چند روز توقف در دمشق، همراه سایر زنان اهل بیت و کاروان اسرای کربلا به مدینه بازگشت و در واقعه حره به سال ۶۲ هجری و یا سال قحطی مدینه، همراه عبدالله بن جعفر ـ که در دمشق زمین هایی داشت ـ به این شهر مهاجرت و در همان جا وفات یافت.
محل دفن زینب کبری
چهار سرزمین برای محل دفن حضرت زینب سلام الله علیها بیان شده است: سنجار، قاهره مصر، قبرستان بقیع، و دمشق.
سنجار در عراق:
«سنجار» شهری معروف در شمال عراق و جنوب منطقه «نصیبین» و بر سر راه شام. در این شهر مراقدی منسوب به اهل بیت علیهم السلام قرار دارد. یکی از این مراقد شریف، منسوب به حضرت زینب کبری سلام الله علیها است. این قول سند تاریخی ندارد و مهم ترین دلیل آن، شهرت میان مردم به ویژه بومیان منطقه است. تنها یک منبع از اقوال متأخر به دست آمد که این دیدگاه را در کنار اقوال دیگر آورده و تأکید کرده که این قول، سند قطعی ندارد. با این حال، تصریح کرده است که این مرقد در طول تاریخ، توسط دولت های شیعی چون آل بویه، حمدانیان و عقیلیون بازسازی و آباد شده است.[۵]
زینبیه در مصر:
برخی بر این عقیده هستند که حضرت زینب کبری سلام الله علیها در قاهره مصر مدفون است. این دیدگاه، ناشی از اشتراک اسم «زینب» در میان بسیاری از بانوان است.[۶]
مهم ترین کتابی که مرقد حضرت را در مصر دانسته و دیگران به آن اعتماد کرده اند، رساله کوچکی به نام «اخبار الزینبات» نوشته عُبیدلی نسابه (۲۷۷- ۲۱۴ ق) است. در این اثر زنان صحابی و زنان اهل بیت علیهم السلام که نامشان «زینب» است، معرفی شده اند. در این کتاب آمده است که بعد از مراجعت کاروان باقی مانده واقعه کربلا از شام به مدینه، جوّ عمومی مدینه نا آرام شد. حاکم مدینه نامه ای برای یزید نوشت و وضع پیش آمده در مدینه و نقش حضرت زینب سلام الله علیها در بیداری و مقاومت مردم را برای یزید توضیح داد. یزید در پاسخ نوشت که زینب را از مدینه اخراج کند. حاکم مدینه مُصِرّ بود که زینب از مدینه خارج شود. سرانجام حضرت زینب سلام الله علیها از مدینه به مصر هجرت کرد و مورد استقبال حاکم مصر و عده زیادی از اهالی مصر قرار گرفت. حضرت زینب بعد از گذشت حدود یک سال در غروب پانزدهم رجب سال ۶۳ در قاهره رحلت نمود.[۷]
محمد حسنین سابقی نویسنده کتاب «مرقد العقیله زینب علیهاالسلام» اشکالاتی را بر احادیث کتاب اخبار الزینبات وارد کرده ضمن نقد این اقوال و نیز ردّ مسئله تبعید حضرت زینب به دستور یزید به مصر یا استقبال باشکوه «مسلمة بن مخلد» ـ حاکم اموی مصر و دشمن اهل بیت ـ از ایشان، می گوید: اکثر راویانی که عبیدلی این روایات را از آنان نقل کرده است، مجهول هستند و پس از بررسی و تتبع فراوان در کتب رجال و تراجم و نسب هیچ اثری از آنان به دست نیامد. مفاد این روایات نیز خالی از تناقض و اشکال تاریخی نیست.
این بارگاه در قاهره در منطقه سیدة زینب قرار دارد و در سال ۱۱۷۳ هجری قمری بازسازی شده است. این مکان به مقام السیدة زینب و مسجد السیدة زینب مشهور است.[۸]
قبرستان بقیع در مدینة:
سید محسن امین قبرستان بقیع در مدینه را محل دفن حضرت زینب علیهاالسلام دانسته است.[۹] او برای این مطلب دلیل می آورد که بازگشت حضرت زینب پس از فاجعه کربلا به مدینه، قطعی و مسلم است اما خروج مجدد او از این شهر ثابت نشده است، بنابراین باید گفت: در مدینه وفات یافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاریخ وفات و محل دفنش دقیقا روشن نباشد. این دلیل در واقع نوعی استصحاب است که مرحوم امین به آن استناد کرده است.
در ردّ دیدگاه فوق، این سؤال مطرح است که آن بانوی مشهور و جلیل القدر که مقامش با دیگر زنان مدینه قابل مقایسه نبود، چرا مانند دیگر بانوان بزرگ و سرشناس شهر مدینه، دارای قبر مشخصی نیست و هیچ یک از مورخان و تراجم نویسان به وفات ایشان در مدینه و دفن شان در بقیع اشاره نکرده اند؟ برخی در پاسخ گفته اند که این احتمال وجود دارد با آن همه ظلم و ستم که بر آن حضرت و دودمانش در کربلا و کوفه و شام، و عدم رضایت از مردم زمانه خویش، مانند مادرش فاطمه زهرا سلام الله علیها وصیت کرده باشد که شبانه به خاکش سپارند تا کسی از مدفنش آگاه نباشد.[۱۰]
دمشق در شام:
مرحوم شیخ عباس قمی به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نوری و دیگران احتمال شام را تقویت کرده اند. بر اساس اخبار، موقعی که واقعه حرّه[۱۱] و غارت و کشتار مردم مدینه در سال ۶۲ هجری توسط یزیدیان رخ داد، عبدالله بن جعفر برای این که ناراحتی همسرش زینب تجدید نشود و قدری غم و اندوه او کاسته شود، افزون بر این، مرض وبا و طاعون در مدینه شایع شده بود و برای در امان ماندن از آن، به همراه حضرت زینب به سوی مزرعه ای در شام رفتند و در آن جا اقامت گزیدند تا این که حضرت زینب مریض شد و در آن دیار از دنیا رفت.
بیشتر محققان و صاحب نظران شیعه از جمله «علامه بحرالعلوم»، و مورخان اهل سنت از جمله «ابن بطوطه»، «ابن حورانی» و... نیز معتقدند که زینب سلام الله در «قریه رادیه دمشق» بخاک سپرده شده و علت سفر عقیله بنی هاشم را واقعه حرّه به سال ۶۲ هجری یا قحطی در مدینه دانسته که زینب به همراه همسرش به دمشق که زمین هایی در آنجا داشته رفته است.
ابوبکر موصلی (قرن هشتم) در کتاب خود به نام «فتوح الرحمن» گفته است: «خانم زینب کبری (س)، دختر علی (ع) ... بعد از مصیبت برادرش وفات یافت و در روستایی از اطراف دمشق که به آن راویه می گویند، دفن گردید. من با گروهی از دوستانم قبر ایشان را زیارت کردیم».[۱۲]
در کتاب «خیرات الحسان» نیز آمده است: در مدینه قحطی پیش آمد. زینب همراه شوهرش عبدالله بن جعفر به شام کوچ کردند و قطعه زمینی داشتند. زینب در همان جا در سال ۶۵ هجری درگذشت و در همان مکان دفن شد.[۱۳]
این مکان اکنون در جنوب دمشق قرار دارد. به سبب وجود حرم حضرت زینب(س)، این منطقه «شهرک السیدة زینب» نام گرفته است.[۱۴] احتمال دفن شدن حضرت زینب(س) در شام با وجود اندک درنگ تاریخی، از سه دیدگاه قبلی کامل تر و استوارتر است.
موقعیت و ساختار حرم زینب کبری
قریه ای که حضرت زینب سلام الله علیها در آن مدفون هستند در گذشته به «راویه» و اکنون به «زینبیه» مشهور است. در حال حاضر این قریه به شهر متصل و در هفت کیلومتری شرق دمشق قدیم به طرف فرودگاه واقع می باشد. در خیابان اصلی این شهرک از دور، گنبد و مأذنه های مقبره آن بانوی گرامی دیده می شود. گنبد این مرقد طلائی است و در سمت شرقی و غربی آن دو مناره کاشیکاری شده قرار دارد.
فضای حرم حضرت زینب و صحن آن به صورت مربع مستطیل می باشد که شبستان و گنبد و حرم در وسط آن قرار گرفته و دارای چهار درِ ورودی می باشد. سقف شبستان و حرم از سه قسمت تشکیل شده که به صورت پله ای بر روی هم قرار دارند و گنبد نیز در وسط آن قرار یافته است. بر روی این گنبد آیاتی از قرآن نوشته شده و طلاکاری آن در سالهای اخیر به وسیله ایران انجام شده است.
در سمت شرق صحن مطهر، مصلای زینبیه به همّت «آیت الله فهری زنجانی» نماینده مقام معظم رهبری در سوریه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعای کمیل و نماز جمعه در آن برقرار می گردد. این شبستان بسیار بزرگ می باشد. مساحت کل صحن، حرم و سایر مراکز وابسته حدود ده هزار متر مربع است. در حرم جمعاً ۱۱۴ اطاق وجود دارد که ۶۴ اطاق آن در صحن بزرگ و بقیه در صحن دوم و حسینیه های اطراف است.
در مدخل درِ غربی حرم و سمت راست آن ـ داخل اطاق کوچکی ـ سه قبر وجود دارد که یکی از آنها قبر «آیت الله سید حسین یوسف مکی عاملی» متوفی ۱۳۹۷ هجری و دیگری مرحوم «سید محسن امین عاملی»، صاحب «اعیان الشیعه» و سومین آنها نیز دختر میرزا تقی بهبهانی می باشد.
مقبره حضرت زینب کبری سلام الله علیها در وسط حرم با ضریحی نقره ای و اطراف آن هشت ستون کاشیکاری شده که گنبد حرم بر آن استوار شده وجود دارد. دیوارهای حرم مطهر تا نصف آن سنگ سفید و بقیه آئینه کاری بوده و جلوه ای از هنر و معماری ایرانی اسلامی است. بنای داخل و خارج حرم و همچنین مناره ها و گنبد از حدود بیست سال پیش است ولی توسعه های اطراف صحن و تزئینات آنها همگی از سوی جمهوری اسلامی انجام شده است.
از سال ۱۳۹۱ ش. با تشدید بحران در سوریه و حضور گسترده تروریست‌های تکفیری در این کشور، این حرم چندین بار مورد حمله قرار گرفت که به دنبال آن بخشی از قسمت‌های حرم از جمله گنبد، صحن و درهای اصلی حرم آسیب دید. به دنبال این اقدامات، گروه‌های مختلفی برای دفاع از حرم‌های اهل بیت(ع) عازم سوریه شدند. این گروه‌ها که به مدافعان حرم مشهورند توانستند مانع از ورود گروه‌های تروریستی به منطقه زینبیه شوند.
پانویس
- ↑ در مورد مسئله ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب اختلافات فراوانی در منابع تاریخی بوده و علما و مورخان شیعه نیز نسبت به آن مواضعی مختلف و متعدد دارند. بعضی چون شیخ مفید، عبدالرزاق مقرم، شیخ محمدجواد بلاغی به کلی این مسأله را انکار کرده و نمی پذیرند. در حالی که کسانی چون قزوینی رازی، ابن شهر آشوب، محسن الامین، محمدهاشم خراسانی آن را پذیرفته اند. در این میان عده ای چون شیخ طوسی، کلینی، و طبرسی از اجله علما و محدثان و فقهای شیعه ضمن پذیرش آن، ازدواج را امری اجباری دانسته و اظهار می دارند که علی علیه السلام قلباً به این امر راضی نبوده است. از طرف دیگر مورخان اهل سنت، بالاتفاق به این مطلب اشاره داشته و می گویند عمر می خواسته به وسیله این ازدواج با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله از طریق فاطمه سلام الله علیها ارتباط نسبی و سببی برقرار کند زیرا عمر خود گفته است: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده ام که «کلُ نَسَب و سبب مُنْقَطِع یومَ القیامه اِلاّ نسبی و سَبَبی» لذا ام کلثوم کبری را که فرزند فاطمه سلام الله علیها بود. از علی علیه السلام خواستگاری کرد و چون عباس واسطه شد علی علیه السلام پذیرفت. در این میان مورخان و محققان اهل سنتِ متمایل به شیعه از جمله محمد بن جریر بن رستم طبری، ابن صباغ مالکی، محب الدین طبری، ابن عنبه، گنجی شافعی و... نیز به تشریح آن را مورد بررسی و پذیرش قرار داده اند. برای اطلاع بیشتر بنگرید به: محسن الامین اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۸۵؛ محب طبری، ذخائرالعقبی، ص۱۶۷ الی ۱۷۱؛ قزوینی رازی، النقض، ص ۲۷۸؛ ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۶، ص۸۱؛ شریف مرتضی، نکاح علی ابنة عمر، رساله خطی ش۲۱، ص۲۷ ـ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
- ↑ کتاب نسب قریش ص۴۳ـ۴۷؛ وی نام هفت دختر دیگر از علی علیه السلام که فرزندان سایر همسران آن حضرت بوده اند را برشمرده و ابن عنبه، نسابی معروف و مشهور نیز به نقل از ابوالحسن العمری در المجدی، تعداد دختران علی علیه السلام را هیجده تن ذکر کرده است (عمدة الطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۸۳) همچنین ابن صباغ به نقل روایات مختلف در مورد تعداد دختران و پسران علی علیه السلام پرداخته است . (الفصول المهمه فی معرفة احوال الائمه، ص۱۳۴ـ۱۳۵)
- ↑ اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۸۵.
- ↑ برای اطلاع از خطبه های کوبنده زینب سلام الله بنگرید به طبرسی، الاحتجاج، جلد دوم؛ مجلسی، بحارالانوار، جزء ۴۵ از مجلد پانزدهم؛ ابن طیفور، بلاغات النساء؛ عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین او حدیث کربلا.
- ↑ المرأة العظیمة : ص ٢٣٨.
- ↑ بطلة الکربلاء : ص ۳۹۶.
- ↑ اخبار الزینبات : صص ۱۱۵- ۱۲۲.
- ↑ أعلام النساء : ج ۲، ص ۹۹.
- ↑ اعیان الشیعة : ج ۷، ص ۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ السیدة زینب : ص ۳۲۶.
- ↑ در سال ۶۲ هجری، پس از شهادت امام حسین علیه السلام، مردم مدینه علیه حاکم اموی این شهر شوریده و یزید را از خلافت خلع کردند، آنان بر اساس دعوت عبدالله بن زبیر در مکه دست به چنین اقدامی زده و بسیاری نیز تحت تأثیر شدید حادثه شوم کربلا واقع شده بودند. یزید نیز مسلم بن عقبه یکی از خونخوارترین و سفاک ترین مأمورین خود را برای سرکوبی مردم مدینه فرستاد. وی چند شب و روز به کشتار بازماندگان رسول خدا صلی الله علیه و آله سادات و... پرداخت.
- ↑ ابوالبقاء بدری، نزهة الانام فی محاسن الشام، ص۳۷۴-۳۸۱؛ عدوی شافعی، الزیارات بدمشق، ص۲۱.
- ↑ خیرات حسان، ص ۲۹، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص ۳۵۳.
- ↑ قرشی، السیده زینب، ص۲۹۹.
منابع
- اصغر قائدان، اماکن سیاحتی و زیارتی دمشق، بازیابی: ۱۸ دی ماه ۱۳۹۱.
- ویکی شیعه.
