علوم قرآنی

علوم قرآنى، علومى است كه براى فهم و درك معانى كلام خدا به عنوان مقدمه بايد آموخته شود. مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از:اسامی و صفات قرآن,تاریخ قرآن, اعجاز قرآن, ترجمه قرآن,تفسیر قرآن,تقسیمات قرآن, خصایص قرآن, دلالت الفاظ قرآن, فضایل قرآن, قرائت قرآن, تجوید,تحریف و عدم تحریف در قرآن. در علم تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود:نزول قرآن, جمع قرآن, اسباب نزول قرآن. در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود:عام و خاص, مجمل و مبین, مطلق و مقید, محکم و متشابه, مفهوم و منطوق, نص و ظاهر, ناسخ و منسوخ. شناخت دقيق غالب اين بحث‌ها در شناخت محتواى قرآن دخيل بوده و مى‌تواند ما را در تفسير صحيح از قرآن يارى دهد. به عنوان مثال شناخت آيات مكى از مدنى که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعيت زمانى و مكانى نزول آيات كه در برخى موارد همچون قرينه‌هاى حاليه در تفهيم مراد آيات عمل مى‌كنند، يارى دهد.

پيشگامان تدوين علوم قرآنى

• یحيى بن يعمر (م 89) كتابى در قرائت نگاشته است.
• حسن بصرى (م 110) نويسنده نزول القرآن و عدد آى القرآن.
• عبدالله بن عامر يحصبى (م 118) نويسنده كتب اختلاف مصاحف الشام والحجاز والعراق والمقطوع والموصول.
• عطاء بن ابى مسلم ميسرة الخراسانى (م 135) اولين نويسنده در ناسخ و منسوخ.
• محمد بن سائب كلبى (م 146) آغازگر تدوين احكام القرآن.
• ابان بن تغلب (م 141) نخستين مؤلف در علم قرائت، معانى قرآن و غريب القرآن.
• خليل بن احمد فراهيدى (م 170) مبتكر و مؤلف در نقط و رسم.
• على بن عبدالله سعدى در تأليف اسباب النزول و محمد بن جنيد (م 281) در امثال القرآن گوى سبقت را از ديگران ربوده‌اند.
• محمد بن يزيد واسطى (م 306 يا 309) پيشقدم در تدوين كتابى با عنوان اعجاز قرآن بوده كه امروزه از ميان رفته است.

برخى از قرآن شناسان، على بن مدينى و ابوعبيد قاسم بن سلام را كه هر دو از دانشمندان قرن سوم‌اند، به ترتيب پيشگام در تدوين اسباب النزول و ناسخ و منسوخ ‌دانسته‌اند. نخستین کسانی که به تدوین این رشته علمی پرداختند، عبارتند از:

• یحیی بن یعمر (متوفی 89 هجری)؛
• حسن بصری (متوفی 110 هجری)؛
• ابان بن تغلب (141 هجری)؛
• محمد بن سائب کلبی (متوفی 146 هجری) و تعدادی از دانشمندان دیگر که به تدریج بر تعداد موضوعات علوم قرآنی و نویسندگان آن افزوده گردید.

سير تاريخى نگارش‌ها در سده‌هاى مختلف:

• قرن اول: يحيى بن يعمر (م 89) به او كتابى در قرائت را نسبت داده‌اند.
• قرن دوم: حسن بصرى (م 110)، عبدالله بن عامر يحصبى (م 118)، عطاء بن ابى‌مسلم ميسرة الخراسانى (م 135)، ابان بن تغلب (م 141)، محمد بن سائب كلبى (م 146)، حسين بن واقدى مروزى (م 151)، خليل بن احمد (م 170).
• قرن سوم: يحيى بن زياد معروف به فراء (م 207) مؤلف معانى القرآن و كتب ديگر، محمد بن جنيد (م 281) صاحب امثال القرآن، محمد بن مسعود عياشى داراى تأليفات بسيار و از جمله تفسيرى معروف به نام خودش، قاسم بن سلام (م 224) مؤلف الناسخ والمنسوخ، القرائات و فضائل القرآن.
• قرن چهارم: محمد بن يزيد واسطى (م 306 يا 309) مؤلف اعجاز قرآن، ابوعلى كوفى (م 346) صاحب فضائل القرآن، ابن جرير طبرى (م 310) صاحب تفسير معروف، ابوبكر بن قاسم انبارى (م 328) نويسنده عجائب علوم القرآن، سيد شريف رضى (م 406) نويسنده تلخيص البيان فى مجازات القرآن.

ابن نديم در كتاب الفهرست خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تا زمان او، يعنى قرن چهارم در زمينه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تأليفات در زمينه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‌كنيم:

1. تفسير، حدود 45 كتاب.
2. معانى القرآن، بيش از 20 كتاب.
3. لغات القرآن، 6 كتاب.
4. قرائات، بيش از 20 كتاب.
5. النقط والشكل للقرآن، 6 كتاب.
6. متشابه القرآن، 10 كتاب.
7. ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب.

از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد. گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى آن گونه كه فعلا رايج است با آنچه كه در چند سده‌هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت است.

علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‌شد، در واقع علم تفسیر، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم اعجاز قرآن، علم تاريخ ‌قرآن، علم ناسخ و منسوخ و... به تدريج كثرت و تنوع مباحث سبب گرديد، ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به وجود آيد.

زرقانى مى‌گويد: معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد مشهور به حوفى (م 430) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد كه پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراين ما مى‌توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم.

وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه علوم قرآنى به صورت يك فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهيم بن سعيد حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م597) و سخاوى (م 641) و ابوشامه (م 665) پرورش يافت.