خوشنویسی در اسلام
با ظهور اسلام و تلاش جهت زیبانویسی کلام الهی، هنرخوشنویسی در بین مسلمانان ارزشی ویژه پیدا نمود چنانچه برخی خوشنویسی را شاخص‌ترین هنر در پهنه سرزمین‌های اسلامی دانسته اند.[۱] خطاطی در بین مسلمانان در اشکال مختلف همچون كتیبه نگاری، خوشنویسی روی بوم، كاغذ، سفال و غیره ظاهر گردیده است.
بسیارى از برگزیده‌ترین خوشنویسان، ایرانى بودند؛ آن‌گونه كه در میان انواع شیوه‌هاى خطاطى، دو شكل عمده آن یعنى نستعلیق و شكسته، از ابتكارات ایرانیان بود.[۲]
اهمیت خوشنویسی در اسلام
از نظرگاه مسلمانان هنر خوشنویسی هنری مقدس است و با تهذیب نفس و طهارت روح ارتباطی نزدیک دارد. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «خط خوش باعث جلای روح و صفای باطن است». [۳]
خطوط اسلامی
خطوط اسلامی رایج در بین ملل اسلامی عبارتند از:
- خط نستعلیق كه عروس خطوط نام گرفته و شكسته نستعلیق كه به عنوان خط تحریری ایران بكار می‌رفته است و امروزه به زیباترین شكل ممكن، توسط بزرگ استاد خط شكسته، یداله كابلی خوانساری به علاقه‌مندان عرضه می‌گردد.
- خط ثلث كه ویژه نگاشتن كتیبه بر سر درب مساجد، تكایا و حسینیه‌ها و بعضاً نگارش بخش هائی از قرآن كریم بوده است.
- خط نسخ كه مخصوص نگارش قرآن كریم بوده و هست و در میان اكثر ملل مسلمان رایج است.
خط رقعه كه خط تحریری زبان عرب به شمار می‌آید، در كنار خط دیوانی كه مخصوص نگاشتن عنوان ها، سرفصل ها و مقدمه‌ها در كشورهای عربی است.
خط كوفی كه انواع و اقسام آن به بیش از صد نوع می‌رسد و مادر خطوط نام گرفته و اقسام شش گانه: ثلث، نسخ، محقق، ریحان، رقاع و توقیع از آن استخراج می‌گردد.[۴]
خوشنویسی در ایران اسلامی
بخش اصلی تبدیل نگارش معمولی کلمات به خوشنویسی هنرمندانه در جهان اسلام به عهده ایرانیان بوده است و ایرانیان رفته رفته سبک و شیوه های ویژه خود را در خوشنویسی ابداع کردند. هر چند این شیوه ها و قلم های ابداعی در سایر کشورهای اسلامی هم طرفدارانی دارد اما بیشتر مربوط به ایران و کشورهای تحت نفوذ آن همچون کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و هند می باشد. در این منطقه خوشنویسی همواره به عنوان والاترین شکل هنرهای بصری مورد توجه بوده و دارای ظرایف زیبایی خاصی است.
در ایران فتح شده توسط مسلمانان، خطاطی به شیوه نسخ وجود داشت. با حمایت های ابوبکر بن سعد زنگی (حاکم فارس در زمان سعدی)، ده ها نسخه قرآن به نگارش درآمد. در زمان حکومت ایلخانان به دلیل نفوذ هنر چین و تسلط مغول ها بر ایران صفحات کتب برای اولین بار تزئین شدند و هنز تذهیب شکل گرفت.
در زمان حکومت تیموریان در ایران میرعلی تبریزی با ترکیب خط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق را ابداع کرد. مشهورترین خطاط قرآن در این دوره بایسنقر میرزا بود.[۵]
خوشنویسى در عصر صفوى به كمال خود رسید. خوشنویسان این عصر، اغلب كتاب‌ها را با تذهیب‌ها و نقش‌هاى دل‌انگیز مى‌آراستند. انواع خطوط در این دوره، نمونه‌هاى برجسته‌اى دارد كه در تاریخ خطوط دوره اسلامى داراى اهمیت بسیار است. خوشنویسان زیادى در این دوره مى‌زیسته‌اند كه شهیرترین آنها میرعماد، علیرضا عباسى تبریزى و ملاعبدالباقى تبریزى است. آثار اغلب این خوشنویسان در كتیبه‌هاى مختلف این دوره هنوز باقى است.[۶]
پانویس
- ↑ پاکباز، روئین، دایره المعارف هنر، صفحه ۲۰۷.
- ↑ فرهنگ و تمدن اسلامى، علی اکبر ولایتی، ص107.
- ↑ خوشنویسی؛ تزکیه و تعالی روح (گفتگو با عبدالرضا حسینی گرکانی خوشنویس)، مریم دسترنج، مجله کیهان فرهنگی، شماره 213، بازیابی: 1 خرداد 1391.
- ↑ تأملی بر هنر خوشنویسی در جهت انتقال فرهنگ اسلامی، غلامرضا راهپیما، بازیابی: 1 خرداد 1391.
- ↑ اوج هنر خوشنویسی اسلامی، غزال حسین زاده، سایت سازمان تبلیغات اسلامی، بازیابی: 1 خرداد 1391.
- ↑ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام، زهرا اسلامی فرد، دفتر نشر معارف، قم، 1389، چاپ اول، ص155 به نقل از على‌اصغر حلبى، تاریخ تمدن اسلام (بررسى‌هایى چند در فرهنگ و علوم عقلى اسلامى)، ص354.
| خط کوفی | |
| خط محقق | ابن مقله * ابن بواب * یاقوت مستعصمی * شیخ زاده سهروردی * ارغون کابلی * احمد رومی * میرزا بایسنغر * میرزا سلطان ابراهیم و ... |
| خط ریحان | ابن مقله * یاقوت مستعصمی * عمر اقطع * ابن هلال * ابن بواب * عبدالله بلخ * ارغون * امیر مجدالدین * میرزا بایسنغر *احمد رومی و ... |
| خط ثلث | یاقوت مستعصمی * میرزا سلطان ابراهیم * عبدالحی * سید ولی میرزا بایسنغر * عمر اقطع * عبدالحی * عبدالباقی * عبدالله و ... |
| خط نسخ | میر منشی حسین قمی * شیخ كمال سبزواری * آقا ابراهیم قمی *میرزا احمد تبریزی * میرزا احمد نیریزی * اشرف الکتاب اصفهانی * سلطان الکتاب اصفهانی * وصال شیرازی * میرزا شفیع تبریزی و ... |
| خط توقیع | یاقوت مستعصمی * احمد رومی * ارغون كابلی * بایسنغر و ... |
| خط رقاع | علی ابن مقله * ابن بواب * شیخ زاده سهروردی * احمد رومی * خواجه حافظ شیرازی * مجدالدین فیروز آّبادی * یاقوت مستعصمی * و ... |
| خط تعلیق | خواجه تاج سلمانی واضع * خواجه عبدالحی منشی * درویش عبدالله بلخی * میر منصور منشی * خواجه اختیار منشی * میر عبدالله * ابراهیم خوشنویس * میرزا کافی * مجد الدین ابراهیم * میرزا علی اکبر شیرازی و ... |
| خط نستعلیق | میر علی تبریزی واضع * سیمی نیشابوری * میرزا بوتراب اصفهانی * عبدالرشید دیلمی * میرزا محمد صالح * میرزا اسد الله شیرازی * آقا مهدی تهرانی * سید حسین خوشنویس باشی * میرزا غلامرضا * میرزا عمو * میرزا رضای کلهر * میرزا کاظم * عماد الکتاب *عباسقلیان باتمانقلیج تبریزی *کمال الدین اظهر *سلطان علی مشهدی * سلطان محمد خندان * سیدعلی حسینی * میرعلی هروی * میرعماد حسنی * میرزا محمد حسین تبریزی * علیرضا عباسی و ... |
| خط شكسته | مرتضی قلی شاملو * شفیعا * میر احسن كرمانی * درویش عبدالمجید طالقانی * میرزا کوچک * میرزا عبدالجواد اصفهانی و ... |
| خط طغری | اسماعیل طغرائی * خواجه عتیق منشی * خواجه كمال طغرائی و ... |
| خط تحریر | میرزا رضی تبریزی * میرزا رضای بغدادی * میرزا علیخان امین الدوله * نشاط اصفهانی * میرزا ابوالقاسم قائم مقام * میرزا سعید وزیر * مرحوم حسنعلیخان امیر نظام گرویی * مجد الدین منشی السلطان تبریزی و ... . |
| منبع: انواع خطوط خوشنویسان معروف ایران، محمد نقشی تبریزی، هنر و مردم، تیر 1343، شماره 21 | |
