منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال (کتاب)
 | |
| نویسنده | میرزا محمد استرآبادی |
| موضوع | رجال شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۷ |
|
| |
«منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال»، تألیف میرزا محمد استرآبادی (متوفى ۱۰۲۸ ق) است. وى تألیف این کتاب را که در بین سه اثر رجالى او به «رجال کبیر» مشهور است، در ۹۸۶ ق، در نجف به پایان برده است.
مؤلف
میرزا محمد استرآبادی (متوفای ۱۰۲۸ ق)، فقیه اصولی و محدث رجالی معروف شیعه در قرن یازدهم قمری و از شاگردان مقدس اردبیلی است. محمدامین استرآبادی از مبتکرین مکتب اخباری نیز شاگرد و داماد اوست.
علامه مجلسى در وصف او می گوید: «سید سند، میرزا محمد استرآبادی، صاحب فضل و برخوردار از تقوای والا و ورع است». شیخ حر عاملی نیز در اَمل آمل او را عالمی فاضل و محققی با دقت و پارسائی پرهیزکار و مورد اطمینان معرفی می کند.
میرزا محمد استرآبادى در علم حدیث و رجال تخصص کامل داشت. برخی از تألیفات او عبارتند از: منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال یا رجال کبیر، تلخیص الاقوال (المقال) فی معرفة الرجال یا رجال وسیط، توضیح المقال موسوم به رجال وجیز یا صغیر، آیات الاحکام، حاشیه علی التهذیب.
معرفی کتاب
کتاب «منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال» معروف به رجال کبیر، یکی سه اثر رجالی میرزا محمد استرآبادى در کنار «تلخیص الاقوال فی معرفة الرجال» یا رجال وسیط، «توضیح المقال» یا به رجال صغیر است.
وی تألیف کتاب «منهج المقال» را در ۹۸۶ ق. در نجف به پایان برده است. کتاب رجال او از بهترین و جامع ترین کتب فن رجال محسوب می شود.
اگرچه مضبوطترین، متقنترین و مهمترین کتاب رجالى قدما، رجال نجاشى است که پایه کتابهاى رجالى بعد از خود در میان شیعیان است، اما جامعترین کتاب رجالى، «منهج المقال» است که بهواسطه تألیف آن، مؤلفش را به صاحب رجال شهرت داده و بازمىشناساند. کثرت تعلیقات و حواشى که بر کتاب زده شده، حکایت از اهمیت این کتاب و پذیرش آن از سوى محققین دارد.
محدث نوری صاحب مستدرک الوسائل می گوید: «...منهج الرجال میرزا محمد خیلی مورد توجه وحید بهبهانی قرار گرفت و او تحقیقات رجالی خود را بر پایه کتاب میرزای مذکور استوار نمود». محقق تهرانی در «الذریعة»، این کتاب را با عنوان الرجال الکبیر و نیز با عنوانهای «رجال السید المیرزا محمد» و «الوجیز الکبیر» فهرست نموده است.
ملا عنایتالله قهپایی بر کتاب «منهج المقال» حاشیه نوشته است.
محتوای کتاب
کتاب «منهج المقال»، شامل سه جزء (جلد) است که در آن نامها به ترتیب حروف الفباى حرف اول و دوم، تنظیم شدهاند. دو جزء اول، حرف همزه و جزء سوم، حرف باء تا حاء را در بر گرفته است. در مجموع، ۱۳۲۸ نفر در منهج و ۴۱۶ نفر در تعلیقه معرفى شدهاند.
در این کتاب، نام کتابهاى رجالى مورد استفاده و استناد نویسنده، ذکر شده و براى آنها رمزهایى تعیین شده است. همچنین در ابتداى کتاب، علائم اختصارى که در سراسر کتابِ خود براى خاندان عصمت(ع) ساخته است و مدارک مورد استناد خود را ذکر مىکند. کتاب، داراى خاتمهاى شامل ده فائده رجالى است.
در ابتداى کتاب، مقدمهاى تحقیقى آمده است که در آن شرح حال نویسندگان دو کتاب منهج و تعلیقه آن و مطالبى درباره این دو کتاب و نیز شیوه تحقیقى گروه تحقیق کتاب ذکر شده است. پس از آن تصاویر صفحات متعددى از نسخ کتاب ارائه شده است.
پس از مقدمه فوق و پیش از شروع متن کتاب، پنج فائده به قلم وحید بهبهانى آمده که در آن نیاز به علم رجال، گروهى از اصطلاحات فن رجال، امارات وثوق، مدح و قوّت راوى، برخى اصطلاحات این کتاب و چگونگى شناخت حال راوى بیان شده است.
در متن اثر، حالات راویان شیعه بنا بر آنچه علما نوشتهاند و نیز سخن اهل سنت در این باره و حتى شرح حال بعضى رجال اهل سنت ذکر شده است.
در این چاپ از کتاب در بالاى صفحه، متن «منهج المقال» و در ذیل صفحه، تعلیقه وحید بهبهانى بر کتاب منهج المقال آمده است.
متن کتاب، در بردارنده شرح حال رجال حدیث با استناد به کلمات علمای متقدم و متاخر شیعه و اهل سنت است. در ذیل نام بسیاری از راویان، نام مصدر مورد مراجعه در اخذ مطالب، به همراه توثیق، تضعیف، ضبط بعضی از اسامی، فهرست تالیفها، تاریخ زندگی، طریقهای ذکر شده، شامل: راوی و مروی عنه و روایاتی که از معصومان (علیهمالسّلام) در خصوص این شخص وارد شده، آورده شده است. اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شدهاند. خاتمه کتاب، شامل چند فایده رجالی است و بعضی از اصطلاحات موجود در اسناد کتابهای حدیثی، شرح حال بعضی از نواب خاص در زمان غیبت صغری، اسامی و شرح حال مختصر مدعیان نیابت امام زمان (عجّلاللهفرجهالشریف)، اسامی و شرح حال اشخاصی که صاحب توقیع بودهاند، آورده شده است. در پایان، طریق شیخ طوسی و شیخ صدوق در مشیخه به هر یک از مشایخ این دو مؤلف که در صدر اسناد کتابهای التهذیب، الاستبصار و کتاب من لا یحضره الفقیه آمده، بیان شده است. همچنین روایات نقل شده از رجال الکشی که در بیان جریانها و مذاهب مختلف به طور عام وارد شدهاند و طرق علامه به شیخ طوسی و شیخ صدوق، ابو عمرو کشی و احمد بن عباس نجاشی آورده شده است.
حواشی کتاب
حاشیههای مختلفی بر این کتاب نوشته شده که عبارتاند از: حاشیه مؤلف (میرزا محمد استر آبادی) (م ۱۰۲۸ ق). حاشیه محمد بن حسن عاملی شامی (محمد سبط) (م ۱۰۳۰ ق). حاشیه ابو الحسن ابو عبدالله (زنده در ۱۰۵۱ ق)، با عنوان رجال المولی ابی الحسن. حاشیه نعمة الله نصیری شیرازی (زنده در ۱۰۵۱ ق). حاشیه علیاصغر شامی عاملی (ق ۱۱). حاشیه عنایة الله قهپایی (م ق ۱۱). حاشیه میرزا عبدالله افندی (م ح ۱۱۳۰ ق). حاشیه سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق). حاشیه نصیر الدین رشتی (م ۱۲۷۰ ق) با عنوان کتاب الرجال. حاشیه علی حکیم نجفی (م ۱۳۰۰ ق). حاشیه احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ ق). حاشیه شرف الدین علی بن محمد مرعشی تبریزی (م ۱۳۱۶ ق). حاشیه میرزا محمد علی مدرس چهار دهی نجفی (م ۱۳۳۴ ق). حاشیه سید محمد علم الهدی کابلی (م ۱۳۶۸ ق). حاشیه فضلالله زنجانی (م ۱۳۷۰ ق). حاشیه سید حسین طباطبایی بروجردی (م ۱۳۸۰ ق). مرحوم محمد باقر وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق) در شرح این کتاب، تعلیقههایی به همراه پنج فایده رجالی تالیف نموده است که تعلیقههای وی، مشهور به التعلیقة البهبهانیة و حاشیة علی منهج المقال است، فواید پنجگانه این تعلیقه در ابتدای این کتاب، آمده است. در حاشیه و تکمیل این کتاب، محمدجعفر خراسانی اصفهانی (زنده در ۱۱۵۱ ق)، کتاب اکلیل المنهج، و ابو علی محمد بن اسماعیل مازندرانی (م ۱۲۱۶ ق) در شرح و تکمیل این کتاب، منتهی المقال را تالیف نموده است.
منابع
نرم افزار رجال شیعه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. ۲. باقرى خرمدشتى، ناهید، «علم رجال و کتابشناسى علم رجال»، فصلنامه کتاب، شماره ۶۱، بهار ۱۳۸۴، ص ۹۹ - ۱۰۶. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۲/۲۵. ۳. دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد هشتم، زیر نظر کاظم موسوى بجنوردى، تهران، ۱۳۷۷.
