تاریخ مدینة دمشق (کتاب)
کتاب «تاریخ مدينة دمشق» تألیف ابن عساکر دمشقی (م، ۵۷۱ ق)، از جامع‌ترين كتابها در جغرافيای تاريخى شهر قدیمی دمشق در سوریه و زندگینامه دانشمندان به ويژه محدثان و حافظان حديث آن شهر است.
مؤلف
«على بن حسن بن هبةالله» معروف به «ابن عساکر دمشقى» (۴۹۹-۵۷۱ ق)، محدث و مورخ نامدار اهل سنت در قرن ۶ قمری است. وی به سبب حفظ و روایت احادیث بسیار، کثرت سفرهای علمى و استفاده از مشایخ بزرگ در شهرهای اسلامى و نیز تألیف اثر مهم «تاریخ مدینة دمشق»، از شهرت زیادی برخوردار است.
ابن فارض مصرى، قاسم بن على بن عساکر، عبدالواحد بن عبدالرحمن قریشى، مظفّر بن عقیل شیبانى، از شاگردان او هستند.
اهمیت ابن عساکر براى علماى شیعه این است که بسیارى از روایات مربوط به عقاید شیعه، به ویژه روایت‌های راویان و ائمه شیعه را در آثارش نقل کرده است که علماى شیعه در مقام احتجاج با اهل سنت به آنها استناد و استشهاد کرده اند.
برخی دیگر از آثار او عبارتند از: فضل على بن ابى‌‌طالب، تبیین کذب المفتری، الموافقات على شیوخ الائمه الثقات، کشف المغطّا فى فضل الموطّا، الاشراف على معرفة الاطراف و الاربعین البلدانیة.
معرفی کتاب
عنوان کامل کتاب، «تاريخ مدينة دمشق حماها الله و ذكر فضلها و تسمية من حلّها من الاماثل او اجتاز بنواحيها من وارديها و اهلها» است. این کتاب پس از تاريخ نيشابور حاكم نيشابوري (م، 412ق)، ذكر اخبار اصبهان ابونعيم اصفهانى (م، 430ق) و تاريخ بغداد خطيب بغدادي (م، 463ق) در تاريخ شهرهاي اسلامى نوشته شده است.
تأليف كتاب در خلال اقامت مؤلف در دمشق و پيش از سفر به خراسان آغاز شد و تا 549ق كه نورالدين بر دمشق دست يافت، حدود 57 مجلد 10 جزئى از آن آماده شده بود، از آن پس با تشويق نورالدين باقى مانده كار با سرعت دنبال شد و در 559-560ق يعنى در 60 سالگى مؤلف، قسمت اعظم كتاب به پايان رسيد و عمادالدين كاتب در سفر اول خود به دمشق (562 ق) 700 جزء از اين كتاب را ديد و بخشهايى از آن را نزد مؤلف خواند.
به گفته پسرش قاسم (م، 600 ق) كه پاكنويس و ويرايش آن به كوشش او صورت گرفت، تأليف اين كتاب در 565ق به پايان رسيده است. تاريخ دمشق در همان زمان مؤلف شهرت و اعتبار فراوان يافت و ابن عساكر خود در دارالحديث نوريه و جامع دمشق به تدريس آن پرداخت و چون درگذشت، قاسم كار پدر را دنبال كرد.
محتوای کتاب
شيوه نگارش و تدوين «تاريخ مدینه دمشق» به ترتيب تاريخ بغداد است كه ابن عساكر مطالب آن را نزد مشايخ بغداد و دمشق كه بعضاً از اصحاب خطيب بغدادي بوده‌اند، خوانده و شنيده بود.
كتاب را پيش‌گفتاري است مفصل از پيشينه تاريخى دمشق، پيدايش و بنا و وجه تسميه آن، اخبار وارده در فضايل دمشق و شام در احاديث نبوي و فتح آن بدست سپاه اسلام، نقشه شهر دمشق، مساجد، كليساها، ديرها، دروازه‌ها و تاريخ بناي هر كدام، ذكر رودها و كاريزها و زندگینامه پيامبران، خلفا، واليان، فقيهان، محدثان، قاضيان، قاريان، اديبان، شاعران و راويانى كه از دمشق و ديگر شهرهاي ديار شام چون بيروت، رمله، حلب و بعلبك ديدار كرده‌اند.
مؤلف از نوشته‌هاي پيشينيان چون احمد بن معلى (م، 286ق) و ابن حميد بن ابى العجائز بهره برده است. زندگینامه رجال را به شيوه ابونعيم در «ذكر اخبار اصبهان» با نام «احمد» و از پيامبر اسلام آغاز كرده و زنان محدثه و شاعره دمشق و زنان ناموري را كه از ديار شام ديدار كرده‌اند، به دنبال آورده است.
حجم مطالب كتاب كه فاصله زمانى دوره پيش از اسلام تا سده 6ق را دربرگرفته، به 80 مجلد (هر مجلد در 10 جزء 20 برگى) رسيده است. اين حجم عظيم، از آوردن اساتيد بسيار و تكرار يك موضوع از طرق مختلف ناشى شده است.
اهمیت کتاب
پس از درگذشت ابن عساكر، تاريخ دمشق همچنان محل مراجعه مورخان و جغرافى نويسان و منبع تدريس حافظان حديث و دانشمندان شافعى بود.
هنوز نيم قرن از تاريخ تأليف آن نگذشته بود كه یاقوت حموی در تدوين بزرگ‌ترين معجم جغرافيايى خود به ويژه در مطالب مربوط به خطه شام از آن بهره بسيار برد. عبدالقادر رهاوي (م، 612 ق) مدتها در مدرسه ابن حنبلى دمشق ماند و كتاب را از آغاز تا انجام به خط خويش نوشت. ابن شداد در كتاب «الاعلاق الخطيرة فى ذكر امراء الشام والجزيرة» در بخش مربوط به تاريخ دمشق از اين كتاب بهره جست.
قاسم ابن عساكر، ابوعمرو ابن حاجب، قاسم بن محمد برزالى هر كدام ذيلى بر تاريخ دمشق نوشتند و نيز قاسم ابن عساكر، كرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامة مقدسى، احمد بن عبدالدائم مقدسى، ابن منظور، شمس‌الدين ذهبى، ابن قاضى شهبه، عبدالرحمان سيوطى، ابوالفتح خطيب و چند تن ديگر آن را خلاصه كردند.
نسخه‌هاي خطى بسياري از تاريخ دمشق در كتابخانه‌ها موجود است از جمله: نسخه‌اي در كتابخانه الازهر قاهره به شماره 714 به قرائت و تصحيح و اضافات ابن عساكر و پسرش قاسم كه با وجود كاستى از كهن‌ترين نسخ موجود است و نسخه‌اي در ظاهرية دمشق به شماره‌هاي 3367-3383. و نيز نسخه‌هايى در كتابخانه‌هاي عراق، مغرب، تونس، تركيه، لندن، دوبلين، كمبريج، لنينگراد، ايالات متحدة آمريكا و هند كه هيچ يك كامل نيست.
منابع
- "ابن عساکر"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۱۵۱۶، نورالله کسائی.
