بغداد

تصویر جامع ام الطبول در شهر بغداد

«بغداد» پایتخت کشور عراق و مهمترين شهر آن است که ابتدا توسط منصور عباسي بنا گردید و در سال 142 ق. به عنوان پايتخت خلافت عباسيان انتخاب شد. بغداد به‌ سبب‌ وجود زیارتگاهها و اماكن‌ تاریخی‌، یكی‌ از مراكز گردشگری‌عراق‌ به‌شمار می‌آید. مقابر نواب‌اربعه حضرت مهدی‌(ع‌)، شیخ‌ كلینی‌، سلمان‌ فارسی‌، ابوحنیفه‌ و شیخ‌ عبدالقادر گیلانی‌ از جمله‌ مكانهای‌ زیارتی‌ بغداد به‌ شمار می‌روند

موقعيت جغرافيايي بغداد

استان‌ بغداد از شرق‌ به‌ استانهای‌ واسط و دیالی‌، از شمال‌ به‌ استانهای‌ دیالی و صلاح‌الدین‌، از غرب به استان انبار و از جنوب به استان بابل محدود است‌. بغداد به دليل عبور رود دجله از ميان آن، سرزمينی پر آب و حاصلخيز است. اين رودخانه، بغداد را به لحاظ موقعيت جغرافيايي به دو قسمت شرقي و غربي تقسيم كرده است كه در گذشته بخش كرخ و بخش رصافه نام داشت. به گفته ابن جبير (۵۴۰-۶۱۴ ق)، سمت غربي آن كه آبادتر بود، در قرن پنجم ويران شد. در آن هنگام قسمت غربي آن سيزده محله داشت و همه امكانات يك شهر از جمله مسجد جامع، بازار و... را دارا بود. قسمت شرقي نيز داراي محله‌هاي متعدد با مسجدها و مدرسه‌ها بود.

بیشتر اهالی‌ بغداد مسلمان‌ و از نظر قومی‌ عربند، اما جمعیت‌ قابل‌ ملاحظه‌ای‌ از مسیحیان‌ و معدودی‌ از یهودیان‌ نیز در آن‌ زندگی‌ می‌كنند.

تاریخ بغداد

بغداد از بناهاي منصور عباسي است كه به سال 142 ق به عنوان پايتخت انتخاب شد و به بزرگترين و آبادترين شهرهاي عراق تبديل شد. در عصر هارون الرشيد نام بغداد و داستان‌هاي هزار و يك شب آن زبانزد خاص و عام و شهره آفاق بود. بغداد در عصر ساسانيان، چنان كه از نام آن برمي آيد («بغ» به معناي خدا و «داد» به معناي شهر)، شهري مذهبي بود.

منصور به هنگام احداث اين شهر با خالد برمكي، وزير و مشاور خود مشورت كرد و مي‌خواست ايوان مدائن را كه از شاهكارهاي معماري عصر ساسانيان بود، تخريب و از مصالح آن براي ساخت بغداد استفاده كند اما خالد او را از اين كار برحذر داشت. مدت شش سال طول كشيد تا بغداد بر اثر طرح‌هايي كه در پي مشورت‌هاي فراوان مشخص شده بود، احداث شد. سپس منصور در 146 ق. از هاشميه به بغداد آمد و در قصر خود مستقر شد.

بغداد در دوران هادي و مهدي عباسي تكميل شد و گسترش زيادي يافت. اين شهر مدت پنج قرن پايتخت خلافت عباسي و شاهد حوادث و وقايعي بس مهم و سرنوشت‌ساز در تاريخ اسلام بود. به هنگام خلافت مهدي، قسمت شرقي بغداد محل استقرار لشكريان خليفه شد و آباداني زيادي يافت.

مدرسه نظاميه معروف بغداد و نيز مدرسه مستنصريه در قسمت شرقي قرار داشت. در اين قسمت در قرن هشتم سه مسجد جامع به نام‌هاي جامع خليفه، جامع السلطان و جامع الرصافه وجود داشت كه امروزه نيز همچنان موجود است. پيرامون شهر ديواري كشيده شد كه دروازه‌هاي آن به نام‌هاي عجم، معظم، سلطاني و سلمان معروف بود.

شهر بغداد تا پايان خلافت عباسي از رونق فراواني برخوردار بود. پس از هجوم هولاكو و برانداختن خلافت عباسي، اين شهر از رونق افتاد و اعتبار خود را از دست داد.

بعد از آن هم بغداد، میان تركمانان و عثمانیان و آن گاه صفویان دست به دست شد و سرانجام به عنوان بخشی از امپراطوری عثمانی شناخته شد؛ تا این كه پس از جنگ جهانی دوم و تجزیه شدن عثمانی زیر نظر انگلیسی ها، به عنوان مركز كشور نوپای عراق درآمد.

مراکز زيارتي و ديدني بغداد

در داخل بغداد و در حد فاصل كاظمین و اطراف آن برخی از أماکن زیارتی وآثار دینی و تعدادی از مراقد تابعین و اندیشمندان اسلامی وجود دارند که به آنها اشاره می شود:

1. آرامگاه نواب اربعه:

نواب اربعه چهار تن از بزرگان و معتمدان شيعه در بغدادند که طي هفتاد سال دوران غيبت صغري، عهده‌دار ارتباط ميان امام زمان عليه السلام و شيعيان بوده‌اند و اموال و نامه‌هاي شيعيان را به امام و پاسخ آن حضرت را به آن‌ها منتقل مي‌نمودند. اين چهار تن عبارت‌اند از:

مرقد ابوعمرو عثمان بن سعید عمروی و محمد بن عثمان بن سعید عمرى

• ابوعمرو عثمان بن سعید عمروی (اواخر قرن سوم)؛

• محمد بن عثمان بن سعید عمرى (متوفي 305 هـ.ق)؛ آرامگاه اين پدر و پسر در يکي از ميادين مهم و مرکزي شهر بغداد به نام «ساحه الخلاّني»، درون مسجدي به نام «جامع الخلاني» قرار دارد.

• ابوالقاسم حسین بن روح نوبختى (متوفي 326 هـ.ق)، آرامگاه او در ميان بازار کهن و قديمي بغداد، معروف به «سوق العطارين» قرار دارد و داراي صحن و سرا و گنبد و ضريح است و زيارتگاه شيعيان مي‌باشد.

• ابو الحسن على بن محمد سمرى (متوفی 329 هـ.ق)؛ آرامگاه او درون بازار مشهور به «سوق الخفافين» کمي پايين‌تر از مدرسه المستنصريه قرار دارد.

2. مسجد بُراثا:

مسجد بُراثا از مساجد قدیم معروف و متبرّكی است كه بین محله كرخ بغداد و كاظمین قرار دارد. این محل را از آن رو براثا نامیده اند كه كشیشی به این نام و در این محل ساكن بود و به دست امام علی (علیه السلام)، كه در جنگ نهروان یك شب در این مكان منزل نمود، مسلمان شده است. مسجد براثا، كه در عصر آل بویه مكان اجتماع و عبادت شیعیان بود، توسط معز الدوله دیلمی بازسازی شد و چون امام علی (علیه السلام) در این مكان چاهی حفر كرد، این جا را «بئر علی» هم گفته اند. گفته شده است این جا محل نماز حضرت ابراهیم و نیز امام علی و امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) بود. به همین دلیل نماز و عبادت در این مكان توصیه شده است.

3. مقبره سلمان فارسی (مدائن):

مرقد سلمان محمدی در مدائن

مدائن شهري است در چهل کيلومتري جنوب بغداد که مدفن جناب سلمان فارسي می باشد که در سال 36 يا 37 هـ.ق و هنگامي که امير مدائن بود، در آنجا درگذشت و هم اکنون داراي آرامگاه باشکوهي است. در کنار وي، حُذيفة بن اليمان، (يکي از اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله و امام علی علیه السلام) نيز مدفون است. گفتني است در فاصله کمي از اين بُقعه، ايوان کسري قرار دارد.

4. مقبره شیخ كلینی:

ثقة الاسلام كلینی (متوفی 329 ق) از عالمان و محدثان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری است. وی در زمان خودش رئیس شیعه و موثقترین آنان در نقل حدیث بوده و كتاب شریف الكافی (یكی از کتب اربعه حدیث شیعه) را در مدت بیست سال تألیف كرد. قبر محمد بن یعقوب كلینی، در نزدیكی مرقد چهارمین نایب حضرت مهدی (علیه السلام)، علی بن محمد سمری، نزدیکی مدرسه مستنصریه قرار دارد.

5. قنبر غلام علی علیه السلام

در رصافه بغداد قبری منسوب به قنبر، غلام علی علیه السلام، است که داخل محله‌ای به همان نام واقع شده و بقعه کوچک و مختصری دارد. ذکر این نکته ضروری است که قنبر در شهر حمص در سوریه دفن است و در آن جا نیز قبر و بقعه با شکوهی دارد.

6. قبر بشر حافي:

وي از اعيان متصوفه است و بنا به نقل برخی منابع، مردي فاسق بود اما لحظاتي چند محضر امام کاظم عليه السلام را درک نمود و هدايت گرديد. آرامگاهش در محله اعظميه بغداد است.

7. قبر بهلول:

بهلول پسرعموي هارون الرشيد و از شيعيان پاک و وفادار بود و داستان‌هاي او با منحرفين مشهور است. آرامگاهش در محله کرخ در نزديکي قبر مشهور به «ست زبيده» مي‌باشد.

8. ابوحنیفه:

قبر ابوحنیفه، پیشوای فرقه حنفیه و شاگرد امام صادق علیه السلام، در مسجدی به نام امام اعظم و در قریه‌ای به نام معظم در آن سوی دجله مقابل کاظمین قرار دارد. در ده معظم [1] 555 عمدتاً اهل سنت سکونت دارند و پادشاهان عثمانی هدیه‌ها و شمع‌دان‌های طلا و نقره برفراز ضریح او نصب کرده‌اند. [2] 556 بنای مقبره ابو حنیفه قلعه آجری شامل چهار برج و دروازه است که در داخل آن مسجد و تکیه‌ای ساخته شده و ضریح ابو حنیفه وسط آن مسجد قرار دارد. این ضریح نقره‌ای به دستور سلطان مراد پادشاه عثمانی ساخته شد. [3] 557 در جوار قبر او دانشکده علوم دینی اهل تسنن واقع است. در نزدیکی قبر او، در همین محله، ابوبکر شبلی و حسین بن منصور حلاج را به خاک سپرده‌اند.

9. احمد بن حنبل:

احمد بن حنبل مؤسس فرقه حنبلی و از محدثان برجسته اهل سنت در قرن دوم هجری است. قبر او در نزدیکی رصافه بغداد قرار دارد و زیارت‌گاه مردم بغداد در زمان‌های گذشته بود؛ دورانی که بیشتر مردم بغداد به مذهب اهل سنت بودند و حرمت فراوانی برای آن قائل می‌شدند.

10. شیخ شهاب الدین سهروردی:

آرامگاه سهروردی، از فلاسفه بزرگ شیعه و معروف به شیخ اشراق، در بغداد است. سلطان سلیمان و سلطان احمد، از پادشاهان عثمانی، بقعه بزرگی برای او ساختند و مسجدی در کنار او برپا کردند. گفتنی است قبر سهروردی در سوریه و در شهر حلب است و برای قبر وی در بغداد سند معتبری در دست نیست.

11. ابن ابی الحدید:

ابن ابی الحدید شارح برجسته و معروف نهج البلاغه نیز در رصافه دفن شده است.

همان گونه که پيش‌تر گذشت بغداد علاوه بر زيارتگاه‌هايي که از آن‌ها نام برديم، داراي مراکز ديدني و تاريخي ديگري است که برخي از آن‌ها عبارتند از:

• مدرسه مستنصريه: دانشگاهي است جهت تدريس علوم ديني مذاهب چهارگانه اهل سنت که به دستور مستنصر بالله عباسي در سال 631 هـ.ق ساخته شد و ساختمان آن تاکنون باقي است. اين مدرسه نمايانگر نمونه مدارس آن دوره است و از ساختمان عظيم و بزرگ و شبستان‌ها و اتاق‌هاي تدريس فراوان برخوردار است. امروزه اين مدرسه در سمت شرق بغداد (رصافه) و در بازار خفافين، در نزديکي پل الشهدا قرار دارد.

مرقد شیخ کلینی

• جامع الصفويه: که امروزه به نام الآصفيّة شهرت دارد و پيشتر به نام «دارالقرآن المستنصريه» مشهور بوده و همزمان با مدرسه المستنصريه ساخته شده است. اين بنا در فاصله کوتاهي از مدرسه مستنصريه قرار دارد. در يکي از اتاق‌هاي اين مسجد که پنجره آن به بازار باز مي‌شود، آرامگاه مرحوم شيخ کلينی و قاضي ابوالفتح کراچکي از بزرگان اماميه و متوفي سال 449 هـ.ق قرار دارد.

• قصر عباسي: و آن يکي از کاخ‌هاي دوره اخير عباسيان در بغداد است که در سمت شرق بغداد و در نزديکي رودخانه دجله قرار دارد. اين کاخ داراي تالارها و ايوان‌هايي است با گچ‌بري‌هاي زيبا و ديدني.

• جامع الخفافين: مسجدي است باقيمانده از دوره عباسيان که در سال 599 هـ.ق به دستور زمرد خاتون ساخته شد. اين مسجد در مجاورت مدرسه مشهور نظاميه است که توسط نظام الملک طوسي ساخته شده و هم اکنون اثري از آن باقي نمانده است.

• جامع الخلفا: اين مسجد در ميانه مشهورترين خيابان بغداد، که شارع الرشيد نام دارد، قرار گرفته است. اصل ساختمان کهن آن که به دستور المکتفي بالله عباسي در سال 290 هـ.ق ساخته شده بود، از ميان رفته است و تنها گلدسته آجري زيباي آن باقي مانده و ساختمان کنوني به سبک معماري آن دوره ساخته شده است.

• مسجد جامع الخلفا: مسجد رسمي خلفاي عباسي بوده است که در آن مراسم نصبِ خلفا و خواندن فرمان‌هاي مهم عزل و نصب و تشييع بزرگان کشور انجام مي‌پذيرفته است.

• قبر ابوحنيفه: که پيشواي مذهب حنفي است. او نعمان بن ثابت کوفي است که جد او از مردم کابل بوده و در دوره‌اي، از شاگردان امام صادق عليه السلام بشمار مي‌آمده است. وي در سال 150 هـ.ق درگذشت و در مقبره‌اي مشهور به «مقبره خيزران» که در شمال سمت شرقي دجله است دفن گرديد. امروزه قبرش در نزديکي پلي است که بغداد را به شهر کاظمين وصل مي‌کند و خلفاي عثماني صحن و سرا براي او ساخته‌اند.

• قبر عبدالقادر گيلاني: وي مؤسس يکي از فرقه‌هاي تصوف است که در گيلان به دنيا آمد و در بغداد به تحصيل پرداخت و در سال 561 هـ.ق درگذشت و در يکي از مدارس بغداد دفن گرديد. بعدها صوفيان معجزات و خرق عاداتي بدو نسبت داده و قبر او را توسعه و ترميم نمودند. امروزه آرامگاه او در محله‌اي به نام «باب الشيخ» قرار دارد.

• قبر شيخ عمر سُهرَوَردي: وي نيز يکي از صوفيان شافعي مذهب بود که در سال 539 هـ.ق متولد و در سال 632 هـ.ق درگذشت و در يکي از گورستان‌هاي عمومي بغداد دفن گرديد. معجزاتي به وي نسبت داده‌اند و عوام‌الناس براي او صحن و سرايي ساختند. قبر وي امروزه در محله‌اي به نام «شيخ عمر» در شرق بغداد واقع است.

• قبر زبيده خاتون: در سمت غرب دجله «کرخ» گوري است منسوب به زبيده خاتون همسر هارون‌الرشيد، گو اين که برخي از محققان آن را از آن زمرد خاتون دانسته‌اند که همسر خليفه و مادر خليفه عباسي الناصرلدين الله عباسي بوده است.

• قبر شيخ معروف کرخي: (متوفي سال 200 هـ.ق)، وي از بزرگان متصوفه بغداد بوده است. آرامگاه او در نزديکي قبر زبيده خاتون در محله کرخ مي‌باشد.

• باب الطلسم: تنها دروازه باقيمانده از برج و باروي کهن بغداد است که در سمت شرق دجله (رِصافه) مي‌باشد.

در شمال بغداد و در ميانه بزرگراه بغدادـسامرا دو زيارتگاه وجود دارد که عبارتند از:

• حرم حضرت سيد محمد، که در شهر بلد در 80 کيلومتري شمال بغداد واقع است. و آن امامزاده عظيم‌الشأن فرزند امام دهم حضرت علي الهادي عليه السلام است. مرتبه و مقام وي به گونه‌اي بود که تمامي شيعيان او را جانشين پدر بزرگوارش در امامت مي‌دانستند، ليکن وي در سال 252 هـ.ق وفات يافت و در اين بقعه مدفون گرديد. امروزه صحن و سراي وسيع و گنبد و گلدسته و حجره‌هايي، بقعه او را تشکيل مي‌دهد. وي از احترام ويژه‌اي نزد مردم عراق برخوردار است، به گونه‌اي که کسي جرأت سوگند دروغ خوردن به نام او ندارد.

• آرامگاه ابراهيم اشتر، وي فرزند مالک اشتر سردار رشيد اسلام است. خود ابراهيم نيز از سرداران شجاع امیرالمومنین و امام حسن عليهماالسلام بود و در تمامي جنگ‌ها و پيکارها شرکت داشت و در جريان قيام مختار جنگ سختي با شاميان داشت و ابن زياد را به هلاکت رساند. آرامگاه وي در سمت چپ بزرگراه بغدادـسامرا، پيش از شهر بلد قرار دارد و گنبد آبي برافراشته کاشي‌کاري او از دور قابل رؤيت است.

منابع

• عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، ج 1 ص 182.
• "بغداد"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.