مقتل الحسین علیه السلام (کتاب)


نویسنده	ابومخنف لوط بن يحیی ازدی
موضوع	واقعه کربلا
زبان	عربی
تعداد جلد	۴


مقتل الحسين عليه السلام

کتاب «مقتل الحسین علیه السلام» معروف به «مقتل ابی‌مخنف»، تألیف ابومخنف کوفی (م، ۱۵۸ ق)، قدیمی ترین اثری است که درباره حادثه کربلا نوشته شده و از منابع مورد اعتماد مقتل نویسان متأخر بوده که از آن بهره زیادی برده اند.

معرفی مؤلف

لوط بن یحیب بن سعید سالم ازدی غامدی کوفی مشهور به «ابو مخنف» در نیمه دوم قرن اول هجری در شهر کوفه به دنیا آمد. جد ابومخنف، زائد، یعنی مخنف بن سلیم در جنگ جمل از همراهان امام علی علیه السلام بوده و پیش از نبرد صفین از سوی امیرالمؤمنین علیه السلام به فرمانداری اصفهان و همدان گماشته شد و با شروع جنگ صفین دو نفر را به جای خویش قرار داد و خود در صفین حضور یافت.

دانشمندان شیعه درباره مذهب ابومخنف، اختلاف نظر دارند. برخی از آنان به شیعه بودن وی تصریح کرده اند. ولی در این که او شیعه امامی باشد، تردید دارند. همچنین قابل ذکر است که هر چند ابومخنف از نظر عالمان اهل سنت به وثاقت شناخته نشده ولی مورخان بزرگی چون واقدی، ابن قتیبه، طبری و ابن اثیر از او روایت نقل کرده اند.

از استادان و چگونگی زندگی علمی و تعلیم و تعلم ابومخنف اطلاع دقیقی در دست نیست. اما به یقین در کوفه به تحصیل و فراگیری دانش پرداخته و از محضر جابر بن یزید جعفی، مجالد بن سعید و صقعب بن زبیر استفاده کرده است، اما چگونگی این فراگیری و بهره‌وری روشن نیست. ابومخنف معاصر با امام باقر علیه السلام بوده اما از محضر آن حضرت استفاده نبرده است. گویا به خاطر آنکه آن حضرت در مدینه بوده است. اما او قطعا از امام صادق علیه‌ السلام استفاده کرده است، اما چگونه و کجا، به درستی آشکار نیست.

علامه حلی نام ابومخنف را در قسم اول رجال خود، که ویژه‌ی ثقات است آورده و گفته: «لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن اسلم ازدی غامدی، ابومخنف که درود خداوند بر او باد، استاد و چهره بزرگ اصحاب اخبار در کوفه بود و بدانچه روایت می‌کرد اعتماد می‌شد. او از جعفر بن محمد علیه‌السلام روایت می‌کرد...؛ اما پدرش یحیی از اصحاب امیرالمؤمنین علیه‌السلام بود».

از ابومخنف جز «مقتل الحسین»، چهل کتاب دیگر در تاریخ صدر اسلام از جمله درباره جنگ جمل و صفّین و خوارج نهروان، در کتب رجال و تراجم نامبرده شده است که متأسفانه امروزه از دیگر آثار او جز همان نامها خبری در دست نیست، و جز پاره ای از اخبار امیرالمؤمنین (ع) در جنگ جمل و صفّین ضمن کتاب «وقعه صفّین» از نصر بن مزاحم منقری تمیمی ( متوفی ۲۱۲ هـ) و کتاب «الغارات» ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی اصفهانی (متوفی ۲۸۳ هـ) و «کتاب الجمل» شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ هـ) و سایر مصادر تاریخی.

جایگاه مقتل ابومخنف

منابع قابل اعتماد تقریباً اتفاق نظر دارند که برای اولین بار در اوایل سده دوم هجری، ابومخنف، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی کوفی گزارش های مربوط به واقعه کربلا را در کتابی که آن را «مقتل الحسین علیه السلام» نامید، گرد آورد.

مقتل ابومخنف از معتبرترین و جامعترین و ارزشمندترین آثار نگاشته شده درباره‌ی حادثه کربلاست که متأسفانه متن کامل و اصلی آن در دست نیست. این کتاب به سبب اهمیت و ارزشی که داشته مورد توجه ویژه‌ی مورخان قرار گرفته و متن آن به طرق گوناگون نقل شده است.

چگونگی نگارش کتاب

ابومخنف در اوائل قرن دوم همزمان با شروع دعوت عباسیان به خونخواهی سیدالشهداء (ع) به فکر گردآوری و ثبت و ضبط اخبار آن پدیده خونبار افتاد و با جستجوی گسترده به دیدار حاضران و ناظران و معاصران آن رفته، و با کسانی که به هر گونه از آن اطلاعی داشته‌اند شتافته، و اطلاعات معتمد و گزارشهای مستند و حتی‌الامکان دست اول آن روز را گرد آورده و گزارش نموده است. ابومخنف هر کدام از اخبار مقتل را با نام راویان و ذکر سند نقل نموده است.

سرنوشت مقتل ابومخنف

متاسفانه کتاب «مقتل الحسین» ابومخنف، در گذر زمانها مفقود شده و در دست نیست. ظاهرا کامل ترین متنی که اکنون در دست است در کتاب «تاریخ طبری» درج شده است، هرچند که ممکن است طبری بطور کامل همه مطالب را ذکر نکرده باشد، ولی در هر صورت، مهم ترین ماخذ مستند نویسندگان بعدی درباره واقعه کربلا، همین است که بعدها مورد توجه علمای شیعه واقع شد و به آن اعتماد دارند.

نکته دیگر اینکه به گفته صاحب ریحانة الادب، این مقتلی که در دست است و در آخر جلد دهم کتاب بحارالانوار چاپ شده و به "ابومخنف" نسبت داده اند، از او نیست و معلوم هم نیست که چه کسی آن را نوشته است، زیرا در مقایسه با "مقتل ابومخنف" که در کتاب طبری نقل شده، معلوم می شود که ابدا ربطی به یکدیگر ندارند.

از این رو، شک و تردیدها درباره کتابهای مقتل منسوب به ابومخنف موجب شده تا روایت طبری در کتابش اهمیت بیشتری پیدا کند. از همین رو، بعضی افراد آن منقولات را از تاریخ طبری جدا کرده و منتشر ساخته اند که برای اولین بار بنام «مقتل الحسین» به اهتمام حسن غفاری سال ۱۳۹۸ هـ ق، در قم چاپ شد. همین منقولات توسط محمدهادی یوسفی غروی جدا شده و بنام «وقعة الطف» سال ۱۳۶۷ هـ ش، در قم چاپ شد.

منابع

محمدهادی يوسفی غروی، شناخت توصيفی از کتب مقاتل، بصائر ـ شماره ۱۹، خرداد و تیر ۱۳۷۵، در دسترس در تبیان.
سید علی حسین پور، راویان عاشورا چه کسانی هستند؟، پرسمان، دیماه سال ۱۳۹۰ شماره ۱۰۸، در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۷ مهر ۱۳۹۳.
مقتل الحسین (ابومخنف)، ویکی فقه.
مقتل ابومخنف، سایت دائره المعارف طهور.
ابومخنف بزرگترین مورخ عاشورا، پورتال اهل البیت (ع).