قاضی نورالله شوشتری

قاضی شهید سید نورالله بن شرف الدین مرعشی حسینی شوشتری (۹۶۵ - ۱۰۱۹ ق) از عالمان شیعی قرن دهم هجری در هند است. دو اثر مشهور او یکی کتاب مجالس المومنین با موضوع سرگذشت نامه علما و دیگری احقاق الحق در موضوع اثبات حقانیت شیعه است.

ولادت و نیاکان

قاضی نورالله، سال ۹۵۶ هـ ق، در شوشتر، در خانواده اهل علم بدنیا آمد. نسب او به واسطه سلسله نورانی سادات مرعشی به امام زین العابدین علیه‌السلام می‌رسد. او فرزند شریف‌الدین بن ضیاءالدین نورالله بن محمد شاه بن مبارزالدین بن الحسین جمال‌الدین بن نجم‌الدین ابی علی محمود... است».

پدرش سید شریف‌الدین از علمای بزرگ و متبحر در علوم نقلی و عقلی عصر خود و از شاگردان شیخ فقیه ابراهیم بن سلیمان قطیفی به شمار می‌رفت. سید شریف دارای تألیف در زمینه‌های گوناگونی است که از جمله می‌توان کتب ذیل را نام برد: رساله حفظ الصحه فی الطّب، رساله فی اثبات الواجب تعالی، رساله فی شرح الخطبه الشقشقیه، رساله فی الانشاءآت والمکاتیب، رساله فی علم البحث والمناظره و تعلیقه علی شرح التجرید.

اجداد قاضی نورالله به نجم‌الدین محمود حسینی مرعشی آملی که از آمل به شوشتر هجرت کرد بازمی‌گردد. قاضی نورالله در «مجالس المؤمنین» پیرامون زمینه علنی شدن تشیع در این دیار را با حضور این سید جلیل‌القدر چنین می‌آورد: «...تحقیق عقیده اهل خوزستان بر وجهی که از دیگر کتب به نظر قاصر رسیده آن است که در زمان امویه و عباسیه اکثر اهل خوزستان معتزلی بوده‌اند و در اوائل مأه ثامنه (قرن هشتم) سید اجل امیر نجم‌الدین محمد الحسینی المرعشی الآملی از دارالمؤمنین آمل به شوشتر آمد و دختر سید عزالدوله را که نقیب سادات حسنی آن دیار بود در حباله نکاح خود درآورده و در آنجا اقامت فرمود و مردم آن دیار را هدایت و ارشاد فرمود. جمعی که دل‌های ایشان مستعد هدایت بود مستبصر گردیدند و...».

قاضی نورالله همواره به پیوند خود به این سلسله نورانی افتخار می‌کرد و در لابلای آثارش آن را به ظهور می‌رساند.

تحصیلات

قاضی نورالله، کتب اربعه، کتب فقه، اصول، کلام و ریاضیات را نزد پدر آموخت، سپس در سال ۹۷۹ ق راهی مشهد مقدس شد.

او در مشهد مقدس در درس علامه محقق مولا عبدالواحد شوشتری حاضر شد و بیشترین بهره علمی خویش را در زمینه‌های فقه، اصول، کلام و حدیث و تفسیر از او کسب نمود. او از محضر مولا محمد ادیب قاری تستری، ادبیات عرب و تجوید قرآن کریم را فراگرفت و در ادامه تحصیل از بزرگانی اجازه روایت کسب کرد. از آن میان می‌توان به مولا عبدالرشید شوشتری فرزند خواجه نورالدین طبیب (مؤلف کتاب «مجالس الامامیه» در اعتقادات) و همچنین مولا عبدالوحید تستری اشاره کرد.

هجرت به هند

قاضی در سال ۹۹۳ ق روانه هند گشت و به قصد شهر «آگره» از شهرها و روستاهای دیگر گذشت. زمانی که او به دیار هند گام نهاد هندوستان آرام‌ترین روزگار خود را در تاریخ سپری می‌کرد و شاید این آرامش به روحیه اکبرشاه بازمی‌گشت که در آن زمان بر آن سرزمین حکمرانی می‌کرد. «اکبرشاه نوه بابر از نسل تیمور پسر همایون شاه در چهارده ‌سالگی به سلطنت رسید و لیاقت و درایت بیکرانی از خود نشان داد و ممالک گجرات، بنگاله و کشمیر و سند را به تصرف خود درآورد و سلطنتی بزرگ تشکیل داد و شهرها و آبادی‌های بی‌شماری را بنیان نهاد. اکبرشاه گذشته از این که علاقه زیادی به عمران و آبادی داشت و عنایت خاصی به مسائل فلسفی داشت، اما عقیده چندان محکمی نسبت به دین خاصی نداشت. همین نگرش اکبرشاه به دین موجب گشته بود که اکبرشاه به فکر ارائه دینی مشترک از کل ادیان افتاده و سپس هندوستان محل زندگی ملحدین گردد. قاضی نورالله شوشتری به هنگام ورود به آگره، نزد ابوالفتح مسیح‌الدین گیلانی طبیب حاذق ایرانی و شاعر بزرگ رفت. مسیح‌الدین گیلانی بعد از فراگیری علوم و فنون در سال ۹۸۳ وارد هندوستان شد و به خاطر قابلیت و استعداد خویش در زمره مقربان اکبرشاه درآمد».

تصدی منصب قضا

بیان روآوری قاضی به پذیرش دستگاه قضا و نحوه عدالت‌گستری او از زبان یکی از علمای اهل سنت هم‌عصر وی نمایانگر عظمت او در چشم همگان حتی معاندان است.

عبدالقادر بدوانی در «منتخب التواریخ» می‌نویسد: «اگرچه شیعی مذهب است، اما بسیار به صفت نصفت و عدالت و نیک‌نفسی و حیا و تقوا و عفاف و اوصاف اشراف موصوف است و به علم و حلم و جودت فهم و حدت طبع و صفای قریحه و ذکاء مشهور است. صاحب تصانیف لایقه است. توقیعی بر تفسیر مهمل؟! شیخ فیضی نوشته که از خبر تعریف و تصنیف بیرون است و طبع نظمی دارد و اشعار دلنشین می‌گوید. به وسیله حکیم ابوالفتح به ملازمت پادشاهی پیوست و زمانی که موکب منصور به لاهور رسید و شیخ معین قاضی لاهور را در وقت ملازمت از ضعف پیری و فتور در قوا، سقطه در دربار واقع شد، رحم بر ضعف او آورده، فرمودند که شیخ از کار مانده، بنابراین قاضی نورالله به آن عهده منصوب و منسوب گردید والحق مفتیان ماجن و محتسبان حیال محتال لاهور را که به معلم الملکوت سبق می‌دهند، خوش به ضبط درآورده و راه رشوت را برایشان بسته و در پوست پسته گنجانیده چنانچه فوق آن متصور نیست و می‌توان گفت که قائل این بیت او را منظور داشته و گفته که:

تویی آن کس که نکردی به همه عمر قبول در قضا هیچ ز کس جز که شهادت ز گواه

تألیفات

از آنجا که قاضی نور الله شوتشری در شرایطی قرار داشت که به خاطر دفاع از مکتب و مذهب ناچار به تقیه بود، به درستی نمی توان کتابهای او را تشخیص داد و در شمار آثار او اختلاف است. او خود در نامه‌ای می‌نویسد «فقیر نام خود را در تصانیف ننوشته تا قربة الی الله باشد و ایضاً هرگز به کسی از مخالفان اظهار نکرده که آن تصانیف از فقیر است». اما آیت الله مرعشی نجفی رحمه الله علیه در مقدمه کتاب «احقاق الحق» تصنیفات این بزرگمرد عرصه سیاست و نگارش را ۱۴۰ کتاب ذکر می‌کند که در ذیل به برخی از فهرست این گنجینه گرانبها اشاره می‌شود:

1. احقاق الحق، این کتاب سه مرتبه به چاپ رسیده است.
2. أجوبه مسائل السید حسن الغزنوی.
3. الزام النواصب فی الردّ علی میرزا مخدوم الشریفی؛ این کتاب توسط استاد میرزا محمدعلی چهاردهی گیلانی ترجمه شده و نوه دانشمند او به نام مرتضی مدرسی آن را چاپ کرده است.
4. «القام الحجر» در رد ابن حجر.
5. بحرالغزیر فی تقدیر ماءالکثیر؛ قاضی در این کتاب در مورد وزن و حجم آب کر تحقیق کرده است.
6. بحرالغدیر فی اثبات تواتر حدیث الغدیر سنداً و مؤلف و دلاله.
7. «تفسیرالقرآن» در چند جلد که در نوع خود بی‌نظیر است.
8. کتابی در تفسیر آیه رؤیا.
9. تحفه العقول.
10. حل العقول.
11. حاشیه بر «شرح الکافیه» جامی در علم نحو.
12. حاشیه بر «حاشیه چلپی» بر شرح التجرید اصفهانی.
13. حاشیه بر «مطول» تفتازانی.
14. حاشیه بر «رجال کشی» که مطالب مفیدی در زمینه علم رجال دربر دارد.
15. حاشیه بر «تهذیب الاحکام» شیخ طوسی (که ناتمام مانده است).
16. حاشیه بر «کنزالعرفان» فاضل مقداد در آیات الاحکام.
17. حاشیه بر حاشیه «تهذیب المنطق» دوانی.
18. حاشیه بر مبحث «عذاب القبر» از شرح «قواعد العقاید».
19. حاشیه بر «شرح مواقف» در علم کلام.
20. حاشیه بر «رساله الاجوبه الفاخره».
21. حاشیه بر «شرح تهذیب الاصول».
22. حاشیه بر «مبحث الجواهر» از شرح تجرید علامه.
23. حاشیه بر «تفسیر بیضاوی».
24. حاشیه بر «الهیات» شرح تجرید.
25. حاشیه بر «حاشیه القدیمیه».
26. حاشیه بر «حاشیه الخطایی» در علم فصاحت و بلاغت.
27. حاشیه دیگری بر «تفسیر بیضاوی».
28. حاشیه بر «شرح الهدایه» در حکمت.
29. حاشیه بر «شرح الشمسیه» از قطب‌الدین در منطق.
30. حاشیه بر «قواعد» علامه در فقه.
31. حاشیه بر «خطبه الشرایع» محقق حلی.
32. حاشیه بر «هدایه» در فقه حنفی.
33. حاشیه بر «شرح الوقایه» در فقه حنفی.
34. حاشیه بر شرح «رساله آداب المطالعه».
35. حاشیه بر شرح «تلخیص المفتاح» معروف به مختصر تفتازانی.
36. حاشیه بر «شرح چغمینی در هیئت».
37. حاشیه بر «مختلف علامه» در فقه.
38. حاشیه بر «اثبات الواجب الجدید» از علامه دوانی.
39. حاشیه بر «تحریر اقلیدس» در هندسه و...

از میان کتب قاضی نورالله شوشتری چهار کتاب او از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که آن‌ها را از زبان بزرگان نقل می‌کنیم:

• ۱. احقاق الحق: کلماتش حاکی از تبحر علمی اوست و آن را در رد کتاب «ابطال الباطل» قاضی فضل بن روزبهان اصفهانی عامی نوشته است. کتاب قاضی فضل بن روزبهان در رد کتاب «نهج الحق و کشف الصدق» علامه حلی تألیف شده است. قاضی نورالله در این اثر با بیان منطقی و زیبا و رسا کتاب فضل بن روزبهان را پاسخ گفته است و در بطلان دیدگاه وی به کتاب‌های خود اهل سنت استشهاد نموده است.

• ۲. مجالس المؤمنین: این اثر احوال جماعتی از علما، حکما، ادبا، عرفا، شعرا و رجال متقدم و راویانی است که به اعتقاد قاضی نورالله همگی شیعه مذهب‌اند. افزون بر این‌ها دربردارنده حکایات و قصه‌ها و روایات آن‌ها، همچنین گذری به شهرها و احوالات ایشان است.

• ۳. «الصوارم المهرقه» در جواب «الصواعق المحرقه» ابن حجر هیتمی است. از آن جا که شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۱۰ ق) در امل الآمل خود این دو کتاب اخیر را در کنار احقاق الحق و کتب دیگر نام می‌برد، بیانگر این مطلب است که این کتاب‌های مهم قاضی در همان عصر صفویه در جهان اسلام شهرت داشته است.

• ۴. مصائب النواصب: که در برابر کتاب نواقض الروافض میرمخدوم شریفی (م ۹۸۸ یا ۹۹۵ ق) نوشته شد. عربی آن تاکنون چاپ نشده بود اما فارسی آن توسط مدرس چهاردهی چاپ شده است.

شاگردان

کتمان مذهب از یک سو، قدرت و تسلط وی بر مبانی فقهی و کلامی مذاهب از سوی دیگر، در کنار آوازه زهد و پارسایی او، طلاب و فِرق و مذاهب گوناگون را به پای درس وی می‌کشاند. قاضی فقه را بر مبنای مذاهب پنجگانه «شیعه»، «حنفیه»، «مالکیه»، «حنبلیه» و «شافعیه» برای طلاب هر مذهب تدریس می‌نمود و در خاتمه و بیان اقوال، نظر شیعه را با ظرافتی خاص بر کرسی می‌نشاند.

جو ضد شیعی و رابطه مخفیانه شاگردان شیعی مذهب و همچنین تقیه قاضی نورالله موجب گشت که غیر از چند تن که آن هم برخی از فرزندان قاضی بوده‌اند، نام شاگردان دیگر وی در تاریخ به ثبت نرسد و تنها نام این بزرگان در دفتر باقی بماند.

• علامه شیخ محمد هروی خراسانی
• علامه مولا محمدعلی کشمیری
• سید جمال‌الدین عبدالله مشهدی

فرزندان

قاضی نور الله پنج فرزند دارد که هر یک از آنان از نویسندگان، شاعران و علمای عصر خود به شمار می‌روند و دارای تألیفاتی هستند:

1. علامه سید محمد یوسف.
2. علامه شریف‌الدین (۹۹۲ـ۱۰۲۰ ق)
3. علامه علاءالملک.
4. سید ابوالمعالی (۱۰۰۴ـ۱۰۴۶ ق)
5. سید علاءالدوله (۱۰۱۲ـ؟).

شهادت

محدث قمی نحوه شهادت او را چنین می‌آورد: «... قاضی نورالله مشغول به قضاوت و همچنین نویسندگی در خفاء بود تا این که سلطان اکبر از دنیا رفت و جهانگیرشاه بر تخت نشست. علمای دربار و مقرب در صدد فتنه و برانگیختن شاه بر علیه قاضی برآمدند و نزد او به سعایت پرداختند، که قاضی شیعه است و خود را ملزم به مذاهب اربعه نمی‌داند و فتوایش با فتوای مذهب امامیه تطبیق می‌کند.

جهانگیرشاه بیان آنان را برای اثبات تشیع قاضی کامل ندانست و گفت: این دلیل کامل نیست چرا که او از اول قضاوت را به شرط اجتهاد خود پذیرفته است. آنان به حیله دیگری دست زدند. شخصی را واداشتند تا به عنوان شاگرد نزد قاضی رفت و آمد کند و خود را شیعه معرفی کند. وی پس از رفت و آمد بسیار و جلب اطمینان قاضی، به نوشته‌های وی از جمله «مجالس المؤمنین» پی برد و درخواست آن نمود. وی کتاب را از قاضی گرفت و از آن نسخه‌ای برداشت و نزد علمای دربار برد. آنان نیز این کتاب را به عنوان سند تشیّع قاضی نورالله به جهانگیرشاه عرضه کردند و به سلطان گفتند که او در کتابش چنین و چنان گفته است و استحقاق اجرای حد دارد. جهانگیر شاه گفت: حدش چیست؟ آنان گفتند: ضربه زدن با شلاق... شاه کار را بر آنان واگذار کرد و آنان بلافاصله حد را اجرا کردند.

قاضی نورالله در سال ۱۰۱۹ ق. در حالی که حدود هفتاد سال عمر داشت در زیر شلاق به شهادت رسید. می‌گویند بر بدن قاضی نورالله با چوب خاردار آنچنان زدند که بدنش قطعه قطعه شد». امروز مزار او در آگره هندوستان زیارتگاه هزاران هزار مسلمان بیداردل شبه جزیره است.

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "قاضی نورالله شوشتری" از حسن ابراهیم‌زاده.

• مروری بر مصائب النواصب قاضی نورالله شوشتری، رسول جعفریان، در دسترس در سایت کتابشناسی شیعه.

پيوندها

• زندگينامه 1

• زندگينامه 2

• کتاب نهاية الاقدام فی وجوب المسح علی الاقدام