مدینه

مدينه، هجرتگاه پيامبر صلى الله عليه و آله مركز تأسيس حكومت اسلامى و نام آورترين شهرهای اسلامى پس از مكه معظمه است. که قبر مطهر پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله و سلم و عده ای از اهل بیت علیهم السلام و یاران او در آن قرار دارد. در قبرستان بقیع نیز چهار تن از امامان (امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر، امام صادق علیهم السلام) و بنابر روایتی،‌ حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام مدفون‌اند. پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله و سلم مکه را حرم خدا و مدینه را حرم رسول الله شمرده اند.

بارگاه مطهر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و مسجد النبی در شهر مدینه منوره

وجه تسمیه مدينه

مدینه به معنی شهر و مدون به معنى اقامت است «مَدَنَ بِالْمَكانِ و مُدوناً: اَقامَ». ظاهرا شهر را از آن مدينه گويند كه مردم در آن اقامت دارند اما تمدن كه به معنى خروج از جهل و دخول به راه انسانيت و ترقى است ظاهرا از معانى مستحدثه است. بعضى مدينه را از «دان» دانسته و ميم آن را زايد گرفته اند. در نهج البلاغه، خطبه: 180 آمده «اَيْنَ الَّذينَ... مَدَّنُوا الْمَداِئنَ» كجايند آن ها كه شهرها بنا كردند.

موقعیت جغرافیایی مدینه

مدینه یکی از شهرهای اصلی کشور عربستان سعودی می باشد که در شمال شرقی مکه در ناحیه حجاز است و تا مکه 450 کیلومتر فاصله دارد. مدينه منوره در 39 درجه و 50 دقيقه طول شرقى و 24 درجه و 32 دقيقه عرض شمالى است. ارتفاع اين شهر از سطح دريا بين 597 تا 639 متر است. این شهر در شوره زار و سنگستان واقع است و بقدر نصف مكه آبادانى دارد.

مهمترين نكته در جغرافياى داخلى مدينه اين است كه شهر در ميان دو رشته حره منطقه سنگلاخى كه سنگ هايى شبيه به سنگ هاى آتشفشان و داغ شده دارد واقع شده كه يكى در شرق با نام «حرّه واقم» و ديگرى در غرب با نام «حرّه وبره» است.

در جنوب يثرب، حرّه جنوبى قرار دارد كه به آن «حره شَوْران» نيز مى گويند. اين حره نيز بخش جنوب را از حره شرقى تا غربى پوشانده و آنها را به يكديگر متصل كرده است.

حره به طور معمول به سنگ هاى سياهى اطلاق مى شود كه به صورتى خشن سطح زمين را پوشانده و پستى و بلندى تپه اى دارد و به صورت كوه نيست. در فاصله هاى دورترى از مدينه حره هاى ديگرى نيز وجود دارد.

در قسمت شمالى شهر، حد فاصل كوه احد در شمال غرب و كوه سلع در غرب مدينه، فضاى نسبتاً بازى وجود دارد كه عمدتا زمين هاى كشت و نخلستان بوده و هست. در پشت كوه احد، كوه كوچك دايره وار قرمزى هست كه آن را «كوه ثور» ـ طبعا به جز كوه ثور مكه ـ مى نامند. اين كوه، حد حرمِ مدينه در شمال است، درست مانند اين سوىِ قبا كه كوه «عير» قرار دارد و حد جنوبى حرم است. در حدیث آمده است كه مرز حرم بودن مدينه در جنوب و شمال حد فاصل عير و ثور است. هر كدام از اين دو كوه، تا مسجد النبى هشت كيلومتر مى باشد. حد حرم در شرق و غرب، همان حره شرقى و غربى است. آشكارترين كوه در مدينه منوره، كوه اُحد است.

آب و هوای مدینه

هواى مدينه منوره در تابستان گرم و خشك است و در زمستان سخت سرد. جهت باد در مدينه از جنوبِ غربى است. چاه ها يكى از آبشخورهاى اصلى است كه به مدينه آب مى رسانند. علاوه بر چاه ها، چشمه هاست و از جمله عين الازرق (چشمه كبود) است.

از ديگر خصوصيات مدينه، حاصلخيز بودن زمين و فراوانى آب و اشتهار وسيع آن در امر كشاورزى است، به ويژه به داشتن انواع متعدد نخل و خوبى محصول مشهور است.

مدينه در قرآن

مدينه در قرآن گاهى در مطلق شهر بكار رفته مثل: «إِنَّ هذا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْها أَهْلَها» «وَ قالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ».

و گاهى مراد از آن مدينة الرسول است كه ابتدا به نام يثرب خوانده ميشد و پس از هجرت رسول خدا صلى الله عليه و آله مدينه خوانده شد: «ما كانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ».

«يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ...». جمع آن در قرآن فقط مدائن بكار رفته است «فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِي الْمَدائِنِ حاشِرِينَ». «مدينة» چهارده بار و مدائن سه بار در قرآن مجيد آمده است.

نام وشهرت مدینه در قرآن و روایات

مدينه اسماء بسيار دارد كه صاحب كتاب «وفاء الوفاء» به نود و اندى رسانيده وليكن اشهر اسماء همان است كه در قرآن و سنت به آن اشاره کرده است:

• «مدينه»: در قرآن فرموده: «لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ...»، نيز در قرآن فرموده: «وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ...».

• «يثرب»: و يثرب اسم قديم قبل از هجرت است. در قرآن فرموده: «وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ يا أَهْلَ يَثْرِبَ...» زجاجى گفته كه: يثرب اسم بانى آن است و او يثرب بن قانية بن مهلائيل بن ارم بن عبيل بن عوص بن ارم بن سام بن نوح است. چون يكى از نوادگان حضرت نوح علیه السلام به نام «يثرب» با خاندان خود در اين سرزمين ساكن شد، از آن پس اين سرزمين «يثرب» نام گرفت.

• «دار»: كه در قرآن فرموده: «وَالَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَالْإِيمانَ...».

• پيامبر صلى الله عليه و آله آن جا را «طيبه» و «طابه» ناميده.

• طيبه و مطيبه (در شرح قاموس مى نويسد: طيبه به فتح اول و سوم اسم مدينه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم است مثل طابه بر وزن ساعه و طيبه بر وزن سيده و مطيبه بر وزن معظمه كه همه اسم مدينه مشرفه است).

محرر اين تفسير گويد: چهار اسم اخير ناظر به اين است كه: مدينه شهرى است داراى خير بسيار و أمين از آفات زيرا در شرح قاموس مى نويسد: «بلدة طيبة» يعنى شهري است داراى خير بسيار و أمين از آفات.

تاريخ مدينه

به طور کلي مي توان تاريخ مدينه را در دو مرحله جداي از هم بررسي کرد:

مرحله نخست:

از آغاز پيدايش آن، که تاريخش به روشني معلوم نيست و آگاهي هاي اندکي از جزئيات آن در اختيار داريم، تا هجرت پیامبر اسلام صلي الله عليه و آله.

مرحله دوم:

از هنگام هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله به اين شهر، که مي توان آن را تولدي دوباره ناميد، تا روزگار حاضر. تولد دوباره مدينه که با هجرت پيامبر صلي الله عليه و آله صورت پذيرفت يک رخداد و زايش محلي و محدود نبود، بلکه زايشي بود جهاني که اين شهر را جامه اي جهاني پوشاند و پرتو آن را به همه گيتي براي هميشه تاريخ گستراند.

همگان بر اين اتفاق دارند که مدينه تا پيش از هجرت، يثرب نام داشته است، چنان که در قرآن کریم به اين موضوع تصريح شده است: «وَ إِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لاَمُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا...». همچنين متون روايي و تاريخي گوياي آن است که پيامبر صلي الله عليه و آله از ادامه بکار بردن اين نام نهي فرموده است؛ در حديثي که براء بن عازب نقل کرده آمده است: هر کس مدينه را يثرب بنامد بايد از خداوند آمرزش بطلبد. آن طابه است. اما اين که چرا در قرآن کريم اين نام بکار رفته، در پاسخ بايد گفت: آن چه در قرآن آمده نقل سخن منافقان است که از اين شهر با نام يثرب ياد کردند.

رسول خدا صلي الله عليه و آله نيز در آغاز ماه ربیع الاول راهى يثرب شد. مردم مسلمان شده يثرب، بى صبرانه انتظار ورود آن حضرت را داشتند و پس از آن به مدت ده سال با خلوص تمام از وى و آرمان هايش دفاع كردند.

اولين اقدام رسول خدا صلي الله عليه و آله در يثرب، ساختن مسجد بود؛ جايگاهى كه علاوه بر مركزيت عبادى، مركزيت فرهنگى، سياسى و ادارى نيز داشت؛ مركزى كه يكى از تكيه گاههاى اصلى اسلام در ميان مسلمانان بوده است.

اقدام دوم رسول خدا صلی الله علیه و آله، ايجاد يك پيمان عمومى ميان مسلمانان مدينه بود. در اين معاهده كه همه مسلمانان براى اجراى آن تعهد و بيعت كردند، حاكميت براى خدا و رسول شناخته شده و بخشى از قوانين حقوقى و جزايى اسلام به عنوان قانون پذيرفته شده بود.

سومين اقدام رسول خدا صلي الله عليه و آله ايجاد عقد برادرى ميان مسلمانان بود. آن حضرت مسلمانان را با يكديگر برادر كرد تا نسبت به هم ارتباط و پيوند نزديكترى داشته باشند.

اماکن متبرکه مدینه

1- مسجد النبى صلى الله عليه و آله:

نخستين اقدام رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدينه منوره ساختن مسجد بود. پيش از آن، در قبا نيز مسجدى بدست آن حضرت و اصحاب بزرگوارشان ساخته شد كه چنين اقدامى نشان از اهميت نقش مسجد در اسلام دارد. شريفترين مسجد پس از مسجدالحرام، مسجدالنبى است كه در مدينه منوره واقع شده است.

رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره نماز خواندن در اين مسجد فرمود: «صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِي هَذَا تَعْدِلُ عِنْدَاللَّهِ عَشَرَةَ آلافِ صَلَاةٍ فِي غَيْرِهِ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَإِنَّ الصَّلَاةَ فِيهِ تَعْدِلُ مِائَةَ أَلْفِ صَلَاةٍ». «نماز در مسجد من نزد خداوند، برابر با ده هزار نماز در مساجد ديگر است، جز مسجد الحرام، كه نماز در آن برابر با صد هزار نماز است.»

بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، روضه مبارك (يعنى حرم مبارك) را مجاور ضلع شرقى مسجد عهد پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم قرار دادند.

2- قبرستان بقيع

بقيع، گورستان مدينه منوره است كه در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله بسيارى از صحابه و پس از رحلت ايشان چهار تن از امامان معصوم عليهم السلام و نيز تعدادى از بزرگان تابعين و سادات اهل بيت عصمت و طهارت در آن به خاك سپرده شده اند. از آن زمان تاكنون هزاران نفر از دانشمندان، زاهدان و صالحان، كه در مدينه از دنيا رفته اند، نيز در همين گورستان دفن شده اند.

پيامبر صلى الله عليه و آله براى آرميدگان در اين قبرستان احترام خاص قائل بود. يكى از موالى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گويد: نيمه شبى پيامبر صلى الله عليه و آله مرا از خواب بيدار كرد و فرمود: من فرمان يافته ام تا براى دفن شدگان در بقيع طلب آمرزش كنم، همراه من بيا. و من همراه آن حضرت حركت كردم، وقتى در ميان قبور بقيع قرار گرفت، مدتى طولانى براى مدفونين آن از خداوند طلب مغفرت و آمرزش كرد؛ «فَاسْتَغْفَرَ لاَِهْلِهِ طَويلاً».

پيامبر صلى الله عليه و آله هرگاه از كنار قبرستان بقيع مى گذشت، مى فرمود: «السَّلامُ عَلَيْكُمْ مِنْ دِيَارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ بِكُمْ لاحِقُونَ». آن حضرت بسيارى اوقات در لحظات پايانى شب، كنار قبرستان بقيع مى آمد و به دفن شدگان آن درود مى فرستاد و برايشان طلب مغفرت مى كرد.

3- مساجد مدينه

در مدينه مساجد فراوانى وجود دارد كه اسامى برخى از آن ها عبارت است از:

1. مسجد قبا؛
2. مسجد ذوقبلتين؛
3. مسجد جمعه؛
4. مسجد فضيخ؛
5. مسجد فتح؛
6. مسجد على؛
7. مسجد غمامه؛
8. مسجد الاجابه (مباهله)؛
9. مسجد فاطمة الزهرا؛
10. مسجد امام على بن ابى طالب؛
11. مسجد سلمان؛
12. مسجد شجره؛
13. مسجد معرس؛
14. مسجد ثنية الوداع؛
15. مسجد ابوذر؛
16. مسجد سقيا؛
17. مسجد و مشربه ام ابراهيم.

4- مسجد قبا

منطقه‌ قبا در فاصله‌ شش‌ كيلومترى‌ جنوب‌ مسجدالنبى‌ قرار دارد و از نقاط خوش‌ آب‌ و هواى‌ اطراف‌ مدينه‌ بشمار مى‌آيد. بنا به‌ نقل‌ روايات‌ بسيار، مسجد قبا مصداق‌ آيه‌ «لمسجد أسس‌ على‌ التقوى‌ من‌ أول‌ يوم‌ أحق‌ أن‌ تقوم‌ فيه‌» مى‌باشد. مسجد قبا نخستين‌ مسجدى‌ است‌ كه‌ رسول‌ خدا صلی الله علیه و آله آن‌ را بنا كرده‌ است‌. مسجد قبا يكى‌ از مهمترين‌ و زيباترين‌ مساجد مدينه‌ است‌.

5- مسجد شجره

اين مسجد، كه امروزه به نام هاى «شجره»؛ «ذوالحُلَيفه» و «اَبيار على» مشهور است، يكى از مساجد بسيار مهم خارج از مدينه بوده و به عنوان يكى از ميقات ها و مساجد احرام از اهميت بسزايى برخوردار است.

6- کوه أحد

از كوه هاى مشهور و مهم مدينه، كوه اُحُد است كه در شمال شرقى شهر و چهار كيلومترى مسجدالنبى صلى الله عليه و آله قرار دارد. چون اين كوه از ميان كوه هاى پيرامون مدينه، تنها كوهِ جدا و مستقل است، آن را «اُحُد» ناميده اند. اين كوه با هفت كيلومتر طول (از شرق به غرب) طولانى ترين كوه در شبه جزيره است كه قله هاى بزرگى داشته و رنگ آن به قرمز متمايل و عرض آن نيز ميان 1 تا 3 كيلومتر است.

7- قبر محمد صاحب نفس زكيه

قبر محمد بن عبدالله الحسن بن الحسن عليه السلام در مابين مغرب و شمال شهر در نزديكى كوه سلع است.

منابع

• حجة التفاسير و بلاغ الإكسير، سيد عبدالحجت بلاغى؛ قم: انتشارات حكمت، 1386 ق.
• آثار البلاد و اخبار العباد، القزوينى، زكريا بن محمد بن محمود؛ تهران: اميركبير، چاپ اول، 1373 ش.
• قاموس قرآن، سيد على اكبر قرشى؛ تهران: اسلاميه، چاپ پنجم، 1367 ش.