نماز شب

«نماز شب» از مهم‌ترین نماز‌های مستحب در دین اسلام است که ۱۱ رکعت دارد و وقت آن پس از نیمه شب شرعی تا طلوع فجر می باشد. در روایات فضایل بسیاری برای نماز شب ذکر شده و آن بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله واجب بوده است.

فضیلت نماز شب

• خدای متعال در قرآن کریم، مومنین را به وصف «استغفارکنندگان در سحرگاهان» ستوده است. همچنین شب‌زنده‌داران را خردمندانی دانسته است که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد مى‌کنند. و فرمود: مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است.
• حضرت رسول صلی الله علیه و آله در وصیتش به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: که بر تو باد به نماز شب و سه مرتبه این کلام را تکرار کرد.
• امام باقر علیه السلام از جد خود نقل فرمود که براى خداى تعالى نداکننده‌اى است که در سحرها فریاد می زند که آیا خواننده‌اى هست که او را جواب دهم و حاجت و نیازمندیش را برآورم، استغفارکننده‌اى می‌باشد که من او را بیامرزم، طلب‌کننده‌اى هست که او را عطا کنم.
• در احادیث بسیار وارد است که نماز شب شرف مؤمن است و نیز زینت آخرت است، چنانچه مال و اولاد زینت دنیاست‌.
• در روایت است که ‌هر کس در نماز وتر او که آخرین رکعت نماز شب است، هفتاد بار در حال ایستاده‌ بگوید: "استغفراللَّه و اتوب الیه" و تا یک سال این عمل را ادامه دهد، خداى تعالى او را در درگاه خود از مصادیق "مستغفرین بالاسحار" به حساب آورده و آمرزش خداى تعالى برایش حتمى خواهد شد.
• امام صادق علیه السلام فرمود: از ما نیست کسی که نماز شب نخواند.
• امام صادق علیه السلام فرمود: «نماز شب صورت را زیبا و خلق را نیکو و انسان را خوشبو می گرداند، رزق را زیاد و قرض را ادا می کند، اندوه را برطرف می سازد و چشم را جلا می دهد».
• رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «نماز شب وسیله ای است برای خوشنودی خدا و دوستی ملائکه».
• امام صادق علیه السلام فرمود: «در خانه هایی که نماز شب خوانده می شود و قرآن تلاوت می گردد، آن خانه ها نزد آسمانیان هم چون ستاره درخشانند».
• امام باقر علیه السلام فرمود: نماز شب ارمغان مؤمن به سوى پروردگارش است، پس ارمغان‌هاى خویش را براى پروردگارتان نیکو کنید که خدا جائزه‌هاى شما را نیکو کند؛ زیرا که این ارمغان را نگهدارى نمی‌کند مگر مؤمن درستکار راستگو.

اهمیت نماز شب در کلام عالمان

• آخوند ملا حسینقلی همدانی می‌گوید: از طالبان آخرت، احدى به مقامى از مقامات دینى نرسید مگر آنان که اهل تهجد و شب زنده‌دارى بودند.
• شیخ انصارى به شاگردان دستور مى‌داد که حتماً باید نماز شب بخوانند و خیلى روى این معنى تأکید داشت.
• علامه‌ طباطبایی امر شانزدهم از امور ضروری برای سالک را شب‌زنده‌داری می‌داند و نقل می‌کند که در آغاز ورودم به نجف یک روز درِ مدرسه‌اى ایستاده بودم که مرحوم سید علی قاضى از آنجا عبور مى‌کردند، چون به من رسیدند دست خود را روى شانه من گذاردند و گفتند: «اى فرزند! دنیا مى‌خواهى نماز شب بخوان؛ آخرت مى‌خواهى نماز شب بخوان!».
• امام خمینی می‌فرماید: سیره ائمه هدى علیهم السلام و مشایخ عظام و علماء اعلام بر مواظبت بر نماز شب بوده، بلکه بیدارى در آخر شب را با قطع نظر از عبادت اهمیت مى‌دادند.
• شب، هنگام انزواى از خلق و انقطاع از مشاغل روز است که انسان را به خلوت و وحدت مى‌کشاند و خلوت و وحدت به توحّد مى‌رسانند و تا انسان به توحّد نرسیده است به ادراکات عقلى و سیر انفسى نائل نمى‌گردد.

آثار و فواید نماز شب

آثار معنوی و روحی:

• رسیدن به مقام محمود؛ و این معنا اختصاصى به حضرت رسول صلی الله علیه و آله ندارد، بلکه براى غیر آن حضرت نیز میسور است، تفاوت بین پیامبر و دیگران در درجه کمال وجودى است، نه در اصل تکامل.
• خدای متعال در سوره مزمل (آیات: ۲–۹) به رسول اکرم صلی الله علیه و آله امر مى‌کند که نماز شب بخواند، تا به این وسیله آماده گرفتن مسئولیتى گردد که بزودى به او محول مى‌شود و بتواند در برابر حرف هاى بیهوده‌اى که دشمنان مى‌زنند و شاعر و کاهن یا دیوانه‌اش مى‌خوانند صبر کند و به نحوى پسندیده از آنان کناره‌گیرى نماید.
• نزدیک کننده به خداوند، پاک‌کننده‌ی گناهان و بازدارنده از گناهان.
• ابوطالب مکى از برخی علما نقل می‌کند که هر کس چهل شب را خالصانه شب‌زنده‌داری کند،‌ ملکوت آسمان را به او ارائه می‌کنند.
• چیرگی روح بر قواى بدن و تقویت اراده که کم کم زحمت آن کم مى‌شود و اطاعت بدن از نفس زیاد مى‌شود، چنانچه مى‌بینیم اهل آن بدون زحمت ‌انجام می‌دهند.
• جبران نواقص نمازهاى یومیه می کند.

آثار مادی و جسمی:

• زیبایی چهره: آنان که در شب با خدا خلوت می­ کنند خدا آنان را به نور خود می ­پوشاند.
• ادای قرض.
• از بین بردن اندوه.
• از بین بردن درد از تن.
• تضمین کننده‌ی روزی بدون زحمت و رنج.

مقدمات نماز شب

مؤمن باید از ابتداى روز و در اول شب به فکر تهیه اسباب شب‌زنده‌دارى باشد. بنابراین این اسباب بر سه دسته هستند:

در طول روز:

از امور مهم، خواب در روز و در اول شب است. همان‌طور که نبى اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: از خواب قیلوله براى بیدارى یارى بخواهید. در روایت است که شیعیان اهل‌ بیت علیهم السلام اول شب می‌خوابند.

قبل از خواب و هنگام خواب:

حالات اول شب در توفیق آخر شب مؤثر است، لذا سزاوار است انسانى که قصد تهجد دارد، بر وظایف و آداب خوابیدن مواظبت داشته باشد تا توفیق قیام براى نماز شب نصیبش شود. بخشی از این وظایف مهم عبارتند از:

• مراقبه و محاسبه نفس.
• با طهارت و یاد خدا به بستر رفتن
• قرائت ادعیه و اذکار قبل از خواب.
• خواست قلبی برای بیدار شدن: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس نیت کند که هر ساعتى که خدا بخواهد بیدار شود، همانا خدا دو فرشته به او گمارد که در آن ساعت او را بجنبانند.

بعد از بیدار شدن از خواب:

مرحوم سید علی قاضى به شاگردان خود دستور داده بود که در میان شب چون براى نماز شب برمى‌خیزید چیز مختصرى تناول کنید؛ مثل چاى یا دوغ یا یک خوشه انگور یا چیز مختصر دیگرى که بدن شما از کسالت بیرون آید و نشاط براى عبادت داشته باشید.

همچنین در این زمینه آداب و وظایفى از ائمه علیهم السلام رسیده است که برخی از آنها عبارتند از: مسواک زدن و خود را معطر نمودن، نظرکردن به آسمان و قرائت آیات آخر سوره‌ آل عمران (۱۹۰-۱۹۴)، حضور قلب در استغفارات و آنچه که بر زبان مى‌آورد تا در مقام مناجات و گفتگوى با خدا دروغ نگوید.

عوامل محروم کننده از نماز شب

• تنبلی: حضرت نبى اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کسى نیست مگر این که در شبى دو مرتبه فرشته‌اى او را از خواب بیدارش می‌کند و می‌گوید: بنده‌ى خدا بنشین و به یاد خدا باش در مرتبه‌ى سوم که فرشته او را بیدار مى‌کند اگر آگاه نشد شیطان در گوشش ادرار می‌کند.
• پرخوری سبب پرخوابی می‌شود و پرخوابی نیز سبب از دست رفتن نماز شب می‌شود.
• مطلق گناهان به‌ ویژه دروغ.
• در روایات آمده است که بنده یک یا دو شب از تهجد و شب زنده دارى محروم مى‌گردد براى این که به خود عجب نکند.
• مرحوم ملکی تبریزی می‌فرماید: بعضى از مردم هستند که شیطان از سمت راست بر آنها وارد مى‌شود و آنها را به خیال این که مطالعه از شب زنده دارى افضل است از این فضیلت عظمى بازمی‌دارد و این چیزى جز غرور و فریب نیست. زیرا نماز شب یکی از مهمات در راه تهذیب نفس که واجب عینی است می‌باشد، ولی تحصیل علم واجب کفایی است. مؤمن، نماز شب را در راه تحصیل علم از مطالعه کارسازتر مى‌بیند. همان گونه که در بعضى از روایات به این مطلب تصریح شده است که علم به کثرت تعلم و مطالعه نیست، بلکه علم نورى است که خدا در دل هر یک از بندگان خود که بخواهد مى‌افکند و شب زنده‌دارى و مناجات در شب، دل را نورانى مى‌گرداند و باعث ثبات نور در دل مؤمن مى‌شود.

کیفیت نماز شب

نماز شب مجموعاً یازده رکعت است:

• هشت رکعت آن که دو رکعت، دو رکعت، مانند نماز صبح خوانده می شود و چهار دو رکعتی آن به نیت نماز شب می باشد.
• دو رکعت نماز شفع: بهتر است در رکعت اول آن بعد از حمد، سوره ناس و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره فلق خوانده شود.
• یک رکعت نماز وتر: بعد از حمد سه بار سوره توحید و یک بار سوره فلق و یک بار سوره ناس خوانده شود و می‌توان یک سوره تنها خواند.
• سپس در قنوت این اذکار گفته می شود:

1. هفتاد مرتبه «استغفرالله ربّی و اتوبُ الیه».
2. هفت مرتبه «هذا مقامُ العائذ بک منَ النّارِ»؛ (این است مقام کسی که از آتش قیامت به تو پناه می برد).
3. ۳۰۰ مرتبه «العفو» و گفتن «ربّ اغفرلی و ارحمنی و تُب عَلیَّ انّک انتَ التّوابُ الغفورُ الرّحیم».
4. دعا برای چهل مؤمن.

احکام نماز شب

• هشت رکعت به نیت نماز شب و سپس دو رکعت نماز شفع و آنگاه یک رکعت نماز وتر.
• برای نماز شب می توان به نماز شفع و وتر اکتفا کرد، بلکه هنگام تنگی وقت می توان تنها به نماز وتر اکتفا نمود.
• وقت نماز شب از نیمه شب تا فجر صادق است و هنگام سحر از سایر مواقع بهتر است و تمامی ثلث آخر شب سحر محسوب می شود و افضل از آن خواندن نماز شب نزدیکی های فجر است.
• جایز است انسان نماز شب را نشسته بخواند حتی در حال اختیار، ولی اگر می خواهد نشسته بخواند بهتر آن است که هر دو رکعت نشسته را یک رکعت ایستاده حساب کند. بنابراین باید هشت بار دو رکعت نشسته و هر دو رکعت به یک سلام که جمعاً شانزده رکعت می شود به نیت نماز شب بخواند و دوباره دو رکعت، هر دو رکعت به یک سلام به نیت نماز شفع و دو بار یک رکعت هر یک رکعت به یک سلام به نیت نماز وتر، ولی در حال اضطرار و مریض همان یازده رکعت کفایت می کند.
• شخص مسافر می تواند نماز شب را پیش از نیمه شب بخواند.
• کسی که می ترسد خواب بماند و نماز شب از او فوت شود، می تواند نماز شب را پیش از نیمه شب بخواند.
• کسانی که برای خواندن نماز شب بعد از نیمه شب عذری دارند مانند پیران و یا کسی که از سرد شدن هوا و یا از جنب شدن در خواب می ترسد... می توانند نماز شب را قبل از نیمه شب بخوانند.
• خواندن سوره در رکعت های نماز شب لازم نیست و می تواند فقط به خواندن سوره حمد اکتفا کند. همچنین قنوت در رکعت های دوم مستحب است و می تواند بدون قنوت بخواند.
• نماز وتر یک رکعت است و می شود آن را بدون قنوت به جا آورد.
• لازم نیست همه یازده رکعت را در یک مجلس بخواند، بلکه می تواند در دو سه نوبت بخواند، بلکه تفریق افضل است. همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله تهجد می کرد.
• مستحب است که نماز شب را بلند بخواند تا اگر از خانواده اش کسی می خواهد برای به نماز شب برخیزد، بیدار شود؛ چنانچه در روایت است و شهید و دیگران نیز تصریح به استحباب جهر نموده اند. بدیهی است که استحباب بلند خواندن نماز شب در جایی است که امن از ریا و سُمعه باشد و اگر خوف ریا و سُمعه در بلند خواندن باشد، باید آهسته بخواند.

منابع

• "شب زنده‌داری و نماز شب"، دانشنامه پژوهه، مصطفی همدانی، تاریخ بازیابی: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۱.
• "نماز شب"، پایگاه اندیشه قم.