پنج تن
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
پنج تن، عنوانی برای حضرت محمد، حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام که فضایل و مقامات مشترک و مشابه ایشان سبب امتیاز آنان در میان معصومین چهارده گانه نزد شیعه امامیه شده است. اینان به آل عبا، آل کسا و خمسه طیّبه نیز مشهورند.
محتویات
پنج تن در آیات و روایات
شهرت پنج تن برگرفته از شأن نزول آیه تطهیر (سوره احزاب: 33) است. این آیه هنگام گردآمدن پیامبر و اهل بیت وی در زیر عبایی نازل شد. مفسران شیعه و بسیاری از عامّه، اهل بیت پیامبر را در آن زمان منحصر به حضرت فاطمه و شوهر و فرزندانش دانسته اند که در این آیه بدان اشاره شده و آنها را به دور از هر گونه پلیدی معرفی کرده است. عناوین آل عبا و آل کسا نیز ناظر به این امر است.
از آیات دیگری نیز فضیلت پنج تن استنباط شده است، از جمله آیه مُباهله (سوره آل عمران: 61) که در آن از علی علیه السّلام به نفس پیامبر، از حضرت فاطمه علیهاالسّلام به زن برگزیده خاندان پیامبر و از حسنین علیهماالسلام به فرزندان پیامبر تعبیر شده است؛ آیات 5 تا 22 سوره دهر که به دنبال روزه گرفتن سه روزه علی، فاطمه و حسنین علیهم السلام و بخشیدن افطار خود در هر سه شب به مسکین و یتیم و اسیر نازل شد و اخلاص و ایثار ایشان ستایش شد؛ آیه مودت (سوره شوری: 23) که در آن مطابق تفاسیر عامه و خاصه مصداق ذوی القربای پیامبر، علی و فاطمه و حسنین علیهماالسلام بوده و مودت ایشان اجر رسالت پیامبر قرار داده شده است.
آیات 19 تا 22 سوره الرحمن که در آنها از علی و فاطمه علیهماالسلام به دو دریا تعبیر شده است که پیامبر به مثابة برزخی میان ایشان بوده و حسنین علیهماالسلام چون لؤلؤ و مرجانی هستند که از ملاقات این دو دریا پدید می آیند.[۱] آیه 30 سوره بقره، «فتلقّی آدم من ربّه کلمات» که مطابق بعضی روایات عامه و خاصه در تفسیر این آیه، توسل حضرت آدم علیه السلام به انوار خمسة طیبه و خواندن خداوند به اسماء ایشان («کلمات») سبب آمرزش و قبولی توبه وی گردید.[۲] در بعضی از این روایات[۳]
به اشتقاق نامهای پنج تن (محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین) از اسامی باری (محمود و حمید، علی و عالی و اعلی، فاطر و فاطم، محسن و ذوالاحسان و ذوالاسماء الحسنی) با اختلاف تصریح شده است. نیز در تفسیر و تأویل این آیه و آیة «واذ ابتلی ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمهّن» (سوره بقره: 124) علاوه بر تأویل «کلمات» به پنج تن و تأویل «فَأتَمَّهُنَّ» به نُه امام از نسل امام حسین علیهم السّلام، مناقب و فضایل عدیده ای در شأن آل عبا نقل شده است.[۴] همچنین در آیه «اَسْتَکْبَرْتَ اَم کَنتَ مِن العالین» (ص75) از «عالین» به خمسه طیبه تأویل شده است.[۵] آیات دیگری نیز مطابق بعضی روایات عامه و خاصه به مقام پنج تن اشاره دارد که از آن جمله است: سوره نسا: 69؛ سوره ابراهیم: 24؛ سوره نحل: 43؛ سوره طه: 132؛ سوره فرقان: 74؛ سوره ذاریات: 27؛ سوره طور: 21؛ سوره حشر: 9.[۶]
پنج تن در جوامع روایی
گذشته از آیات قرآن در جوامع روایی عامّه و خاصّه، ابوابی در اختصاصات و مناقب پنج تن آمده است.[۷] در بعضی از روایات نیز جبرئیل ششمین نفر پس از پنج تن (جَبْریلُ سادِسُنا») خوانده شده است.[۸] نیز برای فضیلت پنج تن، محبت به ایشان و تعابیری که درباره مقام دنیوی و اخروی ایشان بکار رفته است.[۹]
پنج تن در خطبه های اهل بیت علیهم السّلام
احترام و افتخار به پنج تن در کلمات و احتجاجات و خطبه های اهل بیت علیهم السّلام نیز به چشم می خورد. در بسیاری از مناشدات و معرفی های افتخارگونه که از ائمه ایراد کرده اند تصریح به نامهای خمسة طیبه به منزله شاخص در اصالت و حسب و نسب اهل بیت وجود دارد.[۱۰]
برتری و فضیلت پنج تن
برتری و فضیلت پنج تن در میان ائمة چهارده گانه به مدد قراین ثابت می شود. این قراین همان مناقب مشترک و اختصاصی خمسه طیّبه است . نیز شهادت امام حسین علیه السلام (61 ق) که خاتم پنج تن بوده و در ادعیه و زیارات [۱۱] به «خامس اهل العباء» و «خامس اصحاب الکساء» موسوم است. این القاب برای علی علیه السلام نیز احتراماً بکار رفته است[۱۲] و به منزله وفات همه پنج تن و از این رو اعظم مصایب تلقی شده است.[۱۳] در میان پنج تن نیز ترتیب فضیلت و برتری به دلالت بعضی اخبار تا حدودی روشن است. آنچه مسلم است پیامبر بر سایر پنج تن و امیرالمؤمنین بر فاطمه و حسنین علیهماالسلام برتری دارند[۱۴] و در افضلیت فاطمه بر حسنین یا بالعکس اختلاف است.[۱۵]
پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه
ترکیب «پنج تن» به لحاظ اهمیت و تقدس نسبی جزء اول آن، «پنج» در آیین ها و ادیان مختلف در خور توجه است.[۱۶] و در مواردی از باورها و احکام اسلامی از قبیل پنج پیامبر اولوالعزم، پنج رکن ایمان و پنج وقت نمازهای یومیه نیز بکار رفته است. با وجود این ادعای وجود ارتباط میان اهمیت و تقدس عدد پنج و شأن والا و تقدس پنج تن در باورهای شیعی موجه نمی نماید.
فضل و برتری ویژه پنج تن از میان چهارده معصوم علیهم السّلام در اعتقادات شیعی[۱۷] تا بدان پایه است که حتی به گزارش کتب ملل و نحل پیروان فردی به نام شَریعی از غلاة، معتقد به الوهیت پنج تن بوده اند.[۱۸] همچنین به نوشتة کشّی[۱۹] بشّار شعیری از پیروان امام صادق علیه السلام به الوهیت پنج تن معتقد بوده است و صاحبان چنین اعتقادی را مخمسه نامیده اند.
پنج تن در ادبیات شیعی
در ادبیات شیعی، قدر و اهمیت پنج تن در مدایح و مناقب و نیز در قالب توسل به مقام و منزلت والای ایشان در اجابت دعا بازتاب یافته و غالباً از ایشان با عناوین آل رسول، بنی فاطمه، خمسة آل عبا، خمسة طیّبه یاد شده است.[۲۰] اما می توان به مدح سنایی [۲۱] و ناصرخسرو [۲۲] نیز اشاره کرد که به طور ویژه و با ذکر هر یک از این پنج تن به آنان نظر داشته اند.
از جمله اشعاری که در توسل به ایشان می توان نام برد شعر ابن داغر (متوفی 9) و شیخ حر عاملی (متوفی 1190) است.[۲۳] همچنین از برخی علمای عامه اشعاری در توسل به پنج تن و ارجوزه هایی در گزارش حدیث کساء موجود است.[۲۴] در زبان اردو نیز در شرح مصائب پنج تن و موضوعات دیگر مربوط به ایشان آثاری نوشته شده است.[۲۵]
حضور پنج تن در برگزاری مراسم دینی عامه
در برگزاری مراسم دینی و فرهنگ عامه شیعه جلوه های گوناگونی از حضور پنج تن و نمادهای آن یافت می شود. با توجه به روایات متعدد در شأن والای پنج تن، استمداد و توسل به ایشان در ابتدای دعا امری متداول است.[۲۶] در مجالس عزاداری و اطعام پنج مشعل کوچک یا شمع به عنوان نماد و نشانه پنج تن افروخته می شود، همانگونه که دوازده یا چهارده شمع روشن تمثیلی از دوازده امام یا چهارده معصوم به شمار می رود.[۲۷] پنجة دست فلزی به عنوان نمادی از پنج تن آل عبا ــ که گاه اسم ایشان بر روی آن نوشته یا حک شده است ــ بر سر عَلَم و کُتَل، پرچمها و کاسه های آب در مراسم عزاداری بکار می رود.
قسم دادن به حق پنج تن و نگاشتن نام ایشان بر روی انگشتر برای مصونیت از آسیب های پیش بینی ناپذیر[۲۸] و نیز نصب الواحی با طرحهای گوناگون بر سر در اماکن عمومی و منازل رایج است. غالباً نام الله در بالا و در پایین آن در دو طرف نام محمد و علی در وسط فاطمه و پایینتر در دو طرف نامهای حسن و حسین علیهم السّلام نوشته می شود که به نوعی بر محوری بودن و مرکزیت حضرت فاطمه سلام الله علیها در میان پنج تن تأکید دارد. در اسامی مقبره ها، امامزاده ها و اماکن مقدس نیز به عنوان «پنج تن» برمی خوریم، از جمله امامزاده پنج تن در شهرهای گرمسار آمل و استرآباد[۲۹]
پانویس
- ↑ شوشتری، ج3، ص274ـ279، ج 9، ص107ـ109؛ مجلسی، ج24، ص97ـ99، ج37، ص64، 73، 96؛ سیوطی؛ طبرسی، ذیل آیه.
- ↑ شوشتری، ج3، ص76ـ80، ج5، ص11، ج9، ص102ـ105؛ مجلسی، ج26، ص323ـ328، 333؛ حسینی فیروزآبادی، ج1، ص205؛ امینی، ج7، ص300ـ301؛ طبرسی؛ بحرانی؛ ابوالفتوح رازی، ذیل آیه.
- ↑ شوشتری، ج5، ص4؛ مجلسی، ج15، ص9، 14ـ15، ج25، ص6، ج26، ص327ـ328، ج37، ص47، 62ـ63؛ امینی، ج2، ص300ـ301.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به بحرانی؛ طبرسی، ذیل آیه مذکور؛ شوشتری، ج3، ص79، ج5، ص262ـ265، ج7، ص180ـ183، ج18، ص344ـ347؛ مجلسی، ج25، ص2ـ3، 6، 16ـ17، ج26، ص273، 311ـ312، 323ـ327، 343؛ حسینی فیروزآبادی، ج1، ص207؛ امینی، ج2، ص300ـ301؛ قندوزی، ج1، ص290.
- ↑ بحرانی، ذیل آیه؛ مجلسی، ج25، ص2، ج26، ص346ـ347.
- ↑ رجوع کنید به شوشتری، ج 3، ص482ـ483، 542، 560، ج14، ص375، 389ـ391، 542، 550، 591ـ593، 637، 682؛ مجلسی، ج25، ص16، 30، 220، 241، ج37، ص83.
- ↑ رجوع کنید به حسینی فیروزآبادی، ج1، ص264ـ311؛ شوشتری، ج5، ص3ـ4، 11ـ22، 45ـ46، ج18، ص384 به بعد؛ مجلسی، ج37، ص35ـ107.
- ↑ قندوزی، ج1، ص323؛ مجلسی، ج42، ص63، ج43، ص49.
- ↑ رجوع کنید به مجلسی، ج37، ص36ـ37، 47، 64ـ65، 75، 78، 84ـ85؛ حسینی فیروزآبادی، ج1، ص300، ج2، ص78، ج3، ص133، 139ـ141؛ امینی، ج2، ص300ـ301؛ شوشتری، ج5، ص20، 53، 90، ج18، ص348ـ355؛ تفسیر آیة مودّت در زمخشری؛ قندوزی، ج2، ص68، 297.
- ↑ رجوع کنید به شوشتری، ج5، ص28ـ29، 31ـ32، 39؛ مجلسی، ج33، ص184، ج37، ص48، 66، ج45، ص138؛ امینی، ج1، ص160، 209.
- ↑ مجلسی، ج45، ص250، ج98، ص179، 196، 235، 313، 318، 360.
- ↑ رجوع کنید به مجلسی، ج65، ص130، ج97، ص205، 302، 373.
- ↑ همان، ج44، ص269ـ270، ج45، ص2، 88.
- ↑ همان، ج26، ص272، ج37، ص75، 87، ج39، ص90ـ92.
- ↑ رجوع کنید به آقا بزرگ تهرانی، ج4، ص359؛ میرزای قمی، ج2، ص785؛ مجلسی، ج43، ص264، ج45، ص3.
- ↑ رجوع کنید به <دایرة المعارف دین> ذیل "numbers" <فرهنگ باورها و ادیان>، ذیل five.
- ↑ رجوع کنید به همین مقاله، قسمت پیشین.
- ↑ اشعری، ص14؛ بغدادی، ص252، 255ـ256.
- ↑ ص399ـ400.
- ↑ به عنوان نمونه رجوع کنید به سعدی، ص36.
- ↑ ص645.
- ↑ ص129.
- ↑ امینی ، ج7، ص29ـ30، ج11، ص332ـ334.
- ↑ شوشتری، ج2، ص513ـ514، 518، 558ـ562، ج9، ص695، ج14، ص57.
- ↑ رجوع کنید به نقوی، ج2، ص210، 458، 498؛ خلیل تتوی، ص58.
- ↑ برای نمونه روایات رجوع کنید به مجلسی ، ج11، ص328ـ339، ج13، ص301، ج26، ص319 به بعد، باب «اَنّ دعاءالانبیاء استجیب بالتوسل والاستشفاع بهم صلوات الله علیهم اجمعین»، حدیث 3ـ6، 8ـ10، 14ـ15، ج44، ص230، ج95، ص137؛ قندوزی، ج1، ص290.
- ↑ شکورزاده، ص49.
- ↑ شاملو، ص795، 1026.
- ↑ رابینو، ص74، 116؛ نیز رجوع کنید به بش قارداش.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، "مدخل پنج تن" از محمدهانی ملازاده و لیلا هوشنگی.
