شیخ علی اکبر نهاوندی

آیت الله علی اکبر نهاوندی (۱۲۷۸ - ۱۳۶۹ ق) از علما و فقهای بزرگ شیعه در قرن چهاردهم هجری است. وی مهارت ویژه‌ای در علم حدیث و مقدمات آن مانند علم رجال و درایه داشت. آیت‌الله نهاوندی بیشتر عمرش را به نگارش کتاب سپری نمود و در طول عمر بابرکت خود، حدود ۳۰ کتاب در زمینه علوم اسلامی تألیف نمود که از آن بین می توان به کتاب «العبقری الحسان» اشاره کرد.


نام کامل	علی اکبر نهاوندی
زادروز	۱۲۷۸ قمری
زادگاه	نهاوند
وفات	۱۳۶۹ قمری
مدفن	مشهد

اساتید	میرزا محمدحسن شیرازی، سید محمدکاظم یزدی، آخوند خراسانی، میرزا حبیب الله رشتی،...
شاگردان	سید شهاب الدین مرعشی نجفی، سید علی نقی فیض الاسلام، شیخ محمد شریف رازی،...
آثار	العبقری الحسان، البنیان الرفیع، انوار المواهب،...

تحصیلات و استادان

شیخ علی اکبر نهاوندی متولد سال ۱۲۷۸ هـ.ق در نهاوند بود. او در نوجوانی وارد حوزه علمیه نهاوند شد و دروس مقدماتی را نزد شیخ جعفر بروجردی و حاج ملا محمد سره‌بندی آموخت، سپس به بروجرد هجرت نمود و دروس سطح را نزد شیخ آقا حسین شیخ الاسلام، آقا ابراهیم بن مولی حسن تویسرکانی، سید ابوطالب و دیگران فراگرفت.

آیت الله نهاوندی برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه مشهد مقدس راه یافت و در درس شیخ عبدالرحیم بروجردی، آقا میرزا سید علی حائری یزدی و حاج شیخ محمدتقی بجنوردی مشهدی شرکت کرد. وی مدتی نیز برای کسب‌ دانش در اصفهان بسر برد، سپس به حوزه علمیه تهران رفت و در مجلس درس حاج میرزا حسن آشتیانی، میرزا عبدالرحیم نهاوندی و میرزا محمد اندرمانی حضور یافت.

او در حوزه علمیه تهران، فلسفه و علوم معقول را نزد میرزا محمدرضا قمشه‌ای، میرزا ابوالحسن جلوه و حیدرخان نهاوندی آموخت.

سپس به عتبات عالیات هجرت نمود و در سامرا، در درس میرزا محمدحسن شیرازی شرکت کرد. او در سال ۱۳۰۸ هـ.ق به حوزه علمیه نجف عزیمت کرد و در درس سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، آخوند خراسانی، شیخ محمد طه نجف، میرزا حبیب الله رشتی، شیخ الشریعه اصفهانی، شیخ محمدحسن مامقانی، مولی لطف الله مازندرانی، حاجی نوری (صاحب مستدرک)، سید مرتضی کشمیری، آیت الله شیخ ملا علی نهاوندی (معروف به مؤسس نهاوندی)، سید ابوالقاسم اشکوری (نویسنده کتاب جواهر العقول) و حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی شرکت کرد^[۱] که برخی از آنها از مشایخ روایی آیت الله نهاوندی بودند.

مقام علمی و شاگردان

آیت الله العظمی مرعشی نجفی در مورد آیت الله نهاوندی چنین فرموده است: او مهارت ویژه‌ای در علم حدیث و مقدمات آن مانند علم رجال و علم درایه داشت. وی فقیهی اصولی و متکلمی مفسر بود. ایشان هم‌درس پدرم، علامه آیت الله سید شمس الدین محمود حسینی مرعشی نجفی (متوفی: ۱۳۳۸ هـ.ق) بود، و در درس بسیاری از بزرگان شرکت می‌کرد.^[۲]

از جمله راویان شیخ علی اکبر نهاوندی که از ایشان اجازه نقل حدیث داشتند عبارتند از:

سید شهاب الدین مرعشی نجفی (۱۲۷۶ ـ ۱۳۶۹ ش)
شیخ محمد شریف رازی (۱۳۶۴ ه.ش) (نویسنده کتاب «گنجینه دانشمندان»)
شیخ محمدعلی اردوبادی
سید علی نقی فیض الاسلام (مترجم نهج البلاغه)

آثار و تألیفات

البنیان الرفیع (اخلاق ربیعی): این کتاب در قطع وزیری و در یک مجلد به صورت چاپ سنگی و در ۳۲۴ صفحه به چاپ رسیده است. تاریخ شروع نگارش این کتاب سال ۱۳۳۷ هـ.ق و تاریخ اتمام آن سال ۱۳۴۱ هـ.ق است. این کتاب در شرح احوال ربیع بن خثیم معروف به خواجه ربیع است و متشکل از یک مقدمه و هشت باب و یک خاتمه به این شرح است:
1. باب اول: در رد اشکالاتی است که به خواجه ربیع وارده شده است.
2. باب دوم: ‌در بیان قرائنی است که دلالت بر خوبی وی دارد.
3. باب سوم: ‌در بیان عبارات علمای علم رجال در مورد خواجه ربیع است.
4. باب چهارم: سخنانی از خواجه ربیع آورده شده است که همگی دلالت بر نیکویی وی دارد.
5. باب پنجم: حکایاتی از او که دلالت بر ممدوح بودن وی است، آمده.
6. باب ششم: صفات نیکوی او آورده شده است.
7. باب هفتم: متضمن حالات زهاد ثمانیه (هشت زاهد بزرگ) است که خواجه ربیع یکی از آن‌هاست.
8. باب هشتم: کیفیت بنای مقبره خواجه ربیع و در خاتمه نیز آداب زیارت قبور مؤمن و صالحان آمده است.
جنّهُ العالیه و جعبهُ الغالیه: نگارش این کتاب در سه جزء و در سال ۱۳۴۱ هـ.ق به اتمام رسید و هر سه جزء در یک مجلد به قطع رحلی و چاپ سنگی به چاپ رسید. این کتاب کشکولی است که مطالب مختلف در آن شماره گذاری شده و هر جزء آن مشتمل بر ۳۳۳ مطلب از مطالب مختلف که شامل: حکایات، مواعظ، تفاسیر غریبه، تأویلات عجیب، نصایح، منامات، معالجات و مناظرات و... است.
جنّتان مدهامّتان: این کتاب در قطع رحلی و در دو جزء به صورت چاپ سنگی به چاپ رسیده است. جزء اول (الجنه الاولی) ۲۰۹ صفحه و جزء دوم (الجنّه الثانیه) ۲۰۶ صفحه است. جزء اول مشتمل بر ۵۰۴ جوهره و جزء دوم مشتمل بر۵۴۱ جوهره است. هر جوهره از این کتاب در مورد مسائل مختلفی از عقاید و اخلاق و عرفان و... است.
راحة الرّوح یا کشتی نجات: این کتاب شرحی است بر حدیث شریف سفینه که در کتاب‌های شیعه و اهل سنت آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مثل أهل بیتی کمثل سفینه نوحٍ من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق»؛ اهل بیت من به مثابه کشتی نوح‌اند که هر کس بر آن سوار شد، نجات یافت و هر که از آن واماند، غرق گردید. این کتاب به قطع وزیری و در ۵۱۲ صفحه توسط کتاب فروشی جعفری، مشهد به چاپ رسید. نگارش کتاب در سال ۱۳۴۱ هـ.ق به پایان رسید.
خزینة الجواهر فی زینة المنابر: این کتاب در سه بخش؛ اصول دین، فروع دین و اخلاق، نگارش یافته و در هر بخش، آیات، روایات، مواعظ و حکایات مربوط به آن بخش به ترتیب آورده شده است. این کتاب مشتمل بر شرح و تفسیر ۴۰ آیه و ۷۷ روایت و ۸۰ موعظه و ۲۰۰ حکایت است. نگارش این کتاب در سال ۱۳۳۶ هـ.ق به پایان رسید و به قطع وزیری و در ۷۲۲ صفحه، از طرف انتشارات کتابفروشی اسلامیه به زیور طبع آراسته گردیده است.
گلزار اکبری و لاله زار منبری: این کتاب در ۱۱۴ فصل ـ به عدد سوره‌های قرآن ـ تنظیم شده و هر فصل آن به «گلشن» نام‌گذاری گردیده است. در واقع، این کتاب کشکولی است از مطالب مختلف، با این تفاوت که مطالب آن بر اساس موضوع هر گلشن و فصل، دسته بندی و مطالب هم سنخ در یک گلشن و پشت سر هم آورده شده است؛ برخلاف کشکول‌های رایج که مطالب پراکنده در آن پشت سرهم و بدون باب بندی آمده است. این کتاب در سال ۱۳۴۴ هـ.ق نوشته شد و در چاپخانه حاج محمدعلی علمی به قطع وزیری و در ۶۶۷ صفحه چاپ شده است.
انوار المواهب: این کتاب در قطع رحلی و به صورت چاپ سنگی، در چهار جزء است که در یک مجلد به چاپ رسیده است. موضوع آن، مناقب و فضائل معصومین علیهم السلام است. جزء اول آن در فضائل و مناقب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و جزء دوم در فضائل حضرت فاطمه سلام الله علیها و جزء سوم در مناقب امیرالمومنین علیه السلام و جزء چهارم در مناقب و فضائل امام دوم تا امام یازدهم علیهم السلام است. تاریخ شروع این تألیف سال ۱۳۳۴ هـ.ق و تاریخ اتمام آن سال ۱۳۴۰ هـ.ق است. مجموع صفحات این کتاب ۵۶۹ صفحه است.
العبقری الحسان فی احوال مولانا صاحب الزمان: این مجموع در قطع رحلی به صورت چاپ سنگی و در دو مجلد به چاپ رسیده و در شرح احوال حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه شریف است. این کتاب به گفته مؤلف به منزله جلد دوم کتاب انوار المواهب است. این کتاب در پنج قسمت نگارش یافته و هر قسمت آن به «بساط» نامگذاری شده است.
جواهر الکلمات (جواهر الزواهر فی شوارد النوادر): این کتاب در قطع رحلی و در دو جزء و به صورت چاپ سنگی به چاپ رسیده است.

انوار المواهب - یکی از آثار آیت الله علی اکبر نهاوندی
وسیلة النجات و عناوین الجمعات فی شرح دعاء السمات: این اثر شرحی است بر دعای سمات و دارای مقدمه‌ای است در مورد دعا و اهمیت آن. نگارش این کتاب در سال ۱۳۳۱ هـ.ق به پایان رسید. این کتاب در ۳۲۰ صفحه وزیری از طرف انتشارات نهاوندی به چاپ شده است.
انهار النوائب فی اسرار المصائب
حاشیه فرائد الاصول علی المبحث البراءه
رساله الحقیقه والمجاز
وسائل العبید الی مراحل التوحید
رشحه الندی فی مسأله البداء
صلاة المسافر (تقریر درس شیخ محمد طه نجف)
طور سینا در شرح حدیث کساء
الفتح المبین فی ترجمه الشیخ علی الحزین
الفوائد الکوفیه فی ردّ الصوفیه
کشف التطیه عن وجوه التسمیه
لمعات الانوار فی حلّ مشکلات الآیات والاخبار
مفرح القلوب و مفرّج الکروب
المواریث (تقریر درس سید محمدکاظم طباطبایی یزدی)
النفخات العنبریّه فی البیانات المنبریّه
الید البیضاء فی مناقب الامیر و الزهرا علیهماالسلام
الیاقوت الاحمر فی من رأی الحجه المنتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف
سبع المثانی، در مناقب حسن اول تا حسن الثانی (پیشوایان دهگانه)
العسل المصفی فی نکت اخبار مناقب المصطفی
الکواکب الدّری فی نکت اخبار مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام.^[۳]

حاج شیخ علی اکبر نهاوندی علاقه فراوانی نیز به شعر و قطعات ادبی و جملات و عبارات موزون اعم از ادبیات عرب و فارسی داشته است. این علاقه از ذکر و نقل اشعار فراوان و کلمات حکمت آموز در کتاب‌های متعدد ایشان، به وضوح مشاهده می‌شود. او همواره در مقالات خویش، سعی در ارائه معانی بلند در قالب نثری مسجع و موزون داشت و از قلمی شیوا و روان برخوردار بود.

حکایات و خاطرات

دفاع از حقوق اهل کتاب:

محضر بابرکت آیت‌ الله نهاوندی همواره محفل الفت و رفع تشتت‌ها بود. یکی از کلیمیان نهاوند نقل کرده است که: «چندین سال پیش عده‌ای از متعصبین ناآگاه قصد بر هم زدن یکی از مراسم مذهبی ما را داشتند، وقتی این حمله در حال شکل‌گیری بود، چاره‌ای جز این ندیدیم که جریان را به اطلاع مرحوم شیخ علی‌اکبر نهاوندی برسانیم. ایشان پس از اطلاع، سراسیمه خود را به محل رساندند و بعد از دعوت همگان به آرامش، سخنرانی غرائی درباره مقام حضرت موسی علیه السلام و نحوه برخورد با اقلیت‌ها و این که یهودیان این مراسم را به استناد کدام یک از آیات تورات بجای می‌آورند، ایراد نمود. کلیمیان چنان تحت تأثیر کلمات و وسعت اطلاعات او قرار گرفتند، که اشک از دیدگانشان جاری شد. برخی از آنان گفتند: گوئیا موسی علیه السلام زنده گشته و احکاممان را به ما تعلیم می‌دهد. آن عده از مسلمانان نیز از کار خود پشیمان شدند و متفرق گشتند».^[۴]

تشویقی از امام علی(ع) برای آیت‌ الله نهاوندی:

ایشان در احترام به علما و مراجع بزرگوار به‌ ویژه سادات بسیار اهتمام داشت. آیت‌ الله محسنی ملایری گفته است: در سفر دوم که آیت‌ الله بروجردی به مشهد مقدس مشرف شد، مرحوم حاج شیخ علی‌اکبر نهاوندی از ایشان خواست که به جای وی نماز جماعت بخواند. آیت‌ الله بروجردی بعد از تأملاتی پذیرفت. پس از آن، در یکی از سفرهای آیت‌الله نهاوندی به نجف اشرف، آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی از ایشان خواست که به جای وی نماز بخواند. شیخ علی‌اکبر نهاوندی می‌فرمود: بعد از نماز مغرب در نافله دوم آن، صدایی شنیدم که فرمود: «عظّمتَ وَلدی فعظّمتُکَ» (فرزندم را بزرگ داشتی، من نیز تو را بزرگ داشتم). این قضیه را من از آقای نهاوندی شنیدم و وقتی آن را خدمت آقای بروجردی نقل کردم، اشک از چشمان او سرازیر شد.^[۵]

راز نامگذاری شبستان نهاوندی:

نقل شده است: روزى حاج شیخ على‌ اکبر نهاوندى با جمعیت بسیارى در یکى از شبستان‏‌ هاى مسجد گوهرشاد مشغول اقامه نماز جماعت بود، بعد از اتمام نماز ظهر، شیخ على‌ اکبر، مکان نماز را تغییر مى‏‌ دهد و به شبستان دیگرى مى‏‌ رود و جماعت نمازگزار هم به دنبال وی به شبستان دیگر مى‏‌ روند. بعد از لحظاتى، در کمال ناباورى، شبستان قبلى به واسطه زلزله فرو مى‏‌ ریزد و همه مردم نمازگزار را در بُهت و حیرت فرو مى‏‌ برد و از آن به بعد، این شبستان به «شبستان نهاوندى» معروف مى‏‌ شود.^[۶]

وفات

مرحوم آیت‌الله نهاوندی سرانجام در روز سه شنبه نوزدهم ربیع الثانی سال ۱۳۶۹ هـ.ق در ۹۱ سالگی چشم از جهان فروبست. پیکر پاک ایشان در «دارالسعاده»، در جوار مرقد مطهر امام رضا علیه السلام نزدیک قبر شیخ مرتضی آشتیانی، طرف پایین پای مبارک حضرت رضا علیه السلام در صحن جدید، متصل به درب حرم مطهر به خاک سپرده شد.

آقای مروّج که از سرایندگان ماده تاریخ در مشهد بود، در تاریخ رحلت ایشان سروده‌ است:

آمده اندوه و سرافکند و پی تاریخ گفت شد نهاوندی مقیم اندر درِ سلطان توس

پانویس

↑ ریحانه الادب، ج ۶، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۰.
↑ المسلسلات فی الاجازات، ص ۳۷۶ ـ ۳۷۷.
↑ معجم مؤلفی الشیعه، ص ۴۲۲ و ۴۲۳.
↑ افلاکیان خاک‌نشین، ص۱۰۹؛ مجلة حوزه، شماره۴۳ـ۴۴، یادنامه سى‌امین سالگرد درگذشت آیت‌الله العظمى بروجردى.
↑ نامداران مکاشفه و کرامت، ص۳۰۴.
↑ شرح‌حال علامه آیت‌الله شیخ علی‌اکبر نهاوندی، ص۲۶.

منابع

تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد۳، زندگینامه "حاج شیخ علی اکبر نهاوندی" از علی مصباح.
علیرضا نوروزی، آیت الله حاج شیخ علی اکبر نهاوندی،پایگاه فرهنگی مذهبی شیعه ها، بازیابی: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۳.
سایت بلاغ.