ابومخنف

لوط بن یحیی معروف به «ابو مخنف» (م، ۱۵۷ ق)، از نخستین و بزرگ ترین مورخان شیعه و نویسنده «مقتل الحسین علیه السلام» است. کتاب او قدیمی ترین کتاب بر جای مانده در تاریخ کربلا بوده که مورد استفاده فراوان منابع تاریخی پس از خود قرار گرفته است.

ولادت و نسب

لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی عامری (م، ۱۵۷ ه‍.ق)، معروف به ابومخنف اهل کوفه و از خاندانی مشهور از تیره غامد و از قبیله بزرگ یمنی ‌اَزْد است. درباره تاریخ ولادت او اختلافها فراوان است. چیزی که مسلم است اینکه او زمان امام صادق علیه السلام (۸۳ - ۱۴۸ ق) را درک کرده و از ایشان روایت نموده است. همچنین از آنجا که ابوالحسن مداینی از ابومخنف روایت کرده با توجه به تاریخ ولادت وی در ۱۳۵ق، می‌توان تاریخ درگذشت ابومخنف را در سالهای پیش از ۱۷۰ق دانست.

جد بزرگ ابومخنف، یعنی مخنف بن سلیم، در زمره اصحاب پیامبر (ص) یاد شده است. او بعد از پیامبر در زمره یاران امیرالمؤمنین علی (ع) قرار گرفت و در جنگ جمل شرکت کرد و دو برادرش را در این جنگ از دست داد. مخنف بن سلیم بعد از جنگ جمل از سوی امام(ع) به امارت اصفهان و همدان گماشته شد. در جریان جنگ صفّین، أمیرالمؤمنین علیه السّلام نامه‌اى جالب براى او نوشتند، و او را دعوت به شرکت در جهاد بر علیه معاویه نمودند، و او حارث بن أبى الحارث بن ربیع را به جاى خود نصب کرد، و به محضر على علیه السّلام شتافت و در جنگ صفّین شرکت جست و بر بخشى از لشکر صفّین امارت یافت. هنگامى که حضرت على علیه السّلام در زمان بازگشت از بصره، جمعى از مسلمانها را بر کوتاهى نمودن در میدان جنگ سرزنش مى‌فرمودند، نگاهى به مخنف نمودند، و فرمودند: «لکنّ‌ مخنف بن سلیم و قومه لم یتخلّفوا» و بدین‌وسیله او را مورد تجلیل و تکریم قرار دادند.

مرحوم مامقانى، از مجموع برنامه‌هاى أمیرالمؤمنین علیه السّلام نسبت به وى، و اقدامات او در اطاعت و حمایت از على علیه السّلام، نتیجه‌گیرى نموده که، او نه‌تنها از چهره‌هاى موثّق بوده، بلکه مرتبه‌اى فوق عدالت داشته است. به گزارش ابن حجر او در سال ۶۴ قمری در قیام توابین که بعد از واقعه کربلا به رهبری سلیمان بن صُرَد خزاعی صورت گرفت کشته شد. درباره یحیی پدر ابومخنف و نیز سعید پدربزرگش اطلاعات چندانی در دسترس نیست.

وثاقت ابومخنف

کتب رجالی اهل سنت عموماً او را ثقه ندانسته اند. البته این احتمال وجود دارد که این عدم وثاقت ناشی از موضع‌گیری عمومی محدثان در برابر اخباریان باشد که همواره آنان را مورد طعن قرار داده اند و تقریباً هیچ یک از اخباریان متقدم از این طعنها در امان نبوده اند. بخصوص کسانی مثل ابو مخنف که اخبار شیعیان را بسیار نقل نموده اند.

قابل ذکر است که هر چند ابومخنف از نظر عالمان اهل سنت به وثاقت شناخته نشده، ولی مورخان بزرگی چون واقدی، ابن قتیبه، طبری و ابن اثیر، از او روایت نقل کرده اند.

مذهب ابومخنف

درباره مذهب ابومخنف، اختلاف نظر وجود دارد. البته شواهدی بر تشیع او وجود دارد، از جمله اینکه:

• چنانکه بیان شد پدران او و بخصوص جد بزرگش مخنف بن سلیم از اصحاب ائمه و ارادتمندان به ایشان بوده اند.
• جمع اخبار مربوط به امیرالمؤمنین و امام حسین(علیهماالسلام).
• از دیگر شواهد اینکه او اهل کوفه بوده است که عموماً به اهل بیت (علیهم السلام) گرایش داشته اند. البته این گرایش به اهل بیت در کوفه به معنای شیعه اصطلاحی امروزی که معتقد به امامت باشد نیست، بلکه نوعی جانبداری سیاسی و اعتقادی است. رسول جعفریان در کتاب "تأملی در نهضت عاشورا" می گوید: می توان پذیرفت که وی نوعی عقیده به تشیع دارد، در همان حدی که در کوفه رایج بوده است، یعنی راجع به خلیفه اول و خلیفه دوم اثباتا و نفیا حرفی نداشتند، نسبت به خلیفه سوم انتقادهای تندی می شده و معاویه را اصلا نمی پذیرفتند.
• شیخ طوسی نام او را در زمره اصحاب امام صادق علیه السلام اورده است. اما علامه مجلسی نام او و کتابش را در فهرست «کتب المخالفین» آورده است. ابن ابی الحدید نیز او را شیعه ندانسته است.
• روایات او در آثار امامیه همچون شیخ کلینی و شیخ صدوق و شیخ مفید نقل شده است.

آثار و تألیفات

کتاب های او در دست نیست، ولی در میان کتب مورخان صاحب نام به آنها اشاره شده است. او درباره اشخاص و وقایع مهمی که در دوره خود و قبل از او اتفاق افتاده، حدیث یا مقتل نوشته است. کتابهایی که به او نسبت داده شده عبارتند از:

کتاب مولد امیرالمؤمنین علیه السّلام، مقتل امیرالمؤمنین علیه السّلام، مقتل حجر بن عدی، متقل حسن بن علی علیه السّلام، مقتل عثمان، وفاة معاویه، فتوح خراسان، فتوح الشام، فتوح العراق، المغازی، کتاب المعمرین، اخبار مصعب، کتاب الجمل، کتاب حدیث الأزارقه، کتاب المشوری، اخبار الحجاج بن یوسف، اخبار دیر الجماجم، اخبار المختار، اخبار زیاد بن أبیه.

کتاب مقتل الحسین:

مهمترین اثر ابومخنف کتاب مقتل الحسین بوده است. با توجه به قرائن تاریخی می توان گفت که ابومخنف کتاب مقتل الحسین را در بین سالهای ۱۲۷ تا ۱۳۰ هجری که مقارن با آغاز دعوت عباسیان است، نگاشته است. این کتاب تا قرن چهارم موجود بوده و پس از آن از بین رفته است. کتابی هم که با عنوان مقتل ابومخنف وجود دارد به دلایل متعدد، کتاب دیگری است که در قرن ششم نوشته شده و به او نسبت داده شده است.

محدث نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان، دربارۀ مقتل منسوب به ابومخنف می‌نویسد: «ابومخنف لوط بن یحیی از بزرگان محدثین و معتمد ارباب سیر و تواریخ است و مقتل او در نهایت اعتبار... و لکن افسوس که اصل مقتل بی‌عیب او در دست نیست و این مقتل موجود که به او نسبت می‌دهند، مشتمل است بر بعضی مطالب مُنکَرۀ مخالفِ اصول مذهب و البته آن را اَعادی و جُهّال به جهت پاره‌ای از اغراض فاسده، در آن کتاب داخل کردند و از این جهت از حد اعتبار و اعتماد افتاده، بر منفردات آن هیچ وثوقی نیست».

البته با توجه به اینکه طبری و دیگران در آثار خود بخشهایی از کتاب مقتل الحسین را نقل کرده اند، پژوهشگران توانسته اند با جمع آوری این نقلهای پراکنده تا حدودی آن کتاب را بازسازی کنند. از آن جمله است:

• مقتل الحسین علیه السلام، به‌کوشش حسن غفاری (قم: کتابخانه آیت الله مرعشی)؛
• وقعة الطف لابی مخنف، به تحقیق محمدهادی یوسفی غروی. این کتاب توسط جواد سلیمانی با عنوان «نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا» و توسط محمد صادق روحانی با عنوان «ترجمه وقعة الطف، بازسازی مقتل الحسین ابومخنف» به فارسی ترجمه شده است.
• مقتل الحسین ابی‌مخنف، تصحیح و ترجمهٔ حجت الله جودکی(قم: انتشارات خیمه، ۱۳۹۳).

منابع

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
• مفید،محمد،الارشاد،قم،۱۴۱۳ق.
• مفید،محمد،الاختصاص،به کوشش علی اکبر غفاری،قم،جامعة المدرسین.
• مفید،محمد،الامالی،به کوشش حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری،قم،۱۴۰۳ق؛ همو،الجمل،به کوشش سیدعلی میرشریفی،قم،۱۳۷۱ش.
• ابن بابویه، محمد بن على، التوحید، قم‏‏: جامعه مدرسین، ‏۱۳۹۸ ق‏.
• نصر بن مزاحم،وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمدهارون، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
• مجلسی،محمدباقر،بحارالانوار،بیروت،۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
• ابن ابی الحدید،عبدالحمید،شرح نهج البلاغة،به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره،۱۳۷۸ ق/۱۹۵۹م.
• ابن اثیر،الکامل؛ابن اعثم کوفی،احمد،الفتوح،حیدرآباد دکن،۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
• ابن جوزی،عبدالرحمن،الموضوعات،به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان،قاهره،۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
• ابن حجر عسقلانی،احمد،الاصابة،قاهره،۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
• ابن حجر عسقلانی،احمد،،تهذیب التهذیب،حیدرآباد دکن،۱۳۲۷ق؛همو،لسان المیزان،حیدرآباد دکن،۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
• ابن سعد،محمد،کتاب الطبقات الکبیر،به کوشش ادوارد زاخاو ودیگران،لیدن،۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
• ابن عبدالبر،یوسف،الاستیعاب،فی معرفة الاصحاب،به کوشش علی محمد بجاوی،قاهره،۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
• ابن عدی،عبدالله،الکامل فی ضعفاء الرجال،بیروت،۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
• کلبی،هشام،نسب معد و الیمن الکبیر،به کوشش تاجی؛ بیروت،۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
• طبرانی،سلیمان،المعجم الکبیر،به کوشش حمدی عبدالمجید سلفی،قاهره،مکتبة ابن تیمیه.
• سید علی حسین پور، راویان عاشورا چه کسانی هستند؟، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۷ آبان ۱۳۹۲.
• رسول جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا.
• حافظ فرزانه، مقتل الحسین علیه السّلام، پایگاه اندیشه قم.
• بلاذری،احمد،انساب الاشراف.
• الکافی( ط- الإسلامیة)، کلینى، محمد بن یعقوب‏: دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ ق‏.