یاقوت مستعصمی

جمال‌الدین یاقوت (م 698 ه . ق) خطاط، ادیب، فاضل و شاعر ملقب به قبلة‌الکتاب، خطاط مشهور دربار عباسیان است كه به سبب خط نیكو وبدیع خود به ویژه به جهت نسخه های قرآنی كه نگاشته است شهرت یافته است.

قاعده مند کننده اقلام

وى از تربیت یافتگان المستعصم بالله آخرین خلیفهٔ عباسى بود، به همین دلیل خود را مستعصمى مى‌نامید و به همین نام آثارش را رقم مى‌زد. وى اقلام اسلامى را قاعده‌مند کرد. چنانچه نقل شده وى سیصد و شصت و چهار قرآن نوشته است.

شاگرد پروری

یاقوت درمكتب خوشنویسی7 تن را تربیت كرد كه در عالم این هنر تحت عنوان استادان سبعه یا استادان هفتگانه مشهور گشتند. از او به عنوان بزرگترین خوشنویس در عرصه هنر نگارش خط ثلث یاد می‌شود.

معروفترین خوشنویس

پس از ابن مقله و ابن بواب، یاقوت معروفترین خوشنویس است كه با ظهور وی سایر خوشنویسان جلوه یی نكرده اند. جمال الدین ابوالمجد یاقوت بن عبدالله مستعصمی كه بعدها بوی لقب قبله الكتاب دادند از نوادر و نوابغ قرن هفتم است.

وی مردی ادیب و عالم و فاضل و شاعر بوده است و یكی ازفضلا در حقش گوید:

«اول من نقل الخط الكوفی الی الطریقه العراقیه ابن مقله ثم جاء ابن بواب وزاد فی تعریب الخط و ابداعه ثم جاء یاقوت المستعصمی الخطاط و ختم فی الخط و اكمله و ادرج فی هذا البیت جمیع قوانینه».

یاقوت پایه ی خط را بجایی رسانید كه قبل از وی كسی بآن نزدیك نشده بود. از اینرو او را مستعصمی گفته اند كه وی غلامی بود از بردگان المستعصم بالله سی و هفتمین و آخرین خلیفه بنی عباس (640-656) كه در دارالخلافه به تربیت وی پرداخته بود و بهمین وجه یاقوت خود را منتسب به «مستعصم» كرده پیوسته در رقمها خود را «مستعصمی» یاد كرده است.

اساتید مستعصمی

خلیفه وقتی در وی آثار استعداد خوشنویسی و كمالات و فضایل و ملكات پسندیده دید به پرورش او همت گماشت. ابتدا نزد عبدالمؤمن صفی الدین ارموی (یا اصفهانی) و بعد نزد شیخ بن جیب، مشق خط كرده و بعضی معتقدند ابتدا در نزد زینب شهده و ولی عجمی تعلیم گرفته روا نیست زیرا كه زینب بسال 574 و ولی بسال 618 در گذشتند و در آن تاریخ ها یاقوت متولد نشده و یا در صورت تولد در سنین كودكی بوده است. اینكه وی را طویل العمر دانسته و گویند 180 سال زیسته سهو است و این اشتباه از آنجا حاصل گردیده كه آثاری با رقم «یاقوت» دیده‌اند كه تاریخ آنها را با دوره‌ی زندگی یاقوت مستعصمی وفق داده و سن او را بالا برده اند در صورتیكه این قبیل آثار از دو یاقوت دیگر كه مقدم بر یاقوت مستعصمی بوده اند می باشند و باین یاقوت نسبت داده اند و سن او را بهمین میزان سنجیده اند ولی اینكه بعضی سن او را 89 سال دانسته اند صحیح بنظر میرسد.

در مورد یاقوت حكایتی نقل كرده اند كه محمد تغلغ‌شاه، پادشاه هندوستان از یاقوت خواست كه كتاب «شفای» شیخ الرئیس ابو علی سینا را بخط خود كتابت نماید و برای او بفرستد یاقوت اجابت كرد و كار را بپایان رسانید و در عوض دویست هزار دینار طلا جایزه گرفت و همچنین در ایران، تركستان هندوستان و عراق عرب مشهور بود. وقتی بزرگان این دیار برای او هدایا می فرستادند در مقابل از یاقوت قطعات و مرقعات او را دریافت میكردند. یاقوت در نزد خلیفه مقامی رفیع و عزیز داشت وی علاوه بر حسن خط دارای استعداد و قابلیت ذاتی بود و تحصیلات علمیه داشت و شعر نیكو میگفت.

از اشعار اوست: وقدا بدعت خطا لم تنله رات بنی الفرات ولا ابن مقله فان كانت خطوط الناس عیناً فخطی فی عیون الخط مقله

یاقوت اول كسی است كه خط ثلث و نسخ را بدرجه ی كمال رسانیده و تا زمان وی كسی باستواری قلم و سرعت كتابت او نیامده است.

یاقوت را علاوه بر خوشنویسی به تندنویسی نیز ستوده و بعضی گفته اند كه 364 قرآن را بخط وی دیده ایم10. یاقوت گذشته از زیبایی خط و خصائص گوناگون كه در حقش گفته اند زمانیكه ابن مقله بیضاوی شیرازی خط كوفی را بعراق آورد و ابن بواب آن را اعراب و اعجام نمود، یاقوت آن خط را تكمیل كرده و تمام دستورهای آنرا در یك قطعه بشرح زیر گنجانیده:

صعود و تشمیر نزول و ارسال

با ظهور یاقوت مستعصمی خطوط متنوع اسلامی ثابت گردید و هم از زمان او اقلام متداول به خطوط ششگانه محدود شد كه آنها را «اقلام سته» یا «خطوط اصول» گویند و عبارتند از ثلث، ریحان، رقاع، نسخ، توقیع، محقق،

چنانكه در تاریخ تكامل خطوط اسلامی مشاهده می شود از این زمان (زمان یاقوت) تا مدتی قریب یك قرن، ذكری جز از اقلام سته نشده است. از اقلام ششگانه فوق الذكر پنج قلم را بخط یاقوت دیده اند و گمان میرود كه یاقوت خط ثلث و ریحان را از سایر اقلام خوشتر مینوشته و خط نسخ او بمراتب از خط ثلث او فروتر است. ولی از اینجهت كه وی نخستین بار خط «نسخ جدید» را مشخص و معرفی نمود و راهنمای خوبی برای خوشنویسان خط نسخ گردیده بسیار مهم است گرچه عده یی معتقدند كه شاگردان او و كسان دیگری پیدا شدند كه بمراتب خط نسخ را از یاقوت بهتر نوشتند ولی در اقلام ثلث و ریحان كمتر كسی بپایه و مرتبه ی استاد رسیده است.

ابداع یاقوت در قط زدن قلم

یاقوت در روش تراشیدت قلم و قط زدن استادان پیشین، تجدیدنظر کرد. و قط به صورت محرف را ابداع نمود. میر علی هروی گفته که یاقوت این ابداع را در خواب از امیرالمومنین علیه السلام ملهم فرا گرفته است : «و اما خواجه‌ جمال‌الدین‌ یاقوت‌ علیه‌الرحمه`، امیرالمومنین‌ علی‌ابن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌ الصلوه`‌ و السلام‌ را در خواب‌ دید؛ فرمودند که‌ قلم‌ را محرف‌ قط‌ بزند. خط‌ اوصاف‌تر شد.»

شاگردان یاقوت

از معاریف شاگردان بلاواسطه ی یاقوت كه تالی سبك استاد در خوشنویسی بوده اند می توان:

مولانا عبدالله ارغون

مبارك شاه بن قطب

ناصرالدین متطیب

یوسف خراسانی، شیخ احمد سهروردی

یحیی صوفی

میرحیدر گنده نویس را نام برد كه هر یك از آنان در پیشرفت و ترقی هنر خوشنویس گام های مؤثر و مفید برداشته شهره ی آفاق گردیدند.

یكی از شعرا در حق یاقوت گوید: به گرد گل خط از عنبر نوشتی بساط حسن خوبان در نوشتی كسی بالاتر از یاقوت ننوشت تو از یاقوت بالاتر نوشتی

آثار

مستعصمی علاوه بر نگارش نسخه های قرآنی آثار دیگری از خود برجای گذاشته است ازجمله:

1-اسرار الحكماء كه محتوای آن پند و تصوف است كه به ضمیمه امثال العرب ضبی در استامبول به سال 1300 به چاپ رسیده است.

2-رساله آداب و حكم و اخبار و آثار فقه و اشعار منتخبه كه در مجموعه ای به نام سه رساله در مطبعة الجوانب اسلامبول به سال 1298 در 77 صفحه چاپ شده است.

3-نبذه من اقوال الفضلاءكه یاقوت آنها را در سال 681گردآورده است ودر موصل به سال1863به چاپ رسیده است

پانویس

خوشنویسی
خط‌ ها	استادان
خط کوفی
خط محقق	ابن مقله * ابن بواب * یاقوت مستعصمی * شیخ زاده سهروردی * ارغون کابلی * احمد رومی * میرزا بایسنغر * میرزا سلطان ابراهیم و ...
خط ریحان	ابن مقله * یاقوت مستعصمی * عمر اقطع * ابن هلال * ابن بواب * عبدالله بلخ * ارغون * امیر مجدالدین * میرزا بایسنغر *احمد رومی و ...
خط ثلث	یاقوت مستعصمی * میرزا سلطان ابراهیم * عبدالحی * سید ولی میرزا بایسنغر * عمر اقطع * عبدالحی * عبدالباقی * عبدالله و ...
خط نسخ	میر منشی حسین قمی * شیخ كمال سبزواری * آقا ابراهیم قمی *میرزا احمد تبریزی * میرزا احمد نیریزی * اشرف الکتاب اصفهانی * سلطان الکتاب اصفهانی * وصال شیرازی * میرزا شفیع تبریزی و ...
خط توقیع	یاقوت مستعصمی * احمد رومی * ارغون كابلی * بایسنغر و ...
خط رقاع	علی ابن مقله * ابن بواب * شیخ زاده سهروردی * احمد رومی * خواجه حافظ شیرازی * مجدالدین فیروز آّبادی * یاقوت مستعصمی * و ...
خط تعلیق	خواجه تاج سلمانی واضع * خواجه عبدالحی منشی * درویش عبدالله بلخی * میر منصور منشی * خواجه اختیار منشی * میر عبدالله * ابراهیم خوشنویس * میرزا کافی * مجد الدین ابراهیم * میرزا علی اکبر شیرازی و ...
خط نستعلیق	میر علی تبریزی واضع * سیمی نیشابوری * میرزا بوتراب اصفهانی * عبدالرشید دیلمی * میرزا محمد صالح * میرزا اسد الله شیرازی * آقا مهدی تهرانی * سید حسین خوشنویس باشی * میرزا غلامرضا * میرزا عمو * میرزا رضای کلهر * میرزا کاظم * عماد الکتاب *عباسقلیان باتمانقلیج تبریزی *کمال الدین اظهر *سلطان علی مشهدی * سلطان محمد خندان * سیدعلی حسینی * میرعلی هروی * میرعماد حسنی * میرزا محمد حسین تبریزی * علیرضا عباسی و ...
خط شكسته	مرتضی قلی شاملو * شفیعا * میر احسن كرمانی * درویش عبدالمجید طالقانی * میرزا کوچک * میرزا عبدالجواد اصفهانی و ...
خط طغری	اسماعیل طغرائی * خواجه عتیق منشی * خواجه كمال طغرائی و ...
خط تحریر	میرزا رضی تبریزی * میرزا رضای بغدادی * میرزا علیخان امین الدوله * نشاط اصفهانی * میرزا ابوالقاسم قائم مقام * میرزا سعید وزیر * مرحوم حسنعلیخان امیر نظام گرویی * مجد الدین منشی السلطان تبریزی و ... .
منبع: انواع خطوط خوشنویسان معروف ایران، محمد نقشی تبریزی، هنر و مردم، تیر 1343، شماره 21