مناقب مرتضوی (کتاب)

کتاب «مناقب مرتضوی؛ در مناقب شاه اولیا امیرالمؤمنین علی مرتضی (علیه‌السلام)» تألیف محمدصالح حسینی ترمذی -از علمای اهل سنت در قرن ۱۱ هجری-، مشتمل بر مناقب و فضائل امیرالمؤمنین على (علیه‌السلام) است. نثر این کتاب، آمیخته به سجع و نظم و دارای محتوایى دینى و عرفانى است و سخنان مؤلف در جاى‌جاى متن، بوى محبت و ولايت می‌دهد.

نویسنده	محمدصالح حسینی ترمذی
موضوع	فضایل امام علی علیه‌السلام
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱
تصحیح	کوروش منصوری

مؤلف

سید مير محمدصالح حسینی ترمذی متخلص به «كشفى» (متوفای ۱۰۴۰ یا ۱۰۶۰ ق)، محدث، متکلم، شاعر و ادیب مسلمان در قرن يازدهم هجرى است. اصل خاندان محمدصالح از منطقه تِرمذ در کشور ازبکستان است، ولى به هند رفتند و او در هند به دنیا آمد. وی خود را با هفت واسطه به شاه نعمت الله ولی منسوب دانسته، چنان‌كه از نظر طريقت نيز پيرو او است.

میرمحمد صالح در فقه و كلام پيرو اهل سنت است، ولى اهل ولایت است و به همه چهارده معصوم(ع) ارادت دارد. میر محمدصالح کشفی را این‌گونه ستوده‌اند: «صاحب انوار جليه و مدارج عاليه بود و در علوم دينى و دنياوى يگانه زمانه...».

برخی آثار او عبارت‌اند از: مناقب مرتضوى، اعجاز مصطفوى در زندگانى خلفا و معصومين، ديوان اشعار، ترجيع‌بندى به نام «راز».

معرفی کتاب

كتاب «مناقب مرتضوى» –که نام دیگر آن «كوكب دُرّی فی فضائل علی كرّم الله وجهه» است-؛ در مناقب و فضايل امير مؤمنان امام على (ع) نگاشته شده است. به گفته خود محمدصالح کشفی، تألیف اين كتاب سه سال به طول انجامید: «شكر آرايم ز فيض حق تعال * ختم شد اين نامه در قرب سه سال».

در مورد سبب نگارش کتاب در مقدمه چنین آمده است که: در مجلسى که از مقام عرفانى حضرت على(ع) سخن به میان آمده، متعصبى از اهل سنت مخالف کرده و به بحث و جدل منجر شده است. پس از آن عده‌اى از مؤلف خواسته‌اند کتابى درباره مقام آن حضرت تألیف کند. و دلايل خويش را مبنى بر عظمت و جلالت، و نيز وصى و ولى بودن امير مؤمنان و مولاى متقيان علی(ع) با اسناد معتبر و امهات كتب اهل تسنن و تشيع عنوان می‌كند.

با آنکه مؤلف، سنى مذهب است، اما گرایش شدید وى به اهل بیت و نزدیکى‌اش به تشیع، سبب شده است کتاب او چندان تفاوتى با آثار شیعیان نداشته باشد. به طور کلی در مورد پذیرفتن یا نپذیرفتن همه مطالب کتاب «مناقب مرتضوی» اجمالاً باید گفت: اگر بدانیم که امامان معصوم(ع) واسطه فيض و هدايت هستند و دارای كرامات و خوارق عادات؛ بر ما روشن می‌شود كه بیشتر آنچه در این کتاب درباره سرسلسله عشق و عرفان، امام على(ع) نقل شده، فضائل و مناقبی است که از انسان كاملى چون ایشان دور نيست.

شیخ حرّ عاملی در کتاب «إثبات الهداة»، قاضی نورالله شوشتری در «احقاق الحق» و همچنین در برخی کتاب‌های کلامی، روایاتی که منافاتی با اصول و مبانی اولیه عقاید شیعه و روایات معتبر دیگر ندارد، از کتاب «مناقب مرتضوی» مطالبی نقل کرده‌اند.

محتوای کتاب

مباحث کتاب حاضر بیشتر، شامل فضائل امام على(ع) است و مؤلف پیوسته با عنوان «منقبت»، مطالب را از یکدیگر تفکیک کرده است. این اثر به بیان فضائل گوناگون آن حضرت و احادیث پیامبر اسلام(ص) درباره او، و زهد و سخاوت و شجاعت و... پرداخته و بخشى را به ازدواج امام با حضرت زهرا(ع) و بخشى را به رویدادهاى دوران خلافت ایشان اختصاص داده است.

مؤلف علاوه بر آیات و احادیث، به کلام بزرگان و عارفان و امثال و حکم و اشعار استناد کرده است. متن کتاب، داراى گونه‌هاى ادبى و محتواى دينى – عرفانى است. سبک وى نثر آمیخته به سجع است و محتواى مطالب سمت و سویى عارفانه دارد. نثر به نظم آميخته شده كه بیشتر آنها، اشعار نويسنده می‌باشد كه با «له ايضاً» و پدر ايشان «لوالدى» نشانمند شده و مابقى از شاعران بنام ايران مانند مولوی، حافظ، سعدی، جامی و نيز شاعران هند مانند كاهى، سحابى و چراغ دهلوى است.

سخنان مير محمدصالح ترمذی در جاى جاى متن کتاب «مناقب مرتضوی» بوى محبت و ولايت می‌دهد؛ چنانکه در يکی از اشعار خويش می‌گوید:

منم سنّی پاک و پيرو شرع رسول الله * ز عشق مرتضی، نادان به رفضم متّهم دارد

اگر عشق علی رفض است پس رفض است ايمانم * خدا زين شيوه در محشر مرا بس محترم دارد

اميرالمؤمنين حيدر علی بن ابی‌طالب * چو دارد حامی خود «کشفی» ز دشمن چه غم دارد

او يقيناً و قطعاً معترف است كه خلفاى ثلاثه تنها خلفاى صورى و حكومتى بودند و همواره براى امور مملكت و دين از حضرت على(ع) راهنمايى می‌گرفتند و ايشان را رايزن خود می‌دانستند. به هر روى، نظر او آن است كه فقط حضرت على(ع) لياقت و صلاحيت آن‌را دارد كه خليفه صورى و معنوى باشد و اگر صورتاً چنين نبوده و تن به رضا داده، از جهت مصلحت و وحدت مؤمنان بوده و بس. ضمناً وى معتقد است كه پس از ايشان اين مقام و خلافت و امامت، به فرزندان پاک و شريفشان تفويض شده و ختم به امام مهدی(عج) گشته است.

کتاب «مناقب مرتضوی» در دوازده باب و هر باب در چندين منقبت تنظیم شده است، كه به استناد بهترین كتاب‌های تاريخ و سيره در اهل تسنن و تشيع، آغاز مى ‏شود و پس از نقل قول -گاه مستقيم و گاه غير مستقيم-، نويسنده خود نقدى به اقتضاى حال و مقال بر آن می‌افزايد و بر گفته رجال الحديث صحّه می‌گذارد و براى اين‌كه مطلب گاه دلپذير و دلنشين‌تر شود، آن‌را به نظم می‌آرايد.

ابواب این کتاب شریف به ترتيب عبارت‌اند از:

• ۱. نصوص قرآنى كه در شأن حضرت على(ع) است.
• ۲. احاديث نبوى(ص).
• ۳. مناقب و فضايل مرتضوى.
• ۴. عقد و نكاح مرتضى و سيّدة النّساء(س).
• ۵. علم و كشف.
• ۶. خوارق و عادات و ظهور كرامات.
• ۷. زهد و ورع.
• ۸. سخاوت.
• ۹. قوّت و شجاعت.
• ۱۰. فراست و كياست.
• ۱۱. متمكّن شدن بر سرير خلافت صورى و معنوى.
• ۱۲. انتقال از عالم فنا به عالم بقا.

منابع کتاب

منابعى که مؤلف از آنها نقل کرده فراوان است و در جاى جاى کتاب از آنها نام برده و پیش از بیان هر مطلب، به مأخذ آن اشاره مى‌کند. عنوان منابع وى -که برخى مشهور و برخى ناشناخته است- چنین است:

کتب روایى شش‌گانه اهل سنت (صحاح سته)، مسند احمد بن حنبل، مستدرک حاکم، حلیة الاولیاء، شواهد النبوه، عیون اخبار الرضا، کشف الغمه، تفسیر امام عسکرى، روضة الصفا، حبیب السیر، الصواعق المحرقه، فصل الخطاب، زهرةالریاض، مستقصى، فتوحات القدس، مصابیح القلوب، روضة الشهداء. مؤلف در این اثر از اشعار نیز بهره برده است.

منابع

• نرم افزار سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
• "کتاب مناقب مرتضوی چگونه کتابی است؟"، پایگاه اسلام کوئست.