علامه شعرانی

علامه ابوالحسن شعرانی (۱۳۲۰-۱۳۹۳ ق)، از دانشمندان کم‌نظیر شیعه در قرن چهارده قمری و از شاگردان میرزا مهدی آشتیانی بود. او در علوم مختلف اسلامی نظیر عرفان، فلسفه، تفسیر، فقه، حدیث، کلام و ریاضیات متبحر و صاحب تألیفات ارزشمندی بود. عالمان بزرگی چون میرزا هاشم آملی، حسن زاده آملی و جوادی آملی از شاگردان او هستند.

نام کامل	میرزا ابوالحسن شعرانی
زادروز	۱۳۲۰ قمری
زادگاه	تهران
وفات	۱۳۹۳ قمری
مدفن	شهر ری
اساتید	میرزا مهدی آشتیانی، شیخ عبدالکریم حائری، سید ابوتراب خوانساری، شیخ عبدالنبی نوری،...
شاگردان	میرزا هاشم آملی، حسن حسن زاده آملی، عبدالله جوادى آملى، محدث اُرموی، علی اکبر غفاری،...
آثار	نثر طوبی، حاشیه بر مجمع البیان، ترجمه صحیفه سجادیه، شرح تجرید الاعتقاد، تجوید قرآن، راه سعادت، اصطلاحات فلسفی،...

ولادت و خاندان

ابوالحسن شعرانی در سال ۱۳۲۰ ق. در تهران و در خانواده‎ای روحانی و دانش پرور، به دنیا آمد و پرورش یافت. او بازمانده خاندانی از خاندان‌های علم و دانش و تقوا و معنویت بود. برخی از نیاکان او عبارتند از:

• ملا فتح‌الله کاشانی سلسله نسب میرزا ابوالحسن شعرانی، به دانشمندی بزرگ و قرآن شناسی فرزانه یعنی علامه «ملا فتح الله کاشانی» (م ۹۸۸ ق) مفسر معروف عصر صفویه می‎رسد. تفسیر «منهج الصادقین» وی به زبان فارسی شهره آفاق است.
• ابوالحسن مجتهد تهرانی جد اعلای میرزا ابوالحسن شعرانی، شیخ ابوالحسن مجتهد تهرانی (۱۲۰۰ـ۱۲۷۲ ق) است. در تهران و سپس اصفهان به تحصیل پرداخت آن گاه عازم عراق شده و در حوزه‎های علمیه آن دیار نزد بزرگانی چون سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) ادامه تحصیل داد و با اجازه اجتهاد به تهران مراجعت کرد.
• آخوند غلامحسین: پدربزرگ میرزا ابوالحسن شعرانی، آخوند غلامحسین، یکی از علمای متقی و فاضل تهران بود. آخوند در سال ۱۳۱۳ ق. در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
• حاج شیخ محمد تهرانی: پدر میرزا ابوالحسن شعرانی عالمی متقی بود و در سال ۱۳۴۶ ق از دنیا رفت.

تحصیلات و استادان

ابوالحسن شعرانی در کودکی قرآن را نزد پدر عالمش، شیخ محمد تهرانی آموخت و در حقیقت پدرش نخستین معلم او بود. وی در سالهای بعد وارد مدرسه مروی تهران شد و ادبیات عرب و فارسی، منطق، فقه، اصول، فلسفه، ریاضی، و... را طی آن سال‌ها آموخت.

از معروفترین اساتید او در حوزه علمیه تهران، می توان از آیت الله حاج میرزا مهدی آشتیانی نام برد. همچنین حکیم محقق میرزا محمود قمی از اساتید او بود که مردی زاهد و دانشمند بود. حبیب الله ذوالفنون نیز استاد ریاضی میرزا ابوالحسن شعرانی در حوزه تهران بود.

میرزا ابوالحسن شعرانی، در دوره جوانی که حوزه علمیه قم تازه تأسیس شده بود، سفری به آن دیار کرد و در محضر اساتیدی مانند‌ شیخ عبدالکریم حائری (مؤسس حوزه) و شیخ عبدالنبی نوری به ادامه تحصیل پرداخت.

او پس از سال‌ها تحصیل در حوزه تازه تأسیس قم، به نجف اشرف رفت و مدت‌ها در آنجا موفق به بهره ‎گیری از محضر اساتید بزرگ شد. در بین اساتید حوزه علمیه نجف، سید ابوتراب خوانساری (متوفی ۱۳۴۶ ق) بیشتر از دیگران، شعرانی را مجذوب خود کرد. سید ابوتراب خوانساری در بین علماء شخصیت برجسته ای داشت و علاوه بر فقه و معارف شیعه، با فقه اهل سنت نیز آشنا بود.

تدریس و شاگردان

شیخ ابوالحسن شعرانی پس از تکمیل تحصیلات علمی و سیر و سلوک عرفانی و عملی، در اوج استبداد رضاخانی به تهران بازگشت و شروع به تبلیغ و تدریس و تحقیق و ادامه سیر و سلوک کرد. او در مدت عمر پربرکت خویش شاگردانی فرزانه و حکیم و فقیه تربیت کرد. علامه شعرانی در تهران کفایه، مکاسب، اسفار ملاصدرا و شفای ابوعلی سینا و هیئت و ریاضیات را تدریس می نمود. برخی از شاگردان او عبارتند از:

• آیت الله میرزا هاشم آملی (۱۳۲۲ـ۱۴۱۳ ق): از اساتید حوزه علمیه نجف و قم و صاحب آثار متعددی در فقه و اصول.

• آیت الله عبدالله جوادی آملی: از فقها، مفسران و فلاسفه بزرگ معاصر و از اساتید حوزه علمیه قم دارای ده‌ها اثر علمی و فقهی و تفسیری است.

• علامه حسن حسن زاده آملی: عارف، حکیم و فقیه معاصر که در ادبیات، علوم غریبه، ریاضی، هیئت و طب نیز تبحر دارد. ایشان سال‌ها در تهران از محضر علامه شعرانی در زمینه فقه و تفسیر و ریاضی و حکمت و عرفان و... استفاده کرده و بهره های فراوان برده است و خاطراتی شیرین و شنیدنی از آن استاد الهی به یاد دارد.

• شیخ محمدحسن احمد فقیه یزدی: از شاگردان موفق علامه شعرانی و از اساتید حوزه علمیه قم است.

• علی‌اکبر غفاری: او در زمینه تصحیح، تحقیق و طبع آثار حدیثی شیعه خدمات ارزنده‎ای انجام داده است.

• محدث اُرموی (۱۳۵۸ ش): مدرس، محقق، مصحح و ادیب که بیش از هفتاد اثر گرانقدر را تصحیح یا تألیف کرده است.

آثار و تألیفات

برای علامه شعرانی، حدود ۴۱ اثر در زمینه های مختلف علمی شمرده شده است که غالب آنها شرح، ترجمه یا تصحیح آثار گذشتگان است:

تفسیر و علوم قرآنی

1. حاشیه بر مجمع البیان (در ده جلد)
2. تصحیح کامل تفسیر صافی (در دو جلد)
3. مقدمه و حواشی و تصحیح کامل تفسیر ابوالفتوح رازی (در دوازده جلد)
4. نثر طوبی، دائرة المعارف اصطلاحات قرآن، از الف تا حرف صاد
5. تجوید قرآن
6. طبع و چاپ بیش از ۶۰ نسخه قرآن در اندازه های مختلف

حدیث و درایه

1. جمع حواشی و تحقیق و تصحیح کتاب وافی اثر مرحوم فیض کاشانی (در سه جلد)
2. تعلیقات بر شرح اصول کافی اثر ملا صالح مازندرانی (در دوازده جلد)
3. تعلیقات بر وسائل الشیعه (از جلد ۱۶ تا ۲۰)
4. حاشیه بر ارشاد القلوب اثر حسن بن محمد دیلمی
5. ترجمه و شرح دعای عرفه سیدالشهداء علیه السلام، ضمیمه کتاب فیض الدموع
6. ترجمه و شرح مفصل صحیفه سجادیه
7. تحقیق و تصحیح جامع الرواة
8. رساله در علم درایه

فقه و اصول

1. المدخل الی عذاب المنهل، در اصول
2. شرح کفایة الاصول از آخوند خراسانی
3. شرح تبصره علامه حلی
4. حاشیه کبیره بر قواعد الأحکام
5. رساله در شرح شکوک صلاة در عروة الوثقی
6. فقه فارسی و مختصر برای تدریس در مدارس
7. مناسک حج با حواشی ۹ نفر از مراجع تقلید

فلسفه و کلام

1. شرح تجرید الاعتقاد در علم کلام
2. حاشیه بر فصل الخطاب محدث نوری
3. کتاب راه سعادت، در اثبات نبوت و رد شبهات یهود و نصارا
4. ترجمه کتاب «الامام علی صوت العدالة الانسانیه» با نقدِ لغزش‌های نویسنده (جرق جرداق مسیحی)
5. تعلیقاتی بر کتاب «محمد پیامبر و سیاستمدار» نوشته مونتگمری وات
6. اصطلاحات فلسفی
7. مقدمه و حواشی محققانه بر اسرار الحکم سبزواری

هیئت و نجوم

1. شرح عمل به زیج (جدولی که از روی آن به حرکات سیارات پی می ‎برند) مبتنی بر هیئت جدید
2. تعلیقه و مستدرک تشریح الافلاک با اشاره به هیئت جدید
3. هیئت فلاماریون، ترجمه از زبان فرانسه
4. تقاویم (تقویم‎های) شبانه روزی

تاریخ

1. ترجمه نفس المهموم اثر شیخ عباس قمی
2. مقدمه، تصحیح و تحقیق کشف الغمه
3. مقدمه و تصحیح منتخب التواریخ
4. مقدمه کتاب وقایع السنین اثر خاتون‌آبادی
5. مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر کتاب روضةالشهداء

فنون دیگر

1. تصحیح کامل و مقدمه و حاشیه بر جلد اول و سوم دائرةالمعارف «نفایس الفنون فی عرائس العیون» اثر محمود آملی از دانشمندان قرن هشتم.

آشنایی با زبان‌های متعدد

علامه شعرانی علاوه بر مهارت کافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و کلام و...، با چندین زبان ـ غیر از فارسی و عربی ـ آشنا بود:

• فرانسه: شعرانی به زبان فرانسه، کاملاً تسلط داشت و بسیاری از کتب علوم اسلامی ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلی تطبیق می ‎کرد و صحت و سقم ترجمه را تعیین می ‎نمود.
• ترکی: زبان ترکی را مثل زبان مادری می ‎دانست و می ‎خواند و می ‎نوشت.
• انگلیسی: وی به زبان انگلیسی نیز به قدر متعارف و لازم آشنایی داشت.
• عبری: شاید شگفت انگیز باشد که عالمی دینی با آن همه وسعت اطلاعات و اشتغالات در علوم مختلف، به زبان عبری هم تسلط داشته باشد! ایشان این زبان را از یک روحانی یهودی فراگرفته بود.

از نگاه عالمان

برخی او را خواجه نصیر عصر، و استاد جلال الدین همایی او را شیخ بهایی عصر لقب داده‌اند.

علامه حسن زاده آملی درباره تبحر و گستردگی معلومات استادش، علامه شعرانی می گوید: «آقای شعرانی ذوالفنون بودند. بنده هیچیک از اساتیدم را به تبحر در منقول مثل ایشان ندیدم. یکی از کتابهای دوره شفا، علم موسیقی است. مرحوم آقای شعرانی، موسیقی هم می دانست. فرانسه را به اندازه عربی می‌دانست و مسلط بود. جناب علامه شعرانی در ادبیات، قلم توانایی داشت. فارسی را خیلی سنگین و قوی و فصیح می‌نوشت. در ریاضیات عالیه، در نجوم. من بارها این مطلب را به عرض رسانده‌ام در میان علمای روحانی ما، در عصر خودم بنده کسی را به تبحر در ریاضیات از ایشان بهتر و برتر ندیدم».

وفات

علامه میرزا ابوالحسن شعرانی در اواخر عمر دچار ضعف و بیماری قلب و ریه شد و زیر نظر پزشک بود. وقتی بیماری اش شدت یافت برای معالجه به آلمان برده شد و در بیمارستانی در شهر هامبورگ بستری گردید. اما معالجات سودی نبخشید و ایشان دقایقی بعد از نیمه شبِ یکشنبه، هفتم شوال ۱۳۹۳ قمری (۱۲/۸/۱۳۵۲) وفات یافتند. پیکر مطهر‎ ایشان به تهران منتقل شده و در جنب حرم حضرت عبدالعظیم حسنی، در مقبره خانوادگی زمردی در بازار روبروی باغ طوطی به خاک سپرده شد.

منابع

• جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، شرح حال علامه شعرانى در مجموعه گلشن ابرار، جلد۲، صفحه۷۴۹.
• حسن حسن زاده آملی، جلوه هایی از حیات علمی علامه شعرانی، نور علم، شماره ۵۰ و ۵۱.
• سید ابوالحسن مطلبی، نجوم امت - علامه میرزا ابوالحسن شعرانی، نور علم، فروردین ۱۳۷۲، شماره ۵۰، ص ۷۴-۱۰۶.