حدیث مدینة العلم

حدیث مدینه العلم حدیثی است از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که در آن خود را به عنوان شهر علم و علی علیه السلام را دروازه ی آن شهر نامیده اند. این حدیث دلالت بر اعلمیت و افضلیت امام علی علیه السلام و مرجعیت علمی ایشان بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد.

متن حدیث

حدیث «مدینه علم» با مضمونی مشابه و با تعبیرهاى مختلف در کتاب هاى حدیثى شیعه و اهل سنت با اسناد متعدد وارد شده است که به آنان اشاره می کنیم:

علی علیه السلام دروازه شهر علم

• «أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها، فَمَن أرادَ العِلمَ فَلیَأتِ البابَ»؛ من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است . آن که دانش می خواهد ، باید از [ این ]دروازه در آید.
• «أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها ، فَمَن أرادَ المَدینَهَ فَلیَأتِ البابَ». من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است . آن که آهنگ [ ورود به ]شهر دارد،باید از این دروازه به آن در آید.
• «أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها ، فَمَن أرادَ العِلمَ فَلیَأتِ بابَ المَدینَهِ»؛من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است . آن که دانش می خواهد ، باید از دروازه شهر ، وارد شود.
• «أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها ، فَمَن أرادَ البابَ فَلیَأتِ عَلِیّا» من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است . آن که می خواهد از دروازه [ شهر] وارد شود،نزد علی برود .
• «یا عَلِیُّ ، أنَا مَدینَهُ العِلمِ وأنتَ البابُ ، کَذَبَ مَن زَعَمَ أنَّهُ یَصِلُ إلَی المَدینَهِ إلّا مِنَ البابِ»؛ ای علی! من شهر دانشم و تو دروازه آنی . آن که می پندارد از راهی جز این دروازه به شهر دست خواهد یافت ، دروغ گفته است.
• «أنَا مَدینَهُ العِلمِ و عَلیٌّ بابُها ، ولَن تُدخَلَ المَدینَهُ إلّا مِن بابِها»؛ من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است ، و به شهر ، جز از دروازه آن ، وارد نمی شوند .
• «أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها ، وهَل تُدخَلُ المَدینَهُ إلّا مِن بابِها»؛ من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است ، و آیا به شهر ، جز از دروازه آن ، داخل می شوند؟!
• «أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها ، فَمَن أرادَ العِلمَ فَلیَقتَبِسهُ مِن عَلِیٍّ»؛ من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است . آن که دانش می خواهد ، باید از علی پرتو بگیرد.

علی علیه السلام درِ خانه ی دانش

• «أنا دارُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها»؛ من خانه دانشم و علی ، درِ آن [ خانه] است.

علی علیه السلام دروازه ی شهر حکمت

• «أنَا مَدینَهُ الحِکمَهِ وعَلِیٌّ بابُها ، فَمَن أرادَ الحِکمَهَ فَلیَأتِ البابَ»؛ من شهر حکمتم و علی دروازه آن است . پس آن که حکمت می خواهد ، باید از دروازه درآید.
• «أنَا مَدینَهُ الحِکَمِ _ أوِ الحِکمَهِ _ وعَلِیٌّ بابُها ، فَمَن أرادَ المَدینَهَ فَلیَأتِ بابَها»؛من شهر حکمت ها (یا حکمت) هستم و علی ، دروازه آن است . پس آن که آهنگ شهر دارد ، باید از دروازه آن ، در آید
• «مَعاشِرَ النّاسِ ! أنَا مَدینَهُ الحِکمَهِ وعَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ بابُها ، ولَن تُؤتَی المَدینَهُ إلّا مِن قِبَلَ البابِ»ای مردم! من شهر حکمتم و علی بن ابی طالب ، دروازه آن است . هرگز وارد شهر نمی شوند ، جز از جانب دروازه.
• «یا عَلِیُّ ، أنا مَدینَهُ الحِکمَهِ وأنتَ بابُها ، فَمَن أتَی المَدینَهَ مِن البابِ وَصَلَ»ای علی! من شهر حکمتم و تو دروازه آنی . پس کسی که از دروازه وارد شود ، به شهر می رسد.

علی علیه السلام دروازه ی بهشت

• «أنَا مَدینَهُ الحِکمَهِ وهِیَ الجَنَّهُ ، وأنتَ یا عَلِیُّ بابُها ، فَکَیفَ یَهتَدِی المُهتَدی إلَی الجَنَّهِ ؟ ! ولا یَهتَدی إلَیها إلّا مِن بابِها»من شهر حکمتم _ که همانا بهشت است _ و تو _ ای علی! _ دروازه آن هستی . چگونه رهرو به بهشت ، راه می برد؟ به سوی آن ، راه نمی بَرد ، مگر از دروازه آن .

علی علیه السلام درِ خانه ی حکمت

• «أنَا دارُ الحِکمَهِ وعَلِیٌّ بابُها»من خانه حکمتم و علی ، درِ آن [ خانه] است.

علی علیه السلام کلید خانه ی حکمت

• «مَعاشِرَ النّاسِ ، أنَا دارُ الحِکمَهِ وعَلِیٌّ مِفتاحُها ، ولَن یوصَلَ إلَی الدّارِ إلّا بِالمِفتاحِ ، وکَذَبَ مَن زَعَمَ أنَّهُ یُحِبُّنی ویُبغِضُ عَلِیّا» ای مردم! من خانه حکمتم و علی ، کلید آن [ خانه ]است . جز با کلید ، به خانه نمی توان رسید . آن که می پندارد مرا دوست دارد ، در حالی که با علی دشمنی می ورزد ، دروغ گفته است .

بررسی محتوا و مدلول حدیث مدینه العلم

حدیث مدینه العلم از معتبرترین احادیث نزد اهل سنت و شیعه است.در این حدیث شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله در قالب یک تمثیل معارفی هدایت بخش برای روشن کردن راه مسلمانان و حق جویان تببین نموده اند:

اعلمیت علی علیه السلام

در این حدیث پیامبر اکرم (ص) خود را شهر علم و علی علیه السلام  را دروازه ورود به آن شهر شمرده اند. به این معنا که  آگاهی از علوم الهی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله است جز با مراجعه به امیرالمؤمنین علی علیه السلام ممکن نیست. به عبارت دیگر همانطور که اگر دروازه های شهری گشوده نشود ورود به آن ممکن نیست؛اگر وجود امام علی(ع) نبود، حقیقت علم پیامبر صلی الله علیه و آله بر مسلمانان پوشیده می ماند.

امر به رجوع به امام علی علیه السلام برای رسیدن به علم پیامبر صلی الله علیه و آله نشان از این حقیقت دارد که علی علیه السلام خود نیز واجد همه ی علم پیامبر است و اگر غیر از این باشد دروازه ی شهر نخواهد بود. زیرا دروازه ی شهر راه وصول به همه شهر است نه بخشی از آن. در روایتی دیگر که شاهد این مطلب است رسول خدا می فرمایند: «عنه صلی الله علیه و آله :فَوَعِزَّهِ رَبّی ، ما عَلَّمَنی رَبّی شَیئا إلّا عَلَّمتُهُ عَلِیّا ، وإنَّهُ بِطُرُقِ السَّماءِ أعرَفُ مِنهُ بِطُرُقِ الأَرضِ»؛ سوگند به عزّت پروردگارم که پروردگارم چیزی به من نیاموخت ، مگر آن که آن را به علی آموختم ، و او به راه های آسمان از راه های زمین ، آشناتر است.

احادیث فراوان دیگر از سوی رسول خدا شاهد و موَیّد دلالت این حدیث بر اعلمیت امام علی است. به عنوان نمونه در روایت دیگری پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «اعلم امتی بعدی امیرالمومنین (ع)»

عصمت علی علیه السلام

روشن است که وحی الهی که برای هدایت بشر  نازل می شود  باید از طریقی پاکیزه از خطا و اشتباه به بندگان ابلاغ شود تا خود عامل گمراهی آنان نشود. از این رو هم شخص رسول اکرم که شهر علم هستند و هم علی علیه السلام که مسیر و مجرای وصول به آن علم است باید از آلودگی و خطا پاکیزه باشد. اگر غیر از این باشد و طریق دستیابی به علم پیامبر صلی الله علیه و آله مصون از پلیدی و اشتباه نباشد، عصمت رسول خدا و قرآن نیز بی فایده خواهد بود. به عبارت دیگر، آب زلال و پاکیزه ای که از سرچشمه می جوشد باید در مسیری که جریان می یابد نیز از آلودگی دورباشد تا زلال و پاکیزه به دست نوشندگان در پایین دست برسد.

آیات و احادیث دیگر که مؤید این معنا باشد فراوان است. از آن جمله است: آیه تطهیر و روایات ذیل آن، حدیث ثقلین، حدیث سفینه، حدیث علی مع الحق و حدیث علی مع القرآن و...  

مرجعیت علمی امام علی علیه السلام

این معنا را در واژه «باب» باید جست و جو نمود. راه ورود به هر مکانی دروازه های آن است. چنانکه قرآن در عبارتی روشن اما عمیق مى فرماید: «وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها»؛خانه ها را از درهاى آن وارد شوید. به عبارت دقیق تر مسیر درست و طریق صحیح هر امری را بیابید.

این حدیث طریق صحیح رسیدن به علم پیامبر صلی الله علیه و آله را نشان می دهد و آن علی علیه السلام است که حکایت از مرجعیت علمی امام علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد؛ چنانکه در بسیاری از نقل های معتبر این حدیث، رسول خدا صلی الله علیه و آله صراحتاً به لزوم رجوع علمی به علی علیه السلام را بیان فرموده اند: «أنَا مَدینَةُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها، فَمَن أرادَ العِلمَ فَلیَأتِ البابَ»؛من شهر علمم و على دروازه آن است، پس هر کس اراده علم کرده، باید از دروازه آن وارد شود. یعنی هر کس جویای دانش من است به علی علیه السلام مراجعه کند

منابع

سید مصطفی حسینی دشتی، فرهنگ «معارف و معاریف».

• عنوان: امام شناسی موضوع: کلام شیعی - اصول عقاید پدیدآور اصلی:  نويسنده: حسینی طهرانی، محمدحسین قرن: 15 تاریخ وفات: 1416 ه.ق. سایر پدید آورندگان:  اشراف: موسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام ناشر: علامه طباطبايی محل نشر: مشهد مقدس - ایران سال نشر: 1426 ه.ق. تعدادجلد: ۱۸ زبان: فارسی